نگاهی به برنامه جدید آموزش قرآن کریم در آموزش و پرورش ایران

(الرحمن، آیات 1 تا 4)
قرآن، پیام روشن الهی است که همه انسان‏ها را به راستی و رستگاری دعوت می‏کند.از صدر اسلام تاکنون، آموزش این پیام جاودانه الهی، از مهم‏ترین اهداف تعلیم و تربیت در میان مسلمانان بوده است.
در کشور ما نیز، به اقتضای جایگاه دین اسلام در فرهنگ مردم ایران و جایگاه ویژه قرآن در اعتقادات دینی، باید آموزش قرآن مورد توجه همگان باشد تا شرایط مساعد برای تحقق اهداف این آموزش فراهم آید.از این‏رو، درس قرآن در میان درس‏های گوناگون دوره‏های تحصیلی، از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است.
نگاهی اجمالی به دستاورد آموزش قرآن در کشور ما نشان می‏دهد که این دستاورد، نه با اهمیت و جایگاه ویژه قرآن در اسلام تناسب دارد و نه با میزان علاقه و اهمیتی که تمام آحاد مردم برای قرآن کریم قایل هستند.
از این‏رو به دنبال توصیه‏ها و تأکیدات مکرر مقام معظم رهبری در اعتلای آموزش قرآن در آموزش و پرورش، از سال تحصیلی 77-76 تلاش‏های نسبتا همه جانبه‏ای در فراهم آوردن زمینه‏های لازم برای اعتلا و تقویت آموزش قرآن آغاز شد.بدیهی است اهداف آموزش قرآن اولین و مهم‏ترین امری بود که باید مورد بازنگری و ملاحظه کارشناسانه قرار می‏گرفت تا براساس آن، سایر اجزا و ارکان یک برنامه آموزشی مانند:اصول حاکم بر آموزش قرآن، سازمان‏دهی منطقی محتوا، روش‏های مناسب آموزش، تربیت معلم و ارتقای توانایی معلمان قرآن، نظام و شیوه‏های ارزش‏یابی، و ویژگی‏ها و تولید مواد آموزشی و کمک آموزشی، تعیین و تدوین شود.
از مجموعه این امور در ادبیات برنامه‏ریزی درسی، به‏راهنمای برنامه درسی تعبیر می‏شود که متأسفانه درس قرآن تا پیش از چند سال اخیر، فاقد راهنمای برنامه درسی مصوب یا حتی مدونی بوده است.ارائه و بررسی راهنمای برنامه درسی قرآن، مقام و مجال دیگری می‏طلبد که امید است، در آینده به شیوه‏ای مناسب در همین مجله به آن پرداخته شود تا فرصت نقد و بررسی آن برای همه دست‏اندرکاران و علاقه‏مندان به آموزش قرآن در سراسر کشور فراهم آید.در این مقاله، سعی بر آن است تا با بیان نکات مهم برنامه جدید آموزش قرآن، کلیات این برنامه معرفی شود تا زمینه مناسبی برای طرح مباحث آینده فراهم شود.
مهم‏ترین رویکرد برنامه جدید آموزش قرآن که اهداف و سایر بخش‏های این آموزش را تحت تأثیر خود قرار می‏دهد، جامعیت آموزش قرآن است؛یعنی آموزش قرآن باید به نحوی باشد که از یک سو همه حیطه‏های یادگیری را شامل شود و به ویژه بر حیطه عاطفی که متکفل ایجاد و تقویت انس و علاقه دانش‏آموزان به قرآن و یادگیری آن است، تأکید ورزد؛ و از سوی دیگر، تمامی موضوعات ضروری آموزش قرآن مانند روخوانی، روان‏خوانی، صحت قرائت، توانایی درک معنای عبارات و آیات ساده قرآن، آشنایی با معارف انسان‏ساز آن و تدبر در آیات الهی را در حد امکان شامل شود.با توجه به این رویکرد، سه هدف اصلی آموزش قرآن در سه دوره تحصیلی، علاوه بر تقویت انس و علاقه به قرآن کریم و یادگیری آن، عبارت است از توانایی قرائت قرآن در دوره ابتدایی، درک معنای عبارات و آیات ساده در دوره راهنمایی و تدبر در آیات قرآن کریم و آشنایی با شرح و توضیح آن‏ها در دوره متوسطه.
شایان ذکر است که با توجه به جامعیت اهداف آموزش قرآن، در هر یک از سه دوره تحصیلی متناسب با شرایط ذهنی و روحی دانش‏آموزان، سایر اهداف نیز مورد توجه قرار می‏گیرد.
اینک به اختصار، برخی توضیحات درباره برنامه جدید آموزش قرآن در هر یک از دوره‏های تحصیلی و برخی از اهم اقدامات انجام شده به منظور تحقق این برنامه، تقدیم خوانندگان محترم می‏شود.
الف)دوره ابتدایی
هدف‏های کلی آموزش قرآن در دوره ابتدایی به شرح زیر است:
1-آشنایی با قرآن کریم به عنوان کلام الهی و کتاب آسمانی.
2-تفویت انس و علاقه به قرآن کریم و یادگیری آن.
3-توانایی روخوانی قرآن به صورت شمرده و آرام از ر¹ی مصحف با رسم الخط آموزشی.
4-توانایی خواندن آیات کتاب درسی به صورت روان یا آهنگین.
5-آشنایی با قواعد ضروری روخوانی قرآن.
6-حفظ برخی از سوره‏های کوتاه کتاب درسی.
7-آشنایی با برخی از داستان‏های قرآن کریم.
8-فراگیری معنای برخی از کلمات ساده (1) و عبارات کوتاه قرآن.
9-تقویت علاقه به شنیدن، خواندن و فهم معنای آیات قرآن کریم.
10-آشنایی با مفهوم برخی از پیام‏های قرآن.
11-شناخت و تقویت استعدادهای دانش‏آموزان در گرایش‏های گوناگون آموزش قرآن.
تا پیش از برنامه جدید، آموزش قرآن در دوره ابتدایی از پایه سوم آغاز می‏شد.براساس پاره‏ای تجارب در داخل و خارج آموزش و پرورش، برنامه آموزش قرآن از پایه اول طراحی و تدوین شد که در سال تحصیلی 78-77، حدود 560 کلاس پایه اول در همه استان‏های کشور به طور آزمایشی به اجرا درآمد.پس از ارزش‏یابی نتایج این آموزش و کسب توفیق نسبی در دست‏یابی به هدف‏های مورد نظر، آموزش قرآن از سال تحصیلی 79-78 در پایه اول ابتدایی به طور سراسری در کلیه مدارس آغاز شد.
به دنبال درخواست شورای عالی آموزش و پرورش، «پژوهشکده تعلیم و تربیت»موظف شد در اولین سال اجرای آموزش قرآن، پایه اول و دوم ابتدایی را ارزش‏یابی کند.به این ترتیب، برای بار دوم آموزش قرآن در پایه اول ابتدایی ارزش‏یابی شد.این ارزش‏یابی، نقاط قوت و ضعف این طرح را شناسایی کرد و نتایج را برای اصلاح و تکمیل طرح در اختیار گروه قرآن دفتر برنامه‏ریزی و تألیف کتب درسی قرار داد.
پس از اعمال اصلاحات لازم، از سال تحصیلی 80-79 تاکنون همه پایه‏های تحصیلی دوره ابتدایی به تدریج تحت پوشش طرح جدید قرار گرفته‏اند.به دلیل اهمیت و حساسیت آموزش قرآن، شورای عالی آموزش و پرورش، نتایج ارزش‏یابی‏های به عمل آمده را مطالعه کرد و جهت تکمیل و تصحیح این برنامه، دفتر«برنامه‏ریزی و تألیف کتب درسی»را موظف کرد تا راهنمای برنامه درسی این درس را در دوره ابتدایی، جهت تصویب به شورا ارائه کند.
پس از تدوین و تنظیم این راهنما و بررسی و گفت‏وگوهای بسیار، خوشبختانه راهنمای برنامه درسی قرآن دوره ابتدایی به عنوان اولین راهنمای برنامه درسی به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش در میان تمامی دروس درآمد.این مصوبه، به عنوان سند معتبر و پشتوانه قوی علمی و قانونی بسیار خوبی برای توسعه و تعمیق آموزش قرآن است.
در این بخش، برخی از نکات مهم این برنامه و اهم سرفصل‏های محتوای آموزشی قرآن در دوره ابتدایی، ارائه می‏شود:
1-آموزش قرآن از پایه اول ابتدایی آغاز می‏شود.
2-دانش‏آموزان پایه اول با شنیدن قرائت زیبای برخی از سوره‏های کوتاه قرآن کریم و هم‏خوانی با آیات شنیده شده به صورت دسته جمعی، آموزش قرآن را آغاز می‏کنند.
3-آموزش قرآن در پایه اول ابتدایی، هر هفته سه روز و هر روز ده دقیقه و نیز یک زنگ(ساعت) کامل در هفته به اجرا درمی‏آید.
4-قرآن در همه پایه‏های دوره ابتدایی، به ویژه در پایه اول و دوم توسط آموزگار پایه تدریس می‏شود.
5-روخوانی قرآن در پایه اول ابتدایی، براساس سوادآموزی فارسی آموزش داده می‏شود؛یعنی دانش‏آموزان بدون آن که هیچ نماد جدید و اضافه بر نمادهای خط فارسی را بیاموزند، خواندن برخی کلمات و عبارات ساده قرآن را براساس سیر سوادآموزی فارسی، آغاز می‏کنند.
6-وسایل آموزش قرآن در همه پایه‏های دوره ابتدایی عبارت است از کتاب دانش‏آموز، کتاب راهنمای معلم، نوار آموزشی و لوحه‏های آموزشی.
7-در کتاب درسی، عبارات و آیات قرآن کریم با استفاده از رسم الخط ساده و آموزشی نوشته شده است.از جمله ویژگی‏های مهم این رسم الخط این است که، به شیوه خط فارسی بسیار نزدیک است و برای خلوت شدن و ساده بودن خط به ضروری‏ترین و کم‏ترین علائم اکتفا شده است.
8-تمام بخش‏های آموزش قرآن، به ویژه آموزش روخوانی که مهم‏ترین بخش در دوره ابتدایی است، کاملا به شیوه فعال و با مشارکت جدی دانش‏آموزان در فرایند یاددهی-یادگیری صورت می‏پذیرد؛به نحوی که برای مثال حتی روخوانی اولین کلمات و عبارات قرآنی بدون آن که توسط معلم خوانده شود، با خواندن خود دانش‏آموزان آغاز می‏شود و تقریبا تا پایان دوره ابتدایی بر خواندن آیات و عبارات توسط خود دانش‏آموزان و پرهیز معلم از خواندن، تأکید جدی می‏شود.
9-ارزش‏یابی درس قرآن در پایه اول و دوم به صورت کیفی و توصیفی است.در صورتی که آموزگار دستورالعمل‏های ارائه شده را به کار بندد، بدون استثنا هر دانش‏آموزی که در سایر دروس توفیق کسب کرده است، می‏تواند حداقل به میزان قابل قبول به هدف‏های درس قرآن در این دو پایه دست یابد.به این ترتیب، آزمون پایه سال که مجوز ارتقای پایه تحصیلی است لزومی ندارد. البته نتیجه تلاش هر دانش‏آموز در درس قرآن، در کارنامه او به صورت کیفی و کنار سایر درس‏ها منعکس خواهد شد.
10-محتوای آموزش، روش‏های تدریس و توصیه‏های لازم به آموزگاران محترم، به گونه‏ای تدوین شده است که ضمن حضور فعال دانش‏آموزان، همیشه کلاس را از جذابیت و طراوت لازم برخوردار سازد تا ان‏شاءالله دانش‏آموزان همیشه از درس قرآن و یادگیری آن، خاطره خوشی داشته باشند.آشنایی با محتوای آموزش، که به دنبال خواهد آمد، تا حدودی این موضوع را روشن‏تر می‏سازد.
محتوای آموزش قرآن در دوره ابتدایی
با توجه به جامعیت آموزش قرآن و اصول حاکم بر این آموزش، که مهم‏ترین آن جذاب و دل‏پذیر بودن محتوا و روش‏های تدریس با تأکید بر استفاده از هنر برای دست‏یابی هرچه بیش‏تر به پیامدهای عاطفی آموزش است، محتوای آموزش قرآن در دوره ابتدایی از بخش‏های زیر تشکیل می‏شود:
1-استماع سوره‏ها و آیات کتاب درسی از نوار آموزشی:تلاوت زیبای قرآن از جاذبه‏های هنری قرآن کریم است که همه افراد را در سنین مختلف به سوی خود جذب می‏کند.از سوی دیگر، در آموزش‏هایی که به نوعی با آموزش زبان ارتباط دارد، مهم‏ترین و اولین گام، شنیدن است.شنیدن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن مهارت‏های اصلی، زبان‏آموزی است.از این‏رو، اهمیت شنیدن به عنوان اولین گام آموزش قرآن روشن می‏شود. بهره‏گیری از استماع سوره‏های قرآن، این فرصت را پیش می‏آورد تا آموزش قرآن قبل از توانایی دانش‏آموزان در خواندن صامت‏ها و مصوت‏ها، آغاز شود.
نکته قابل ذکر در آموزش قرآن این است که استماع تلاوت زیبای آیات، هم طریقیت دارد و هم موضوعیت؛ طریقیت دارد زیرا صوت زیبای قرآن فضای شورانگیز و دلپذیری را فراهم می‏آورد که مملو از خاطرات و معنویت است.این فضا، به کلاس قرآن روحانیت خاصی می‏بخشد و کام و جان کودکان را از حلاوت کلام وحی، آکنده می‏سازد.شنیدن صوت زیبای قرآن در کلاس درس و فضای یادگیری، انحصار نه‏چندان مطلوب شنیدن آیات الهی در مراسم خاصی همچون عزا و سوگواری را می‏شکند و به طور طبیعی، به کودکان می‏آموزد که صوت زیبای قرآن در همه زمان‏ها و مکان‏ها، روح‏بخش آدمی‏است و دیگر ایشان هرگاه بهترین نغمات قرآنی را می‏شنوند، خاطره ناگوار از دست دادن عزیزانشان را به خاطر نمی‏آورند.
همچنین هم‏خوانی دسته‏جمعی دانش‏آموزان به همراه نوار آموزشی موجب شور و شوق آن‏ها گشته و بهره‏گیری از گوش که تقریبا در آموزش و پرورش دوره ابتدایی ما به فراموشی سپرده شده است، احیا می‏شود.اما موضوعیت دارد؛زیرا یکی از هدف‏های فراموش شده در آموزش‏های رایج قرآن کریم؛یعنی قرائت به شیوه صحیح و زیبا و با صوت و لحن عربی مورد توجه و آموزش قرار می‏گیرد.
به راستی چرا باید هر زبانی را مطابق اهل همان زبان آموخت و تکلم کرد، ولی فارسی خوانی قرآن کریم اشکالی ندارد.
طبع اولیه قرائت قرآن همان‏طور که در حدیث منسوب به امام صادق(ع)به نقل از پیامبر اکرم(ص)آمده است (2) ، اقتضا می‏کند که آن را صحیح، زیبا و به لحن عربی خواند. این هدف باید مورد توجه باشد و به تدریج در آموزش قرآن جای خود را باز کند.در این میان، استماع صوت صحیح و زیبای قرآن، بهترین، ساده‏ترین و عمومی‏ترین روشی است که امکان دست‏یابی به این هدف را در اختیار عموم فراگیران قرار می‏دهد.
تولید نوارهای آموزش قرآن همراه کتاب از پایه اول ابتدایی تا پایان دوره متوسطه و استفاده از آن در کلاس درس از برنامه‏های راهبردی گروه قرآن است که بحمدالله تاکنون در کنار تألیف هر کتاب جدیدی، نوار آموزشی آن نیز تولید شده و در اختیار مدارس قرار گرفته است، تا به عنوان یک وسیله آموزشی، و نه فقط کمک آموزشی، در متن فرآیند یاددهی-یادگیری قرار گیرد.
2-روخوانی آیات قرآن کریم:دانش‏آموزان برای دست‏یابی به مهم‏ترین هدف آموزش قرآن در دوره ابتدایی، از پایه اول تا پایه پنجم، کلمات، عبارات، آیات و سوره‏های جزء سی‏ام قرآن کریم و برخی از سوره‏ها و فرازهای دیگر قرآن کریم را روخوانی می‏کنند.این فعالیت، براساس سوادآموزی فارسی و با استفاده از رسم الخط آموزشی از پایه اول ابتدایی آغاز می‏شود و تا پایان دوره پنجم ادامه می‏یابد.
روخوانی دانش‏آموزان از بخش‏خوانی کلمات و عبارات به صورت دسته‏جمعی، آن‏گاه به صورت فردی با اشاره معلم به صامت‏ها و مصوت‏ها و سپس بدون اشاره معلم آغاز می‏شود و با شمرده‏خوانی ادامه می‏یابد تا به خواندن معمولی و روان‏خوانی برسد.سیر و طول زمانی این مسیر برای دانش‏آموزان با توجه به استعدادهای آن‏ها متفاوت است.برخی سریع‏تر و برخی آهسته‏تر این مسیر را طی می‏کنند.از اصول حاکم بر آموزش قرآن، توجه به تفاوت‏های فردی دانش‏آموزان و عدم سخت‏گیری‏های بی‏جا نسبت به آن‏هاست.
در آموزش روخوانی، لوحه‏های آموزشی جایگاه و نقش ویژه‏ای دارند.این لوحه‏ها، به شیوه‏هایی که در کتاب‏های راهنمای معلم پایه‏های مختلف توضیح داده شده است، استفاده می‏شود.
در فرایند یاددهی-یادگیری روخوانی قرآن کریم، نقش عمده و فعال برعهده خود دانش‏آموزان است و آموزگار بیشترین نقش راهنما و هدایت‏گری را بر عهده دارد.
3-پیام‏های قرآنی:پیام‏های قرآنی، عبارات یا آیات معمولا کوتاه، شعارگونه و حکمت‏آمیزی از قرآن کریم است که ضمن برخورداری از زیبایی و بلاغت، مفهوم ارزشمند اخلاقی، تربیتی، اعتقادی و اجتماعی خاصی را دارد. آشنایی با پیام‏های قرآنی نیز هم طریقیت دارد و هم موضوعیت؛طریقیت دارد زیرا در درس قرآن به ویژه در دوره ابتدایی به اقتضای موضوع و هدف‏های آموزش مورد نظر، امکان درک معنا و مفهوم موضوع یادگیری برای دانش‏آموزان، کم‏تر فراهم می‏شود.
به طور کلی، این امر می‏تواند یک نقص محسوب شود و حتی از نظر روان‏شناسی یادگیری، برخی پیامدهای نامطلوب داشته باشد.برای مثال گاهی گزارش می‏شود که دانش‏آموزان، آموزش قرآن را با علاقه و انگیزه خوبی آغاز می‏کنند، ولی به تدریج از این انگیزه کاسته می‏شود.یک علت این امر می‏تواند عدم برقراری ارتباط معنایی بین دانش‏آموز و موضوع یادگیری باشد.
درک معنای پیام‏های قرآنی و برقراری ارتباط با موضوع پیام و گفت‏وگوی فعال و دو سویه میان آموزگار و دانش‏آموز درباره موضوع پیام، بهترین فرصت را در درس قرآن برای رفع نقص مذکور فراهم می‏آورد و دانش‏آموز به وسیله درک معنای پیام‏ها با سخنان خدا در قرآن آشنا شده و می‏آموزدکه خدا در قرآن مطالب بسیار شیرین، ارزنده و مفیدی حتی برای کودکان بیان داشته است.بدیهی است، این تلقی از قرآن کریم در کنار زمینه‏های بسیار مناسب و مساعد اجتماعی و فرهنگی جامعه برای یادگیری قرآن، بسیار مفید و ارزشمند است.
اما موضوعیت دارد؛زیرا یکی از هدف‏های آموزش جامع قرآن کریم، آشنایی با معارف انسان‏ساز آن است و یکی از بهترین راه‏های این آشنایی در دوره ابتدایی، بیان این معارف در قالب پیام‏های قرآنی است.
مفهوم پیام‏های قرآنی عموما در قالب جذاب تصاویر، داستان‏های کوتاه، شعر و قطعات ادبی مناسب ارائه می‏شود تا هرچه بیش‏تر مورد توجه دانش‏آموزان قرار گیرد.
هرچند که دانش‏آموزان در دوره ابتدایی عمدتا درصدد فراگیری مهارت روخوانی و قرائت قرآن هستند، ولی طرح پیام‏های قرآنی مانع از آن است که دانش‏آموزان گمان کنند که قرآن و آموزش آن مجموعه‏ای از مطالب مقدس و الهی است که باید نحوه خواندن آن را آموخت، ولی از آن‏ها هیچ معنا و مفهومی عاید ما نمی‏شود.
4-درک معنای عبارات ساده، کوتاه و پرکاربرد قرآن: دست‏یابی به این هدف، به طور اساسی و جدی در دوره راهنمایی پیگیری می‏شود ولی با توجه به زمینه‏های بسیار خوب و مشترکات قابل توجه میان زبان فارسی و عربی، می‏توان مقدمات دست‏یابی به این هدف را با آهنگی بسیار ملایم و مناسب از دوره ابتدایی آغاز کرد.قابل ذکر است که حداقل حدود 500 لغت در کتاب‏های مختلف دوره ابتدایی وجود دارد که این لغات با همان معنایی که در فارسی به کار می‏رود، در قرآن کریم نیز به کار رفته است و قطعا گنجینه لغات کودکان نسبت به آشنایی با معنای کلمات رایج مشترک میان قرآن و زبان فارسی، بیش از این تعداد است.
آیا دریغ نیست که در سنین کودکی که بهترین ایام برای یادگیری‏های پایدار است، به شیوه‏های مناسب از این فرصت طلایی استفاده نشود و گام‏های مفید و مؤثری را برای توانایی کودکان جامعه اسلامی خود، در راه فهم قرآن برنداریم؟!فرصتی که به دلیل مشترکات زیاد زبان فارسی و زبان قرآن، در هیچ یک از زبان‏های مسلمانان غیر عرب‏زبان وجود ندارد.
از این‏رو، دانش‏آموزان از پایه اول تا پنجم ابتدایی به تدریج با معنای برخی از کلمه‏ها، ترکیب‏ها و عبارت‏های ساده و رایج قرآن آشنا می‏شوند و یک بار دیگر کلمه‏ها و ترکیب‏هایی را که با کلمات هم‏خانواده آن‏ها و یا حتی با خود آن‏ها در فارسی آشنا و مأنوس هستند، در آینه زیبا و شفاف آیات قرآن کریم می‏یابند و می‏آموزند.
همان‏طور که تجربه چند سال اخیر نشان داده است، این بخش از آموزش، برانگیزه و علاقه دانش‏آموزان نسبت به قرآن و یادگیری آن افزوده است و تشنگی مبارکی را در فراگیری معنای زلال آیات و عبارات قرآنی، برای آن‏ها به ارمغان آورده است.
5-داستان‏های قرآنی:این داستان‏ها، بخش دیگری از معارف قرآنی هستند که از نظر محتوا و قالب برای دانش‏آموزان دوره ابتدایی تناسب دارند.در هر پایه تحصیلی چند داستان قرآنی انتخاب شده است که دانش‏آموزان پس از روخوانی و قرائت آیات مربوط به آن داستان، با موضوع آیات نیز در قالب یک داستان آشنا می‏شوند.داستان‏ها با تصویرهای زیبا همراه هستند تا هم برانگیزنده ذوق و شوق دانش‏آموزان باشند و هم کتاب آموزش قرآن را از زیبایی، تنوع و طراوت لازم برخوردار سازند.
معرفی برنامه آموزش قرآن دوره ابتدایی را به همین میزان بسنده می‏کنیم و آشنایی با سایر مباحث مانند روش تدریس و ارزش‏یابی پیشرفت تحصیلی و...، به راهنمای برنامه درسی قرآن دوره ابتدایی ارجاع می‏شود.در پایان این بخش از مطالب، بیان این نکته ضروری است که در برنامه و محتوای آموزش قرآن، سعی شده است تا هر یک از بخش‏های فوق همچون پنجره‏ای باشد که از فضای محدود کتاب و کلاس به سوی باغ سبز و انبوه سایر برنامه‏ها، فعالیت‏ها، کتاب‏ها، نرم‏افزارها و نوارهای صوتی و تصویری قرآن باز می‏شود، تا هر دانش‏آموزی مطابق علاقه و ذوق خود، استعداد خویش را در آن زمینه شکوفا سازد.
ب)دوره راهنمایی
هدف‏های کلی آموزش قرآن در دوره راهنمایی به شرح زیر است:
1-توانایی قرائت صحیح و روان قرآن کریم از روی مصحف‏های رایج.
2-توانایی قرائت آیات کتاب درسی به صورت ترتیل آموزشی
3-توانایی ترجمه کلمه به کلمه و درک معنای عبارات و آیات ساده قرآن کریم
4-آشنایی با قواعد صحت قرائت قرآن و احکام مهم تجوید
5-آشنایی با ویژگی‏های مهم رسم الخط مصحف‏های رایج
6-حفظ برخی از آیات و سوره‏های قرآن کریم
7-آشنایی با برخی مباحث«شناخت قرآن کریم»
8-آشنایی با برخی از معارف قرآن کریم
9-تقویت انس و علاقه به قرائت مستمر و فهم قرآن کریم
10-توانایی بهره‏گیری از پیام‏های قرآن در زندگی
11-شناخت و هدایت استعدادهای خاص در قرائت، حفظ، درک مفاهیم و سایر فعالیت‏های هنری مرتبط با قرآن کریم
برنامه جدید آموزش قرآن در دوره راهنمایی در سال تحصیلی 80-79؛با اجرای آزمایشی در پایه اول آغاز شد و از سال 81-80 پس از اعمال نتایج ارزش‏یابی از طرح آزمایشی، به طور سراسری به اجرا درآمد.این طرح هر سال در پایه بعدی به صورت آزمایشی اجرا و در سال بعد سراسری می‏شود.به این ترتیب، در سال تحصیلی 83- 82 هر سه پایه تحصیلی این دوره به طور کامل نیز پوشش برنامه جدید قرار می‏گیرد.
مهم‏ترین نکته در برنامه جدید آموزش قرآن در دوره راهنمایی، با توجه به رویکرد جامعیت آموزش قرآن، آموزش مفاهیم قرآن است.همان‏طور که در بند سوم هدف‏های آموزش قرآن این دوره آمده است، منظور از آموزش مفاهیم قرآن، آموزشی است که دانش‏آموزان را در درک معنای کلمات، ترکیب‏ها، عبارات و آیات ساده و پرکاربرد قرآن کریم توانا سازد.دانش‏آموزان در قالب تمرین‏هایی که به شیوه فعال توسط خود آنان انجام می‏شود، در هر پایه تحصیلی با معنای حدود 200 کلمه قرآنی آشنا می‏شوند که در پایان سه سال به 600 کلمه می‏رسد و این 600 کلمه قرآنی، حدود 000/60 بار در قرآن به کار رفته است.به این ترتیب دانش‏آموزان پس از دوره راهنمایی می‏توانند بیش از 75 درصد از کلماتی را که در قرآن به کار رفته است، معنا کنند و توانایی درک معنای تعداد قابل توجهی از ترکیب‏ها، عبارات، آیات ساده و پرکاربرد قرآن را پیدا خواهند کرد.
محتوای آموزش قرآن در دوره راهنمایی
1-استماع و قرائت آیات قرآن کریم:هر درس با فرازی از آیات قرآن کریم آغاز می‏شود.دانش‏آموزان به کمک نوار آموزشی، قرائت زیبا و فصیح آیات را می‏شنوند و همراه آن، به طور دسته‏جمعی هم‏خوانی می‏کنند.هدف از این بخش، تقویت توانایی مهارت قرائت قرآن است. دانش‏آموزان پایه دوم راهنمایی تا حدودی با چگونگی تلفظ صحیح حروف خاص عربی آشنا می‏شوند.البته در صورتی که روش آموزش قرائت در دوره ابتدایی نقش خود را به خوبی ایفا کرده باشد، به طور عملی این آمادگی و توانایی تا حدودی در دانش‏آموزان ایجاد می‏شود و ایشان راحت‏تر می‏توانند این مهارت را کسب کنند.در پایه سوم نیز با برخی از رسم‏الخطهای رایج قرآن کریم آشنا می‏شوند.کم و کیف پرداختن به این‏گونه مباحث قرائت قرآن کریم، بستگی به میزان دست‏یابی به هدف اولیه آموزش قرائت، یعنی توانایی روان‏خوانی قرآن کریم دارد. یعنی هرچه دانش‏آموزان در دوره ابتدایی در روان‏خوانی تسلط بیش‏تری پیدا کرده باشند، می‏توان این‏گونه مباحث قرائت را مورد توجه بیش‏تر و جدی‏تر قرار داد.
2-آموزش مفاهیم:در هر درس، دانش‏آموزان با معنای حدود 12 لغت قرآنی آشنا می‏شوند.این لغات عمدتا از آیات همان درس انتخاب شده‏اند که براساس آن‏ها، دانش‏آموزان می‏توانند برخی از ترکیب‏ها و عبارات و حتی آیات درس را معنا کنند.به تدریج که پیش می‏رویم، دانش‏آموزان بخش بیش‏تری از آیات هر درس را می‏توانند معنا کنند.
در پایه اول و دوم سوره‏های«جمعه»، «تغابن»، «حدید»، «جاثیه»، «لقمان»، «نوح»و بخش‏هایی از سوره «حشر»، «غافر»، «روم»و«صف»آموزش داده می‏شود. برای هر درس، مجموعه‏ای از آیات به عنوان تمرین آزاد (غیر اجباری و خارج از تکلیف رسمی)انتخاب شده است تا دانش‏آموزان و مدارسی که علاقه و امکانات بیش‏تری دارند، بتوانند در بخش مفاهیم تلاش بیش‏تری به عمل آورند.
قابل ذکر است که سوره مبارکه«آل عمران»به طور کامل برای پایه سوم در نظر گرفته شده است که از هر دو صفحه آن، یک صفحه برای آموزش رسمی و یک صفحه برای تمرین آزاد انتخاب شده است.
دانش‏آموزان با آنچه در بخش مفاهیم قرآن دوره راهنمایی آموخته‏اند، قادر هستند حدود دو سوم سوره آل‏عمران را معنا کنند.بدیهی است که توانایی دانش‏آموزان در درک معنای عبارات و آیات قرآن محدود به این حجم از سوره آل‏عمران نیست، بلکه ایشان می‏توانند تعداد قابل توجهی از عبارات و آیات سایر سوره‏های قرآن را نیز معنا کنند.این امر می‏تواند ارزیابی خوبی برای توفیق در این شیوه از آموزش مفاهیم قرآن باشد.
3.آشنایی با عظمت قرآن کریم:بخش دیگری که محتوای آموزش قرآن دوره راهنمایی را شامل می‏شود، مطالب متنوع و جذابی درباره قرآن و قرآن‏دوستان است. در این بخش از ویژگی‏های قابل توجه قرآن کریم، تلاش‏های هنرمندان، ادیبان، حکیمان و دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان درباره قرآن سخن رفته است. سعی بر این است تا دانش‏آموزان با مطالعه این بخش از مطالب کتاب، هرچه بیش‏تر با عظمت قرآن کریم و نقش منحصر به فرد آن در اعتلای فرهنگ، دانش بشری، هدایت جوامع انسانی به کانون اصلی هستی، نشان دادن صراط مستقیم کمال و رشد و خروج بشریت از تاریکی‏ها به نور، آشنا شوند.
ج)دوره متوسطه
هدف‏های کلی آموزش در دوره متوسطه به شرح زیر است:
1-توانایی قرائت روان و فصیح تمام آیات قرآن کریم
2-توانایی قرائت آیات کتاب درسی به صورت ترتیل و با رعایت احکام مهم تجوید
3-حفظ برخی از آیات و سوره‏های قرآن کریم
4-تقویت توانایی درک معنای عبارات و آیات قرآن کریم
5-آشنایی با ضرورت و لوازم تدبر در آیات قرآن کریم
6-آشنایی با برخی از مباحث ضروری علوم قرآنی
7-آشنایی با تفسیر برخی از آیات قرآن کریم
8-آشنایی با شیوه تحقیق موضوعی در قرآن کریم
9-تقویت انس و علاقه به قرائت مستمر و فهم قرآن کریم و تدبر در آیات آن
10-توانایی بهره‏گیری از قرآن کریم برای تقویت مبانی اعتقادی و اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی
11-تقویت استعدادهای خاص در زمینه‏های گوناگون آموزش قرآن کریم
برنامه‏ریزی جدید آموزش قرآن در دوره متوسطه، با اجرای طرح سالی-واحدی در این دوره تحصیلی هم‏زمان شد.در طرح سالی-واحدی یکی از موضوعات ضروری کاهش عناوین دروس بود.از جمله درس‏هایی که به نظرمی‏رسید تلفیق و وحدت آن مفید باشد، درس قرآن و دینی است.از سوی دیگر اهداف مشترک این دو درس، زمینه مهمی برای تلفیق این دو درس است.مهم‏ترین دستاورد تلفیق درس قرآن و دینی، هرچه نزدیک‏تر کردن قالب و محتوای این دو درس به یکدیگر است.اگر به هدف‏های فوق به عنوان هدف‏های درس قرآن توجه شود، روشن می‏شود که تمام این اهداف در یک درس مشترک با دینی، قابل طراحی و دست‏یابی است.از سوی دیگر، تلفیق و وحدت درس قرآن و دینی این فرصت و ضرورت را فراهم می‏آورد تا مباحث درس دینی هرچه بیش‏تر سبک و سیاق قرآنی پیدا کند.این امر به عنوان یک اصل راهبردی برای آموزش‏های دینی برای عموم افراد جامعه بسیار اهمیت دارد.
آنچه جوانان ما در بحث معارف دینی پیش از هرچیز به آن نیاز دارند، آن است که با معارف اساسی و اصولی قرآن کریم و شیوه پاسخ‏گویی آن به سؤالات مهم انسان آشنا شوند.چه بستری برای طرح این‏گونه سؤالات و پاسخ آن‏ها، از قرآن کریم مناسب‏تر است؟این امر نیز خود از مهم‏ترین دلایل و ضرورت‏های تلفیق می‏باشد.تاکنون اولین کتاب این درس تلفیقی به نام«دین و زندگی»تألیف شده است و پس از چند سال اجرای آزمایشی، از سال تحصیلی 82-81 به طور سراسری در پایه اول متوسطه به اجرا درآمده است.
بحث تلفیق و چگونگی دست‏یابی به هدف‏های خاص آموزش قرآن در این شکل جدید، فرصت دیگری می‏طلبد تا از سوی همه برنامه‏ریزان، صاحب‏نظران، دبیران و علاقه‏مندان به آموزش قرآن و دینی در دبیرستان‏ها، درباره آن نقد و بررسی و گفت‏وگوهای عالمانه به عمل آید.
*** آخرین موضوع قابل ذکری که بیان آن در این مقاله ضروری است، مسأله تربیت و تأمین نیروی انسانی است.بدیهی است، هر طرحی برای دست‏یابی به هدف‏های خود، نیازمند نیروی انسانی علاقه‏مند، متعهد و متخصص است.هرچند این موضوع نیز نیازمند بحث دیگری است، ولی قابل ذکر است که از آغاز طراحی و تدوین برنامه جدید آموزش قرآن، هیچ کتاب جدیدی تألیف و به اجرا درنیامده است، مگر آن که پس از اجرای آزمایشی و احراز توفیق نسبی برنامه، برای آموزش، توجیه و ارتقای توانایی آموزگاران دوره ابتدایی و دبیران قرآن دوره راهنمایی و متوسطه در آموزش کتاب‏های جدید، از همه استان‏های کشور مدرسانی انتخاب شده‏اند که با شرکت در دوره‏های متعدد تأمین مدرس قرآن پس از آشنای با برنامه جدید آموزش قرآن، آمادگی لازم را برای برگزاری دوره‏های ضمن خدمت معلمان در کلیه مناطق آموزش و پرورش کشور پیدا کرده‏اند.
البته آموزش نیروی انسانی و ارتقای توانایی حرفه‏ای معلمان قرآن در این امر نیازمند توجه جدی‏تر مسؤولان محترم وزارت آموزش و پرورش است که امیدواریم در سال‏های آینده، شاهد توفیقات بیش‏تری در این امر باشیم.
در پایان، یادآوری این نکته مفید است که ما چنین معتقدیم که پس از لطف الهی و تقدیر او بر احیای مجدد تعلیم و تعلم قرآن در کشور عزیزمان، آنچه عظیم‏ترین منبع و قابل اعتمادترین مرجع برای تحقق این امر حیاتی به حساب می‏آید، احساس تکلیف آن گروه از مدرسان، دبیران، معلمان، کارشناسان و برنامه‏ریزانی است که در ورای همه آمد و شدها و قیل و قال‏ها، با خدای خود پیمان محکمی بسته‏اند که با عزمی جزم و صبری پیامبرگونه تمامی مشکلات و کاستی‏ها را بشناسند و با بهره‏گیری از اندیشه، تدبیر، تجربه و کارشناسی و با توکل بر خداوند، به رفع آن‏ها کمر همت بندند.
با ارج نهادن بر نیت‏های صادقانه و تلاش‏های خالصانه گذشتگان، چشم به راه آینده‏ای نه‏چندان دور هستیم که توفیقات نسبی در آموزش قرآن و دست‏یابی به هدف‏های آن در آموزش و پرورش، خدای جهانیان را از ما راضی کند و خلق او را به تحقق آرزوهایشان مسرور سازد.به این امید که یکایک ما در این پیمان ثابت قدم باشیم.
زیرنویس
(1)-کلمه ساده کلمه‏ای است که خود آن کلمه، یا کلمه‏های هم‏خانواده آن در فارسی رایج است.
(2)-اقرءوا القران بالحان العرب و اصواتها، تعلموا القران بعربیة، اقرؤا القران بعربیة، امام صادق(ع).اصول کافی ج 2، ص 614 روایت سوم