تصویر آب در قرآن (1)

بخش«اول»
صهبا کرمانی از آنجا که مجله رشد آموزش قرآن مجالی برای ارائه تحقیقات و پژوهش‏های قرآنی دبیران محترم قرآن در سراسر کشور می‏باشد.بدین جهت به حول و قوه الهی در هر شماره حداقل یک مقاله یا خلاصه پایان‏نامه دبیران محترم که پیرامون موضوعات قرآنی باشد درج خواهد شد.
مقاله«تصویر آب در قرآن»خلاصه پایان‏نامه کارشناسی ارشد خانم صهبا کرمانی است که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی دفاع شده است که اینک تقدیم خوانندگان گرامی می‏شود.
چنین آب روان بی‏قدر از آنست
که او ناخوانده هر جانب روانست
«عطار» مسأله کم‏آبی و احتمال قهر و غضب آسمانی، از دیرباز هراسی عظیم در دل بشر افکنده است.اکنون در آستانه قرن بیست و یکم این معضل بسان بحرانی بزرگ رخ داده، چنان که مشکلات اساسی در زمینه کم‏آبی در سطح جهان افزایش چشم‏گیری یافته، و ذهن‏های بسیاری از متخصصان جهان را به خویش معطوف داشته است.
صاحب‏نظران معتقدند تا یک قرن دیگر، قیمت آب از نرخ نفت بیش‏تر و شعله‏های جنگ جهانی بعدی برای دست‏یابی به منابع آب، افروخته خواهد شد.طبیعی است، بخشی از این مشکلات ناشی از بی‏توجهی و اهمیت ندادن و استفاده غیر صحیح از آن و در یک کلام، هدر دادن این نعمت بی‏منت الهی است.به جرأت می‏توان با بروز بحران‏های کم‏آبی، آب‏های مورد دسترس را جزو سرمایه‏های ملی شمرد.
بنابراین ضروری است، علاوه بر اقدامات عملی و فنی و هیدرولیکی جهت ذخیره‏سازی آب، بر سطح اطلاعات معنوی جامعه در جهت استفاده بهینه و اهمیت دادن به آن افزوده شود.با بررسی آیات قرآن، به آیات بسیاری برمی‏خوریم که حکایت از اهمیت حیاتی و فوق العاده«آب»دارند.
اکنون به بخشی از آیات الهی که در آن به نقش ویژه این ماده حیاتی در آفرینش و استمرار حیات اشاره دارد و اهمیت آن را از زوایای گوناگون بررسی می‏کند، می‏پردازیم.
1.آب و اصل حیات
قرآن کریم از خمیر مایه اولیه حیات موجودات سخن به میان آورده است و می‏فرماید:
«...و جعلنا من الماء کلّ شئ حیّ...» (1)
«...و هر چیز زنده‏ای را از آب پدید آوردیم...»
عموم مفسران این بخش از آیه را چنین تفسیر کرده‏اند که منشاء پیدایش حیات تمامی موجودات از جمله گیاه، حیوان و انسان در زمین، آب است.
و در آیه‏ای دیگر می‏فرماید:
«و اللّه خلق کلّ دابّه من ماء...» (2)
«و خداست که هر جنبنده‏ای را[ابتدا]از آبی آفرید...»
و در ادامه آیه خداوند متعال به ذکر انواع گوناگون حیوانات پرداخته و می‏فرماید:«که بعضی بر شکم روند و برخی بر دو پا و برخی از آن‏ها بر روی چهارپا راه می‏روند.خدا هرچه بخواهد، می‏آفریند.در حقیقت خدا بر هر چیزی تواناست.»آیه در مقام عظمت آفرینش است.
مرحوم علامه طباطبایی در«المیزان»اعتقاد دارد، بیان آیه، بازگشت امور به مشیّت محض باری تعالی است، به طوری که جنبندگان را از یک آب خلق می‏کند، سپس در راه رفتنشان اختلاف می‏اندازد. (3)
بنابراین با توجه به بیان آیات الهی، اصل و ماده حیات موجودات زنده از آب است.
2.نیازمندی موجودات به آب
آب اساس و شالوده زندگی موجودات است.شبّر در تفسیر خود ذیل آیه‏(و جعلنا من الماء...)آورده، مراد این است که هر حیوانی را از آب خلق کردیم، به خاطر فرط و کثرت نیازمندی حیوان به آب و کمی صبرش از آن و یا این که در هر شی زنده، مقداری آب قرار دادیم که ناگزیر از آن است (4) .لذا ماده اصلی حیات موجودات را آب تشکیل می‏دهد و بخش عمده ساختمان آن‏ها آب است.
میزان آب در گیاهان غالبا 80 تا 90 درصد است. در حیوانات میانگین آب به 70 درصد می‏رسد و در انسان نیز در اجزا و بافت‏های گوناگون بدن به میزان قابل توجهی آب وجود دارد.به عنوان مثال، در دندان‏ها 10 درصد و در کلیه‏ها 83 درصد آب تشکیل شده است. کاهش آب در بدن انسان اگر به میزان 10 درصد وزن برسد، پیامدهای سختی به همراه می‏آورد و اگر به 20 درصد برسد، ممکن است موجب مرگ فرد شود.بدن انسان تحمل کم شدن تمامی مقدار نشاسته و تقریبا کل چربی و جایگزین کردن پروتئین را دارد.اما در مقابل آب، تحمل و توانایی کم شدن آن را ندارد. (5)
از نظر زیست‏شناسان، انسان به اسفنجی می‏ماند که از هر طرف آب آن را فراگرفته است. (6) البته این مطلب در مورد دیگر جانداران نیز صادق است و این چنین است که اعجاز قرآن در مورد دو آیه‏«و جعلنا من الماء کلّ شئ حیّ» (7) و«و اللّه خلق کلّ دابّه من ماء» (8) آشکار می‏شود.پس آب نسبت به موجودات زنده علیت مادی دارد.به این معنا که حتما باید جزئی از پیکر موجود زنده آب باشد (9) و هر نوع کمبود آب منجر به مرگ موجود زنده می‏شود.در نتیجه، زندگی تمام موجودات زنده به آب بستگی دارد.» (10)
3.احیاگری آب
در این کره خاکی هر کجا آب باشد، آبادانی است و سرسبزی و زندگی و هر کجا از برکت آب محروم باشد، کویر است و برهوت و خشکی.این حکمت و تدبیر الهی در آیاتی چند بدان اشاره شده است.
«...و ینزّل من السماء ماء فیحی به الارض بعد موتها، انّ فی ذلک لایات لقوم یعقلون» (11) .
«...و از آسمان به تدریج آبی فرومی‏فرستد که به وسیله آن، زمین را پس از مرگش زنده می‏گرداند.در این امر برای مردمی که تعقّل می‏کنند، قطعا نشانه‏هایی هست.»
«و اللّه الّذی ارسل الرّیاح فتثیر سحابا فسقتاه الی بلد میّت فاحیینا به الارض بعد موتها کذلک النّشور» (12)
«خداوند است که بادها را فرستاد تا ابرها را به حرکت درآورند.پس ما این ابرها را به سوی سرزمین مرده‏ای را ندیم و به وسیله آن، زمین را پس از مردنش زنده می‏کنیم، رستاخیز نیز همان گونه است.»
رویش و پوشش گیاهی و درختان بعد از ریزش باران رحمت الهی، یکی از جلوه‏های والای عظمت و حکمتالهی، برای بهره بردن انسان و اندیشیدن در صنع الهی است.
4.آب مایه رزق و روزی
«و نزّلنا من السماء ماء مبارکا فانبتنا به جنّات و حبّ الحصید*و النّخل باسقات لها طلع نضید رزقا للعباد و احیینا به بلدة میتا کذلک الخروج*» (13) .
«و از آسمان، آبی پر برکت فرود آوردیم و به وسیله آن باغ‏ها و دانه‏هایی را که درو می‏کنند رویاندیم و نخل‏های بلندقامت که میوه‏های متراکم دارند، برای روزی بندگان است و با آن‏[آب‏]سرزمین مرده‏ای را زنده گردانیدیم.»
در این قسمت از آیه به چهار نکته مهم اشاره شده است:
1.باران رحمت الهی را خدا نازل می‏کند.
2.آبی که خداوند از آسمان فرود می‏آورد، پر برکت است.
3.برای فراهم شدن رزق و روزی بندگان نازل می‏شود.
4.زمین‏های مرده و خشک، به وسیله آن زنده و باطراوت می‏شوند.
در آیه دیگر نیز تأکید می‏شود:
«...فاخرج به من الثّمرات رزقا لکم...» (14)
«...پس به وسیله آن‏[آب‏]از میوه‏ها برای شما روزی بیرون آورد...»
دو عنصر وابسته به هم، تولید رزق بشر را فراهم می‏آورد.جسم زمین با روح آب به هم گره خورده و روزی بندگان را حاصل می‏کند.
خداوند سبحان در جای جای قرآن به این نکته اشاره فرموده است که روزی بندگان را در آسمان و زمین قرار داده‏ایم.در واقع، قسمت عمده روزی شاید در گرو همان آبی باشد که از آسمان بر زمین می‏بارد، به زمین جان می‏دهد و زمین حاصلخیز می‏شود و در دسترس انسان‏ها قرار می‏گیرد.
پس آنچه زمین دربردارد، به واسطه آب رحمتی است که به امر حق از آسمان بر آن می‏ریزد و لذا هر گاه خداوند خواسته باشد، طائفه‏ای را بیچاره و مستأصل کند، باران رحمت خود را از آنان منع می‏فرماید. (15)
5.تمثیلات قرآن از آب
گاه برای تفهیم بیان مطلب از قالب ضرب المثل، تشبیه و تمثیل استفاده می‏کنند.تمثیل‏های قرآنی نیز به همین منظور به کار برده شده است؛یعنی خداوند سبحان با بیان واقعه‏ای، به قصد ایضاح مطلب، مثال می‏زند و این در زمانی است که استفاده از صنایع ادبی و آرایه‏های کلامی در زبان عربی به اوج رسیده است و بهره‏گیری از «تشبیه»و«مثل»از جمله ابزارهای رسا و بس گویا و تأثیرگذار ادب عربی بود.
«و اضرب لهم مثل الحیوة الدّنیا کماء انزلناه من السّماء فاختلط به نبات الارض فاصبح هشیما تذروه الرّیاح و کان اللّه علی کلّ شئ مقتدرا.» (16)
«و برای آنان زندگی دنیا را مثل بزن که مانند آبی است که آن را از آسمان فرو فرستادیم.پس گیاه با آن درآمیخت و[چنان‏]خشک گردید که بادها پراکنده‏اش کردند و خداست که همواره بر هر چیزی تواناست.»
تمثیل‏ها و تشبیه‏های قرآن به حق، در نهایت زیبایی، رسایی، گویایی و تنبه آفرینی است.در آیه و آیاتی از این قبیل، خداوند فناپذیری زندگی دنیا را چون خشک شدن گیاهان زمین و متلاشی شدن آن مثل زده است و بیان پدیده‏های محسوس را برای درک مفاهیم غیر محسوس به کار برده است.
در آیاتی دیگر، سرسبزی گیاهان و زمین را به وسیله باران پس از آن که خشک و بی‏روح بود، به قیامت و حیات پس از مرگ مثال می‏زند و برانگیخته شدن مجدد را به تصویر می‏کشد.
«یا ایّها النّاس ان کنتم فی ریب من البعث... و تری الارض هامدة فاذا انزلنا علیها الماء اهتزّت و ربت و انبتت من کلّ زوج بهیج.» (17)
«ای مردم!اگر درباره برانگیخته شدن شک دارید... و زمین را خشکیده می‏بینی و چون آب بر آن فرود آوردیم، به جنبش در می‏آید و نمو می‏کند و از هر نوع [رستنی‏های‏]نیکو می‏رویاند.»
در این آیه شریفه که به بخشی از آن اشاره شده است، حضرت سبحان اشاره می‏فرماید، به این که زمین خشک، بدون گیاه، هر گاه رحمت الهی بر آن ببارد، سبز و خرم می‏شود؛بارانی که تمام بخش‏های پست و بلند
زمین را سیراب می‏کند و روح دوباره به کالبد مرده زمین می‏دهد.لذا قادر خواهد بود، هر گاه خواسته باشد بر جسم بی‏روح آدمی جان دهد و او را برانگیزد و در صحنه قیامت حاضر می‏کند.
در بسیاری از آیات دیگر نیز زنده شدن مردگان را در قیامت به زنده شدن زمین در فصل بهار تشبیه می‏کند. تشبیه نمودن چیزی به چیز دیگر در صورتی به دست می‏آید که مشبه با مشبه به در جهتی یا جهاتی مثل هم باشند و گرنه تشبیه بی‏ربط خواهد شد.
در این جا از چند جهت زمین مرده با انسان مرده شباهت دارد و برانگیختن انسان در قیامت، با احیای زمین پس از خشک شدن شبیه است، که در هر دو مورد آب نقش اصلی را ایفا می‏کند.نزول آن از آسمان، همانند تزریق روح حیات در زمین و عدم نزول آب، چون خروج روح از جسم زمین بیان شده است.
6.محل نزول آب
رودها، نهرها، اقیانوس‏ها، قنات‏ها، چشمه‏ها، و هر چه آب قابل شرب و غیر شرب روی زمین است، منشاء آسمانی داشته و از طریق باران ایجاد شده است. قرآن کریم این مطلب را در آیات متعددی بیان می‏کند. چنان که می‏فرماید:
«...انزل من السّماء ماء فسالت اودیة بقدرها...» (18)
«...از آسمان آبی فروفرستاد، پس رودخانه‏هایی به اندازه گنجایش خودشان روان شدند...»
خداوند سبحان برای نظام خلقت، با حسن تدبیر از آسمان آب باران به قدر ظرفیت و گنجایش فرو می‏فرستد.اگر از آن بیش‏تر شود، سبب خرابی می‏شود و اگر از آن کم‏تر شود، سبب نابودی عالم می‏شود؛زیرا زندگی تمامی موجودات زنده منوط به آب است.
علامه طباطبایی رحمة الله علیه می‏فرماید:(بقدر) اشاره است به این که آنچه آب باران می‏بارد، بر مقتضای تدبیر تام الهی است که هر چیز را اندازه‏گیری می‏کند. حتی یک قطره کم و یک قطره بیش از آن که تدبیر اقتضا می‏کند، نمی‏بارد.
«الم تر انّ اللّه انزل من السّماء ماء فسلکه ینابیع فی الارض...» (19)
«...[خدا]از آسمان آبی فرود آورد، پس آن را به چشمه‏هایی که در زمین است، راه داد...»
نفوذ آب باران در زمین یا ماندن آب در سطح زمین، بستگی به مقدار و مدت بارش دارد.اگر باران به طور ملایم و به مدت طولانی ببارد، مقدار بیش‏تری از آن در خاک نفوذ می‏کند و اگر باران شدید به مدت کوتاه ببارد، آب کم‏تری در خاک نفوذ می‏کند و بیشتر آب در سطح زمین می‏ماند.که در هر شکلی از آن، نیازهای متعددی از موجودات برطرف می‏شود.
نکته قابل توجه دیگر این است که آب شرب مورد نیاز انسان‏ها، از آسمان می‏آید با تمام ویژگی‏های قابل شرب، «...فانزلنا من السّماء ماء فاسقیناکموه...» (20)
«...و از آسمان آبی نازل کردیم، پس شما را بدان سیراب کردیم...»
بسیاری از روایات، آب باران را شفابخش ذکر کرده‏اند و به نوشیدن آن سفارش شده است.
(ادامه دارد)
زیرنویس
(1).الانبیاء/30
(2).النّور/45
(3).ر.ک المیزان 15/148
(4).تفسیر بشّر، ص 324
(5).ر.ک:آب، میشل راپینا، 98
(6).آب، بی‏آزار شیرازی، ص 37
(7).الانبیاء/30
(8).الکون و الانسان/122
(9).نور/45
(10).معارف قرآن/3، مصباح یزدی.
(11).الروم/24
(12).فاطر/9
(13).ق/11-9
(14).البقره، 22/ابراهیم(ع)/32
(15).منهاج البیان/416
(16).کهف/45
(17).الحج/5
(18).الرعد/17
(19).الزمر/21
(20).الحجر/22