تحقیقی درباره حروف ناخوانا در رسم الخط قرآن (1)

مبنای رسم‏الخط هر زبانی، مطابقت مکتوب با ملفوظ است.یعنی آنچه می‏نویسند، تلفظ می‏کنند.ولی در هر رسم الخط، بعضی از حروف به دلایل متاوت خوانده نمی‏شوند. برای مثال، در فارسی برخی حروف ناخوانا هستند.مانند موارد زیر که در فارسی ابتدایی تدریس می‏شوند.
1.واو معدوله؛مانند:خواندن، خواهش، خواهر و خویش
2.واو کرسی همزه؛مانند:مؤمن، مؤدب، مؤلف، سؤال
3.ی کرسی الف کوچک؛مانند:مصطفی، مرتضی، کبری، حتّی
4.الف تنوین؛مانند:مثلا، عینا، حتما و کلا
5.الف وصل؛مانند:عبدالله، کمال الملک، کافی است و از این
6.الف و لام قبل از تشدید؛مانند:عبدالّرزاق، نورالدّین و قوام السلّطنه
7.ی نزد الف وصل؛مانند:امام موسی ابن جعفر، امام علی ابن موسی الرّضا
در زبان عربی نیز حروف ناخوانای بسیاری وجود دارند و در واقع، موارد فوق یعنی بند 2 تا 7 عربی الاصل هستند که در دوران تکامل و تعامل زبان فارسی با عربی و متون اسلامی، به فارسی منتقل شده‏اند.باری با توجه به این که متنی قرآن کریم به زبان عربی است، ناگزیر بسیاری از حروف ناخوانا، در رسم‏الخط قرآن نیز وجود دارند؛حتی گاه حروف ناخوانای رسم‏الخط ویژه قرآن، بیش از رسم‏الخط معمولی عربی است.
در این نوشته سعی بر این است که ابتدا حروف ناخوانا در رسم‏الخط قرآن استقصا و مشخص شوند.سپس شیوه‏های علامت گذاری و روش‏های تدریس این حروف مورد نقد و بررسی قرار گیرد.بر این اساس، مبحث حاضر با سه عنوان این ارائه می‏شود:1.حروف ناخوانا در رسم‏الخط قرآن؛2.شیوه‏های علامت گذاری حروف ناخوانا در رسم الخط قرآن؛3.روش‏های تدریس حروف ناخوانا و نقد و بررسی آن.
حروف ناخوانا در رسم‏الخط قرآن
حروف ناخوانا به دو دسته تقسیم می‏شوند.بعضی از این حروف همواره ناخوانا هستند، ولی برخی فقط در حالت وصل ناخوانا می‏شوند.اینک این دو دسته را به ترتیب توضیح می‏دهیم.
حروف همواره ناخوانا
حروفی که در رسم‏الخط قرآن همواره ناخوانا هستند، عبارتند از:
1.واو کرسی همزه(ؤ)که در رسم‏الخطهای فارسی، عربی و قرآن نوشته می‏شود.مانند:مؤمن، یؤلّف، یؤاخذ، ابناؤکم و اللؤلؤ
2.یاء کرسی همزه(ی)که در رسم‏الخطهای عربی و قرآن نوشته می‏شود.مانند:هیّی‏ء، قری‏ء، یبدی‏ء و امری‏ء
در بعضی از رسم‏الخطهای قرآن، مانند رسم‏الخط مصری(خط عثمان‏طه)و رسم‏الخط شبه قاره هند، همزه مسکوره زیر واو و یأ کرسی، نوشته می‏شود.مانند:اللؤلو، امری
3.واو کرسی الف کوچک(و)که فقط در رسم‏الخط قرآن در هشت کلمه زیر نوشته می‏شود:حیوة، صلوة، زکوة، الرّبا، بالغدوة، کمشکوة، النجوة و مناة
سه کلمه اول در قرآن تکرار شده، ولی سه کلمه آخر، هر کدام فقط یک بار در قرآن آمده است.
در رسم‏الخط عربی، این کلمات حروف ناخوانا ندارند و به این صورت نوشته می‏شوند:حیاة، صلاة، زکاة، الرّبا، بالغداة، کمشکاة، النجاة و مناة
4.یاء کرسی الف کوچک(ی)که در رسم‏الخطهای فارسی، عربی و قرآن نوشته می‏شود.مانند:موسی، عیسی، یحیی، حتّی، اولی، الکبری، الاعلی
5.یاء غیر آخر کرسی الف کوچک(ی-)که فقط در رسم الخط قرآن نوشته می‏شود.مانند:ادرک‏ء، ضحیها، هدیه و مثویهم
این کلمات نیز در رسم‏الخط عربی حروف ناخوانا ندارند و به این صورت نوشته می‏شوند:ادراک‏ء، ضحاها، هداه و مثواهم
6.یاء کرسی تنوین(ی)که در رسم‏الخط عربی و قرآن نوشته می‏شود.مانند:هدی، ضحی، اذی، مصلّی و مسمّی
7.الف ناخوانا بعد از واو آخر کلمه(---وا)که در رسم‏الخط عربی و قرآن نوشته می‏شود.با این تفاوت که در رسم‏الخط عربی معمولا بعد از واو جمع در فعل‏ها می‏آید، ولی در رسم‏الخط قرآن، در فعل‏های مفرد و اسم‏های مفرد و اسم جمع منتهی به واو نیز نوشته شده است.مانند این مثال‏ها:
فعل‏های جمع:قالوا، تواصوا، امروا، ینفوا، تعثوا، اخرجوا و لنبلوا
فعل‏های مفرد:یدعوا، یتلوا، یبدؤا، اتوکؤا، لیبلوا و لتتلوا
اسم‏های جمع:شفعؤا، ابنؤا، انبؤا و جزؤا
اسم‏های مفرد:نبؤا، الملؤا و الرّبوا
این الف ناخوانا، بعد از واو مدی، واو غیر مدی، واو ناخوانای کرسی همزه و کرسی الف کوچک می‏آید؛مانند مثال‏های فوق.
تذکر:کلمه«ذوا»از این قاعده مستثنا بوده و الف آن خوانده می‏شود.این کلمه فقط دو بار در سوره مائده آمده است؛آیه 95«یحکم به ذوا عدلا منکم»و آیأ 106«اثنان ذوا عدلا منکم».
8.الف ناخوانا در کلمات خاصی از قرآن که عبارتند از: مائة مائة، مئتین مائتین
لشای‏ء:سوره کهف، آیه 23
جای‏ء:سوره زمر، آیه 69 و سوره فجر، آیه 23
یایئس:سوره رعد، آیه 31
لایایس:سوره یوسف، آیه 87
لا اذبحنه:سوره نمل، آیه 21
ثمودا:سوره‏های هود، آیه 68، فرقان، آیه 38، عنکبوت، آیه 38، نجم، آیه 51
قواریرا:سوره انسان، ابتدای آیه 6
ملائه:در قرآن تکرار شده است
ملائهم:سوره یونس، آیه 83
9.یاء ناخوانا در کلمات خاصی از قرآن که عبارتند از: ملایه، ملایهم:در رسم‏الخط مصری(خط عثمان‏طه)الف این دو کلمه خوانا فرض شده، زیر آن همزه نوشته شده و دندانه کرسی همزه به صورت یای ناخوانا نوشته شده است.
بأییدا:سوره ذاریات، آیه 47
نبای:سوره انعام، آیه 34
10.واو ناخوانا در شش کلمه زیر که در رسم‏الخط عربی و قرآن نوشته می‏شود.
اولئک‏ء:در قرآن تکرار شده است.
اولی:در قرآن تکرار شده است.
اولوا:در قرآن تکرار شده است.
اولا:سوره‏های آل عمران، آیه 119 و طه، آیه 84
الئکم:سوره‏های نسأ، آیه 91، قمر، آیه 41
کلمه‏«ساوریکم»نیز فقط در رسم‏الخط قرآن دارای واو ناخواناست؛در سوره‏های اعراف، آیه 145 و انبیا، آیه 37
ادامه دارد...