آغاز دفتر

عنوان مقاله: آغاز دفتر

نویسنده : مهریزی، مهدی

اجازه‏نامه‏ها بخشى از میراث حدیثى مسلمانان به شمار مى‏روند که در سده‏هاى نخست هجرى ، نقش مهمى در انتقال نسل به نسل احادیثْ ایفا مى‏نمودند . بعدها با تدوین و نشر مجامع حدیثى ، اجازه، بیشتر جنبه تشریفى یافت و با گسترش کتابت و پیدایش صنعت چاپ ، امروزه بسیار کم‏رنگ شده و رو به زوال است .

تردیدى نیست که اجازه‏نویسى ، امروزه ، نقشى در اعتبار سند ندارد ؛ زیرا غالب احادیث، گرد آمده و به گونه‏هاى مختلف ، ثبت شده‏اند . لیک این امر ، برخى از اهل فضل را به اشتباه درافکنده و گمان برده‏اند که نباید به نگهدارى و مطالعه اجازه‏نامه‏ها و کتب اجازاتْ پرداخت و نقد عمر و مال را باید صرف دیگر شاخه‏هاى علوم حدیث کرد .

به گمان ما این اشتباه ، از آنجا نشئت گرفته که امروزه ـ نوعا ـ از اجازه‏نامه ، همان ثمر و اثر دیروز آن را انتظار مى‏کشیم و با این نگاه ، حقْ همان است . در حالى که مى‏توان ـ و بلکه باید ـ به اجازه‏نامه ، به عنوان گنجینه‏اى ارزشمند در حوزه فرهنگ اسلامى و فرهنگ حدیثى نگریست .

اجازه‏نامه‏ها، کشکولى از تاریخ ، ادبیات ، حدیث و فرهنگ عمومى جوامع اسلامى‏اند.

اجازه‏نامه‏ها ، گزارشگر روحیات و خصلت‏هاى اجازه دهندگان‏اند.

اجازه‏نامه‏ها ، مسئله‏هاى مورد اهتمام محدّثان را به نمایش مى‏گذارند .

اجازه‏نامه‏ها، حاوى بهترین اطلاعات کتابشناختى درباره کتب گذشتگان‏اند.

اجازه‏نامه‏ها، کتب متداول و رایج گذشته را مى‏نمایانند .

و .. .

به سخن دیگر ، اجازه‏ها منبعى بسیار غنى براى مطالعه تاریخ حدیث و تطوّرات آن به شمار مى‏روند . همان‏گونه که فرهنگ عمومى جوامع انسانى را نمى‏توان از کتابهاى خاصّى درآورد ـ بلکه باید به شعرها ، مَثَل‏ها ، لباس‏ها، بازى‏ها ، حرفه‏ها ، محاورات و .. . رو کرد ـ ، به همان سان ، فرهنگ عمومىِ حدیث‏نگارى و حدیث‏پژوهى را نیز نمى‏توان از کتب حدیث و درایه فرا گرفت ؛ بلکه باید به همه کتابهاى شرح حدیث ، ترجمه‏ها، لغت‏نامه‏هاى حدیثى و مهمتر از همه : اجازه‏نامه‏ها مراجعه کرد .

طُرفه اینکه نگاه امروزه به اجازات ـ آنچنان که در میان اهل این فنْ رایج است ـ ، از زاویه فرهنگ عمومى حدیث است ، نه از زاویه تصحیح روایت و حفظ اسناد .

برخى نویسندگان ، به درستى ، فواید اجازه‏نامه‏ها را برشمرده و گفته‏اند:

1) اعتماد و اطمینان بیشتر به گفته‏ها و نوشته‏هاى شخص مجاز ؛

2) دستیابى به شرح احوال و تاریخ زندگى و زندگى‏نامه علمى دانشمندان و شناخت نام و نشان و کنیه و لقب و نسب آنان و اطلاع یافتن بر طبقات و مشایخ و شاگردان و آثار ایشان که از جهت تمیز افراد از یکدیگر و تشخیص اقوال و افعال هریک از آنان و بررسى اسناد روایات ، سودمند و مؤثّر است ؛

3) اطلاع یافتن بر اندیشه‏ها ، گرایش‏ها و کارهاى فردى و اجتماعى دانشوران ؛ چون قسمتى از اجازات ، متضمّن گواهى‏ها و اظهار نظرهاى مشایخ ، نسبت به شاگردان و معاصران یا بالعکس مى‏باشد و این امر در قبول یا ردّ احادیث و اقوال رسیده از ایشان ، از جهت اطمینان به وثاقت یا عدم وثاقتشان ، تأثیر بسزایى دارد ؛

4) در بخشى از اجازات ، نکته‏هاى ارزنده علمى و فرهنگى فراوانْ نهفته است که مى‏تواند در جهت شناخت تاریخ و محیط و اوضاع علمى و اجتماعى و سیاسى عصر دانشمندان و راویان ، از جوانب مختلف ، مفید و سودمند باشد ؛

5) در اجازه روایت حدیث ، اتّصال سند اخبار به کانون وحى و معدن علم و حکمت ـ یعنى حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمه معصومین علیهم‏السلام ـ ، از فواید و نتایج مهم شمرده مى‏شود ؛

6) در اجازه کتاب ، احراز صحّت نسبت نوشته‏اى به مؤلف آن و اعتماد بر آثار گذشتگان ، قابل توجه و حائز اهمیت است .⁽¹⁾

*

حاصلْ آنکه بررسى اجازه‏نامه‏ها و کتب اجازات ، در شناخت زندگى پیشوایان حدیث و راویان و استادان و شاگردان ایشان که مهره‏هاى این زنجیره‏هاى حدیثى به شمار مى‏روند و همچنین اطلاع از کتابها و اسنادى که در دست داشته‏اند و برخى آگاهى‏هاى تاریخى و اجتماعىِ پراکنده که معمولاً در مطاوى این اجازات و اجازه‏نامه‏ها ثبت است ، بسى سودمند خواهد بود . از این نگاه ، اجازه‏نامه‏ها اسنادِ تاریخى ـ فرهنگىِ پر اهمیتى هستند که نه فقط براى حدیث‏پژوهان ، بلکه براى عموم محققان حوزه فرهنگ ، نافع‏اند.

مهدى مهریزى

زمستان 1378

______________________________

1 . دایرة المعارف تشیّع ، ج 1 ، ص 469ـ470 .