بزرگترین و جامع ترین معجم موضوعی قرآن
آرشیو
چکیده
متن
هدف و ضرورت تدوین
بسیاری از مفسران سخت کوش و ژرف اندیش قرآن، هر یک از موقِف گرایش و ذائقه خود به قرآن نگریسته اند این طبقه از دانشمندان اسلامی، هرچند درتبیین ابعاد و زوایای فرهنگ قرآن، تلاش و مجاهدت ارزشمند بسیارکرده اند، اما هرگز نتوانسته اند گستره معارف قرآن را به شکل جامع و فراگیر در پیش روی مسلمانان نهند. در قرآن مجید، تعالیم و آموزه هایی است که همچنان بکر باقی مانده و دستِ تحقیق و تألیف، آنها را لمس نکرده است و شیفتگان بسیاری می توانند هر روز بدان روی آورند و ساحتی از آن را تفرّج کنند و به سرزمین های ناشناخته‌ای از معرفت پای گذارند. این نیاز مقدس و این راه دراز، بلند همتانی را می خواهد که گرد هم آیند و با تلاشی تازه و با به کار گیری ابزار مدرن، راه نپیموده را هموار کنند و راه ورود به عرصه های گوناگون فرهنگ قرآن را بگشایند. حاصل جهاد علمی خود را فرا روی مشتاقان قرار دهند و همه را به این خوانِ نعمت صلا زنند.
آری آثار سامان یافته قرآنی، با هدف اطلاع رسانی از الفاظ قرآن، با همه تنوع و گستردگی قابل ستایش، تاکنون نتوانسته‌اند پاسخی عام و جامع به نیاز مسلمانان و قرآن پژوهان بدهند. معارف بسیار عظیم و عمیق در طومار گنجنامة وحی الهی نهفته است که جویندگان را بدان دسترسی نیست. برآوردن این نیاز جز از رهگذر همدلی و همیاری گروه کاردان و قرآن شناس که فرصت و فراغت لازم را داشته باشند، ممکن نیست، نخست باید «شیوه و راه» درست را یافت، آن گاه بدان راه و روش به فتح عرصه های گوناگون پرداخت. اطلاعات و کتاب های موجود در مراکز علمی گواهند که تلاش های تحسین برانگیزی در جنبه های مختلف کلامی، فلسفی، فقهی، حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی و .. صورت تدوین یافته است. اما همان ها گواهی می‌دهند که فرهنگی جامع و فراگیر که همه این اطلاعات را به شیوه علمی گزارش کند، صورت تحقق نیافته است. مجموعه حاضر، گامی است بدین سو.
در این اثر پر برکت کوشیده ایم، آموزه های زلال قرآن را از متن آیات برآوریم و پیش دیدگان علاقه‌مندان به قرآن کریم نهیم.
سنگ نخست این بنای رفیع به همت حجه الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی نهاده شد، در پس این اندیشه و باور که تنها علائم معارف قرآن، الفاظ و کلمات آن نیست. و بسا معرفت و حکمت هایی که در قرآن به لفظ بازگو نشده است، طرحی نو در افکندند. در این طرح، کاخی سر بر آورد که بسی بلندتر از معجم های لفظی قرآن است، زیرا به بازگفتن و ثبت معارفی که در قرآن، لفظی برای آن آمده است، بسنده نشده و ناگفته های دیگری را نیز به تحقیق می گیرد. ایشان از این که مأخذ معتبر و فرهنگ آسان‌یابی که به بهترین شیوه اطلاع رسانی کند، وجود ندارد اظهار تأسف کرده و می نویسند:
«گاه اتفاق می افتاد که برای پی بردن به نظر قرآن درباره یک موضوع ناگزیر از مطالعه تمامی آن می شدم متأسف بودم که چرا امت اسلامی، طی قرن ها، آن گونه که باید برای این کتاب سرمایه گذاری بایسته ای نکرده و در طول روزگار طولانی، دایره المعارف قرآنی تدوین نشده است تا جویندگان معرفت و حکمت .. به آسانی از آن بهره گیرند»
ایشان سال ها در پی فرصت مناسبی بودند که بتوانند اندیشه بلند خود را جامه عمل بپوشانند. تا این که در سال 1354 دستگیر و روانه زندان شدند. پس از محاکمه، معلوم شدکه توقف معظم له در زندان طولانی خواهد بود. بنابراین فرصت مناسب را که در پی آن بودند در زندان یافتند و همان جا عزم خود را برای سامان دادن به تحقیقی که پیش تر بدان می اندیشیدند جزم کردند.
نخستین هدف این اثر، گردآوری همه اطلاعات بر اساس مفاهیم و در نهایت طبقه بندی آنها برای استفاده آسان و سریع خواننده است. در این شیوه، آیات قرآن بر اساس معنا و محتوای آنها، فیش برداری و نمایه سازی می شود و سپس زیر عناوین و موضوعات کلی و یا نسبتاً کلی قرار می گیرد.
سی و یک هزار فیش و بیش از هشتاد هزار موضوع ره آورد تلاش های چندین ساله ای که برای باروری و شکوفایی آن فکر بکر، هزینه شد.
این یادداشت ها، یک بار پس از آزادی ایشان از زندان و تحت نظرات خودشان، طبقه بندی و تفکیک شد. اما حضور دائمی و حضور معظم له در متن رویدادهای انقلاب و کشور، تکمیل و عرضه آنها را امکان ظهور نمی داد. از همین رو، این مهم از سوی ایشان به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم واگذار شد. این دفتر نیز برای پیشرفت دقیق و سریع کار واحد ویژه ای را بنیان گذاشت که موسوم به «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» گردید. مرکز نامبرده، عهده دار تکمیل، تنظیم و انتشار یادداشت های پیش گفته شد و اینک بدین کار اشتغال دارد. این مرکز، نخست، اطلاّعات موجود را به چندین برابر افزایش داد و مدخل های جدیدی را بر آن افزود. سپس همه آنها را بدین سان که درکتاب آمده است، سامان داد. از جمله تلاش های مرکز، برگرفتن شیوه ای نوین و کارآمد در عناوین، ترتیب موضوعات، ویرایش و صفحه آرایی آنها است.
اصول و ضوابط
فراهم آوردن معجمی از قرآن کریم که جامع و آسان یاب به شمار آید و به عنوان یک کتاب مرجع و قابل اعتماد تلقی شود، کاری بسیار دشوار و ظریف است.
نخست باید کلید واژه ها و مدخل های مأنوس با ذهن مخاطب گردآوری و شناسایی شده و با رعایت اصول و ضوابطی گزینش شود آن گاه با احتیاط و بیم از در افتادن در ورطه تفسیر به رأی، مبانی و محدوده برداشت از آیات قرآن به روشنی تبیین گردد و در نهایت همه برداشت ها برای سهولت در دستیابی با ملاحظه اصولی و ضوابطی طبقه بندی می شود.
1) اصول و ضوابط مدخل گزینی:
تهیه کلید واژه ها و مدخل ها، ضروری ترین و نخستین مرحله از مراحل تدوین هر معجمی است. کشف کلید واژه ها، تبیین روابط میان آنها و گزینش مدخل های شناخته شده، اساسی ترین ارکان یک معجم و دایره المعارف است.
2) اصول و ضوابط برداشت از آیات:
ازابتدای کار، این دغدغه، ذهن و همت تدوین کنندگان را به خود مشغول کرده بود که چگونه اثری می تواند در برگیرنده بیشترین بخش ها از معارف قرآن باشد. و چگونه می توان با استنباطی معتبر و استظهاراتی منطبق با اصول تفسیر فراهم آورد. و در همان حال سخنی نو و تازه ارائه داد. این همه در حالی است که سخت از در افتادن در ورطه تفسیر به رأی بیم داشتیم.
در برداشت از آیات قرآن کریم افزون بر توجّه به منطوق و ظاهر آیات، به چینش و نظم آن ها در سوره نیز توجه شده است. هم چنین روایات تفسیری و شأن نزول ها کاملا مورد توجه بوده است. در این اثر سعی بر آن است که به همه ابعاد کارکرد زبان عربی توجه شود و چیزی از نظر پوشیده نماند. از جمله قابلیت‌هایی که بر اساس قواعد نحو و اصول بلاغت در ادبیات عرب وجود دارد و می توان از آنها به ارایه ها و یا شگردهای زبان یاد کرد.
این گونه کارکردهای زبانی، به مدلول ها و مضمون های خاصی می انجامد و توجّه به ظرافت های آنها، محقق را در فهم دقیق‌تر و عمیق آیات یاری می دهد. گفتنی است بیان احتمال های تفسیری، چنانچه مبتنی بر قواعد ادبی و نحوی آیات هم باشد، لزوماً به معنای گزینش آخرین معنای آیه نیست؛ بلکه بیشتر برای توجّه به ابعاد و گسترة معنایی قرآن کریم است. بسا که همین احتمال های معنایی و چند گانگی در ترکیب یک عبارت، راه پژوهشگر را به سوی ژرفای قرآن بگشاید و دست او را در راه یافتن به مقصد مطلوب بگیرد. اگر چنین است، پس سزاوار آن است که به هر یک از احتمال های موجود در ترکیب و فهم آیات توجّه کافی شود و به راحتی از آنها نگذریم. کوشش مؤلفان این مجموعه، همگی بر آن بوده است که چیزی از این ظرایف و لطایف را فرو نگذارند و تا آنجا که در توان و فهم آنان است، به همه سویه های معنایی یک آیه، عطف نظر داشته باشند.
سیاق آیات در برداشت ها مورد توجّه بوده است زیرا سیاق از جمله عواملی است که میزان اهمیت موضوعی را می توان از طریق آن سنجید. توجّه به سیاق آیات، فواید دیگری نیز دارد. از جمله مخاطب را به مطالبی که فراتر از مدلول الفاظ و جملات است راهنمایی می کند.
نکته آخر آن که برخی از دریافت ها و برداشت ها، با نظر به روایات، شأن نزول ها، لغت، احتمال ها، تقدیم و تأخیر آیه ها قرار گرفتن جمله ای در سیاق جمله و یا جمله هایی دیگر، الغای خصوصیت و مانند آنها استفاده شده است. به همین جهت دلیل برداشت از آیه به صراحت بیان شده تا ابهامی باقی نماند.
3) اصول و ضوابط طبقه بندی اطلاعات
گر چه طبقه بندی شایسته اطلاعات با توجّه به گستردگی و ژرفای معارف قرآن کار بسیار مشکلی است ولی در پروژه بزرگ فرهنگ قرآن تلاش شده است تا شیوه هایی اتخاذ شود که هر چه بیشتر امر اطلاع رسانی را تسهیل نماید. بر این اساس مجموعه اطلاعات حاضر به روش ذیل، سامان یافته است:
3ـ1ـ مدخل ها در این مجموعه به صورت الفبایی تنظیم شده است.
3ـ2ـ در ذیل مدخل ها سرفصل های اصلی نیز به روش الفبایی طبقه بندی می شود. بسیاری از سرفصل های اصلی عناوین جامعی هستند که عناوین فرعی در ذیل آن قرار می گیرد. مثلا نقش آب یک سرفصل اصلی است که در ذیل آن عناوین فرعی «آب و افزایش قدرت» و آب و بهداشت و ... آمده است.
3ـ3ـ عناوین فرعی ذیل سرفصل های اصلی نیز به روش الفبایی تنظیم شده است.
3ـ4ـ در بسیاری از موارد عناوین فرعی در ردیف سرفصل های اصلی در جایگاه الفبایی خود آمده و ارجاع شده است، مثلا «آب و آبادانی» گر چه فرعی «نقش آب» ولی به دلیل اهمیت در جایگاه الفبایی خود آمده و به نقش آب ارجاع شده است.
3ـ5ـ در ذیل برخی از مدخل های عام مانند آشامیدنی ها و اخلاق که خود مشتمل بر مدخل های متعددی است فقط به ارائه اطلاعات کلی مدخل های مربوطه پرداخته می شود و مباحث مربوط به مصادیق و مدخل های ریز به مدخل های مربوط ارجاع می شود، مثلا اطلاعات آب، شراب، و ... در آشامیدنی ها نمی‌آید چنانکه اطلاّعات دروغ، غیبت و.... در اخلاق نمی آید بلکه به جایگاه الفبایی خود ارجاع می شود.
مراحل تحقیق
برای دست یابی به هدف مزبور، گردش کاری به مورد اجرا درآمد، که در این جا به مراحل آن اشاره اجمالی می شود: کشف کلید واژه ها، تبیین روابط میان آنها و گزینش مدخل های شناخته شده، نخستین مرحله از مراحل تدوین هر معجمی است.
دست مایه اوّلی برای پیدا کردن مدخل ها، برنامه نرم افزاری تبیان، تهیه شده در مرکز فرهنگ و معارف قرآن و نیز کارهای انجام شده در تفسیر راهنما بود. آنگاه همکاران با پژوهشی گسترده در واژه‌های قرآن و مراجعه به معجم های قرآنی و فهرست تفاسیر و نیز مطالعه کتاب های مربوط به شأن نزول و اعلام قرآن، برای دستیابی به مدخل های جدید کوشش فراوانی به عمل آوردند.
مدخل ها پس از گزینش و تصویب در اختیار پژوهشگران بخش پرونده علمی قرار می گیرد و آنها بر اساس اصول شناخته شده پیش گفته، و زیرنظر بخش های علمی، تحقیقات دامنه داری را برای تشکیل پرونده علمی آغاز می کنند. منابع مورد استفاده در این مرحله، نوعاً از مأخذ مهم و اصیل است. غیر از این، محققان کوشیده اند که به هر احتمال درخور توجّه کنند و بر جامعیّت اثر بیفزایند.
آنان به منظور استفاده از تحقیقات انجام گرفته، منابع بسیاری از جمله: تفسیر راهنما، معجم های مختلف لفظی، تک نگاری ها و منابع تفسیری را از نظر گذرانده و از آنجا که اساس و محور کار، قرآن بوده است برای دستیابی به اطلاعات بیشتر درباره یک موضوع، چندین بار قرآن را از ابتدا تا انتها خوانده شده است. مراجعه به تمامی آیات، بیشتر از آن روست که مباحث مربوط به مدخل هایی که در قرآن لفظ خاصی برای آنها نیامده است کشف و ضبط شود. پس از جمع آوری آیات و اطلاعات لازم درباره هر یک از مدخل ها، پژوهشگر بر اساس مبانی پذیرفته شده به فیش‌نگاری و طبقه بندی اطلاعات می پردازد.
فیش های فراهم شده جهت ارزیابی و تصویب در اختیار هسته‌های علمی قرار می گیرد و آنان نیز برای اطمینان کامل، همه برداشت‌های انجام شده را با دقت بازبینی و کنترل می کنند که در این مرحله معمولاً بر تعداد فیش ها و نیز آیات افزوده می شود.
با توجّه به اینکه فیش ها و نمایه ها در بخش های علمی مختلفی بررسی می شود، کمیته ای ویژه مسئولیت هماهنگ سازی نمایه‌های همه موضوعات را بر عهده دارد.
در این مرحله فیش های برداشت شده و نیز یادداشت دامنه و توضیحات ارائه شده بر اساس آئین نامه ی ویرایش مصوب، ویرایش می شود.
برای اطمینان بیشتر، فیش ها یک بار دیگر مقابله و بازبینی می‌شود تا از اجرای شیوه نامه در مراحل گوناگون کار اطمینان حاصل شود. همچنین در این مرحله ی یادداشت، دامنه ها و پاورقی ها، منابع و مأخذ و نیز ایات و آدرس آنها کنترل می شود.
کار، پس از طی همه مراحل به رؤیت بخش علمی مربوطه می‌رسد و پس از تأیید، جهت تصویب نهایی به شورای علمی گروه دائره المعارف ها و پس از آن به شورای پژوهش مرکز ارسال می‌شود.
روند پیشرفت
گر چه آغاز این طرح بزرگ از سال 1354، در زندان بوده است، ولی از سال 1366 که مرکز فرهنگ و معارف قرآن، یادداشت ها را در اختیار گرفته است تاکنون بر پایه یادداشت ها مجموعه بیست جلدی تفسیر راهنما را منتشر کرده و از سال 1376 مجموعه فرهنگ قرآن را آغاز و تاکنون پیشرفت خوبی داشته است، چنان که بر پایه برآوردهای انجام شده، این طرح بزرگ در 3000 مدخل (عنوان اصلی) و 30000 عنوان فرعی منتشر خواهد شد. در هر عنوان کلیه آیات قرآن مرتبط از یک موضوع گردآوری می شود.
تاکنون در چهار مجلد منتشر شده، مدخل های «آب تا انار» ارائه شده است. در این مجلدات آیات قرآن درباره موضوعات چندی چون: آب، آبرو، آتش، آثار باستانی، آخرت، آدم(ع)، آرامش، آرزو، آزادی، آسانی، آسمان، آشتی، آمیزش، آوارگی، آیات خدا، (جلد اول) ابابیل، ابتکار، ابر ، ابرار، ابراهیم، ابلیس ، ابن سبیل، اتحاد، اتمام حجت، اجاره ، اجرت، اجل، احبار، احتیاط، احتجاج، احترام، احتضار، احد، احرام، احزاب، احسان، اخبات، اختلاف، اخلاص، اخلاق، اذن، اذیت، ارتجاع، ارتداد(مجلد دوم)، ارض مقدس، ازدواج، اساطیر، اسب، استبداد، استثمار، استحباب، استدراج، استراق سمع، استضعاف، استعاذه، استعانت، استغاثه، استغفار، استقامت، استقلال، استکبار، استهزاء، اسراف، اسلام، اشراف، اصحاب، اطاعت، (مجلد سوم) گردآوری و طبقه بندی شده است.
در مجلد چهارم 37 مدخل اصلی و 1500 مدخل فرعی بررسی شده و طی آن موضوعاتی چون اطعام، اعتدال، اعتکاف، افترا، اقتصاد، اکراه، اعدام، امانت، امتحان، امداد، امر به معروف، امنیت، امید و انابه بررسی شده است. برای مثال در مدخل اقتصاد به مباحثی مانند آزادی اقتصادی، آسیب شناسی اقتصادی، آینده اقتصادی، اصلاحات اقتصادی، اصول اقتصاد، اقتصاد ربوی، امنیت اقتصادی، بحران اقتصادی،
برنامه ریزی اقتصادی، تحریم اقتصادی، تعدیل اقتصادی، توسعه اقتصادی، رشد اقتصادی، رفاه اقتصادی، عدالت اقتصادی، مدیریت اقتصادی، مشکلات اقتصادی، و وابستگی اقتصادی توجّه شده است. در همین مدخل ذیل عنوان رشد اقتصادی به فیش ها و گزاره های زیر و آیات مربوطه بر می خوریم:
مطلوب بودن رشد اقتصادی
بقره 201 ، مائده 66 ، اعراف96 ، هود 52 ، نوح 12ـ11.
ملازم نبودن بهره مندی و توسعه اقتصادی جوامع با حقانیت و معنویت آنان.
کهف 36ـ32، مریم73 و74، مومنون 55و56، سبأ34و35و37، زخرف33و34، انعام6، توبه69، مریم73و74، قصص58، سبأ 45.
بی اثر بودن پیشرفت های اقتصادی جوامع کفر پیشه در نجات بخشی آنان از نابودی. انعام6، توبه69،مریم73،سبا45، قصص58
رشد اقتصادی از نعمت های الهی : سبأ 15.
شایسته بودن دعا برای پیشرفت اقتصادی.
بقره 201 ، نساء 32 ، اعراف 156.
گفتنی است که در فرهنگ قرآن پس از بیان برداشت ها، بخشی از آیات مرتبط با موضوع آورده و سپس نام سوره و شماره سوره و در پایان شماره آیه و یا آیات آورده شده است، که در این جا برای اختصار از ذکر آیات خودداری شده است.
بسیاری از مفسران سخت کوش و ژرف اندیش قرآن، هر یک از موقِف گرایش و ذائقه خود به قرآن نگریسته اند این طبقه از دانشمندان اسلامی، هرچند درتبیین ابعاد و زوایای فرهنگ قرآن، تلاش و مجاهدت ارزشمند بسیارکرده اند، اما هرگز نتوانسته اند گستره معارف قرآن را به شکل جامع و فراگیر در پیش روی مسلمانان نهند. در قرآن مجید، تعالیم و آموزه هایی است که همچنان بکر باقی مانده و دستِ تحقیق و تألیف، آنها را لمس نکرده است و شیفتگان بسیاری می توانند هر روز بدان روی آورند و ساحتی از آن را تفرّج کنند و به سرزمین های ناشناخته‌ای از معرفت پای گذارند. این نیاز مقدس و این راه دراز، بلند همتانی را می خواهد که گرد هم آیند و با تلاشی تازه و با به کار گیری ابزار مدرن، راه نپیموده را هموار کنند و راه ورود به عرصه های گوناگون فرهنگ قرآن را بگشایند. حاصل جهاد علمی خود را فرا روی مشتاقان قرار دهند و همه را به این خوانِ نعمت صلا زنند.
آری آثار سامان یافته قرآنی، با هدف اطلاع رسانی از الفاظ قرآن، با همه تنوع و گستردگی قابل ستایش، تاکنون نتوانسته‌اند پاسخی عام و جامع به نیاز مسلمانان و قرآن پژوهان بدهند. معارف بسیار عظیم و عمیق در طومار گنجنامة وحی الهی نهفته است که جویندگان را بدان دسترسی نیست. برآوردن این نیاز جز از رهگذر همدلی و همیاری گروه کاردان و قرآن شناس که فرصت و فراغت لازم را داشته باشند، ممکن نیست، نخست باید «شیوه و راه» درست را یافت، آن گاه بدان راه و روش به فتح عرصه های گوناگون پرداخت. اطلاعات و کتاب های موجود در مراکز علمی گواهند که تلاش های تحسین برانگیزی در جنبه های مختلف کلامی، فلسفی، فقهی، حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی و .. صورت تدوین یافته است. اما همان ها گواهی می‌دهند که فرهنگی جامع و فراگیر که همه این اطلاعات را به شیوه علمی گزارش کند، صورت تحقق نیافته است. مجموعه حاضر، گامی است بدین سو.
در این اثر پر برکت کوشیده ایم، آموزه های زلال قرآن را از متن آیات برآوریم و پیش دیدگان علاقه‌مندان به قرآن کریم نهیم.
سنگ نخست این بنای رفیع به همت حجه الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی نهاده شد، در پس این اندیشه و باور که تنها علائم معارف قرآن، الفاظ و کلمات آن نیست. و بسا معرفت و حکمت هایی که در قرآن به لفظ بازگو نشده است، طرحی نو در افکندند. در این طرح، کاخی سر بر آورد که بسی بلندتر از معجم های لفظی قرآن است، زیرا به بازگفتن و ثبت معارفی که در قرآن، لفظی برای آن آمده است، بسنده نشده و ناگفته های دیگری را نیز به تحقیق می گیرد. ایشان از این که مأخذ معتبر و فرهنگ آسان‌یابی که به بهترین شیوه اطلاع رسانی کند، وجود ندارد اظهار تأسف کرده و می نویسند:
«گاه اتفاق می افتاد که برای پی بردن به نظر قرآن درباره یک موضوع ناگزیر از مطالعه تمامی آن می شدم متأسف بودم که چرا امت اسلامی، طی قرن ها، آن گونه که باید برای این کتاب سرمایه گذاری بایسته ای نکرده و در طول روزگار طولانی، دایره المعارف قرآنی تدوین نشده است تا جویندگان معرفت و حکمت .. به آسانی از آن بهره گیرند»
ایشان سال ها در پی فرصت مناسبی بودند که بتوانند اندیشه بلند خود را جامه عمل بپوشانند. تا این که در سال 1354 دستگیر و روانه زندان شدند. پس از محاکمه، معلوم شدکه توقف معظم له در زندان طولانی خواهد بود. بنابراین فرصت مناسب را که در پی آن بودند در زندان یافتند و همان جا عزم خود را برای سامان دادن به تحقیقی که پیش تر بدان می اندیشیدند جزم کردند.
نخستین هدف این اثر، گردآوری همه اطلاعات بر اساس مفاهیم و در نهایت طبقه بندی آنها برای استفاده آسان و سریع خواننده است. در این شیوه، آیات قرآن بر اساس معنا و محتوای آنها، فیش برداری و نمایه سازی می شود و سپس زیر عناوین و موضوعات کلی و یا نسبتاً کلی قرار می گیرد.
سی و یک هزار فیش و بیش از هشتاد هزار موضوع ره آورد تلاش های چندین ساله ای که برای باروری و شکوفایی آن فکر بکر، هزینه شد.
این یادداشت ها، یک بار پس از آزادی ایشان از زندان و تحت نظرات خودشان، طبقه بندی و تفکیک شد. اما حضور دائمی و حضور معظم له در متن رویدادهای انقلاب و کشور، تکمیل و عرضه آنها را امکان ظهور نمی داد. از همین رو، این مهم از سوی ایشان به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم واگذار شد. این دفتر نیز برای پیشرفت دقیق و سریع کار واحد ویژه ای را بنیان گذاشت که موسوم به «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» گردید. مرکز نامبرده، عهده دار تکمیل، تنظیم و انتشار یادداشت های پیش گفته شد و اینک بدین کار اشتغال دارد. این مرکز، نخست، اطلاّعات موجود را به چندین برابر افزایش داد و مدخل های جدیدی را بر آن افزود. سپس همه آنها را بدین سان که درکتاب آمده است، سامان داد. از جمله تلاش های مرکز، برگرفتن شیوه ای نوین و کارآمد در عناوین، ترتیب موضوعات، ویرایش و صفحه آرایی آنها است.
اصول و ضوابط
فراهم آوردن معجمی از قرآن کریم که جامع و آسان یاب به شمار آید و به عنوان یک کتاب مرجع و قابل اعتماد تلقی شود، کاری بسیار دشوار و ظریف است.
نخست باید کلید واژه ها و مدخل های مأنوس با ذهن مخاطب گردآوری و شناسایی شده و با رعایت اصول و ضوابطی گزینش شود آن گاه با احتیاط و بیم از در افتادن در ورطه تفسیر به رأی، مبانی و محدوده برداشت از آیات قرآن به روشنی تبیین گردد و در نهایت همه برداشت ها برای سهولت در دستیابی با ملاحظه اصولی و ضوابطی طبقه بندی می شود.
1) اصول و ضوابط مدخل گزینی:
تهیه کلید واژه ها و مدخل ها، ضروری ترین و نخستین مرحله از مراحل تدوین هر معجمی است. کشف کلید واژه ها، تبیین روابط میان آنها و گزینش مدخل های شناخته شده، اساسی ترین ارکان یک معجم و دایره المعارف است.
2) اصول و ضوابط برداشت از آیات:
ازابتدای کار، این دغدغه، ذهن و همت تدوین کنندگان را به خود مشغول کرده بود که چگونه اثری می تواند در برگیرنده بیشترین بخش ها از معارف قرآن باشد. و چگونه می توان با استنباطی معتبر و استظهاراتی منطبق با اصول تفسیر فراهم آورد. و در همان حال سخنی نو و تازه ارائه داد. این همه در حالی است که سخت از در افتادن در ورطه تفسیر به رأی بیم داشتیم.
در برداشت از آیات قرآن کریم افزون بر توجّه به منطوق و ظاهر آیات، به چینش و نظم آن ها در سوره نیز توجه شده است. هم چنین روایات تفسیری و شأن نزول ها کاملا مورد توجه بوده است. در این اثر سعی بر آن است که به همه ابعاد کارکرد زبان عربی توجه شود و چیزی از نظر پوشیده نماند. از جمله قابلیت‌هایی که بر اساس قواعد نحو و اصول بلاغت در ادبیات عرب وجود دارد و می توان از آنها به ارایه ها و یا شگردهای زبان یاد کرد.
این گونه کارکردهای زبانی، به مدلول ها و مضمون های خاصی می انجامد و توجّه به ظرافت های آنها، محقق را در فهم دقیق‌تر و عمیق آیات یاری می دهد. گفتنی است بیان احتمال های تفسیری، چنانچه مبتنی بر قواعد ادبی و نحوی آیات هم باشد، لزوماً به معنای گزینش آخرین معنای آیه نیست؛ بلکه بیشتر برای توجّه به ابعاد و گسترة معنایی قرآن کریم است. بسا که همین احتمال های معنایی و چند گانگی در ترکیب یک عبارت، راه پژوهشگر را به سوی ژرفای قرآن بگشاید و دست او را در راه یافتن به مقصد مطلوب بگیرد. اگر چنین است، پس سزاوار آن است که به هر یک از احتمال های موجود در ترکیب و فهم آیات توجّه کافی شود و به راحتی از آنها نگذریم. کوشش مؤلفان این مجموعه، همگی بر آن بوده است که چیزی از این ظرایف و لطایف را فرو نگذارند و تا آنجا که در توان و فهم آنان است، به همه سویه های معنایی یک آیه، عطف نظر داشته باشند.
سیاق آیات در برداشت ها مورد توجّه بوده است زیرا سیاق از جمله عواملی است که میزان اهمیت موضوعی را می توان از طریق آن سنجید. توجّه به سیاق آیات، فواید دیگری نیز دارد. از جمله مخاطب را به مطالبی که فراتر از مدلول الفاظ و جملات است راهنمایی می کند.
نکته آخر آن که برخی از دریافت ها و برداشت ها، با نظر به روایات، شأن نزول ها، لغت، احتمال ها، تقدیم و تأخیر آیه ها قرار گرفتن جمله ای در سیاق جمله و یا جمله هایی دیگر، الغای خصوصیت و مانند آنها استفاده شده است. به همین جهت دلیل برداشت از آیه به صراحت بیان شده تا ابهامی باقی نماند.
3) اصول و ضوابط طبقه بندی اطلاعات
گر چه طبقه بندی شایسته اطلاعات با توجّه به گستردگی و ژرفای معارف قرآن کار بسیار مشکلی است ولی در پروژه بزرگ فرهنگ قرآن تلاش شده است تا شیوه هایی اتخاذ شود که هر چه بیشتر امر اطلاع رسانی را تسهیل نماید. بر این اساس مجموعه اطلاعات حاضر به روش ذیل، سامان یافته است:
3ـ1ـ مدخل ها در این مجموعه به صورت الفبایی تنظیم شده است.
3ـ2ـ در ذیل مدخل ها سرفصل های اصلی نیز به روش الفبایی طبقه بندی می شود. بسیاری از سرفصل های اصلی عناوین جامعی هستند که عناوین فرعی در ذیل آن قرار می گیرد. مثلا نقش آب یک سرفصل اصلی است که در ذیل آن عناوین فرعی «آب و افزایش قدرت» و آب و بهداشت و ... آمده است.
3ـ3ـ عناوین فرعی ذیل سرفصل های اصلی نیز به روش الفبایی تنظیم شده است.
3ـ4ـ در بسیاری از موارد عناوین فرعی در ردیف سرفصل های اصلی در جایگاه الفبایی خود آمده و ارجاع شده است، مثلا «آب و آبادانی» گر چه فرعی «نقش آب» ولی به دلیل اهمیت در جایگاه الفبایی خود آمده و به نقش آب ارجاع شده است.
3ـ5ـ در ذیل برخی از مدخل های عام مانند آشامیدنی ها و اخلاق که خود مشتمل بر مدخل های متعددی است فقط به ارائه اطلاعات کلی مدخل های مربوطه پرداخته می شود و مباحث مربوط به مصادیق و مدخل های ریز به مدخل های مربوط ارجاع می شود، مثلا اطلاعات آب، شراب، و ... در آشامیدنی ها نمی‌آید چنانکه اطلاّعات دروغ، غیبت و.... در اخلاق نمی آید بلکه به جایگاه الفبایی خود ارجاع می شود.
مراحل تحقیق
برای دست یابی به هدف مزبور، گردش کاری به مورد اجرا درآمد، که در این جا به مراحل آن اشاره اجمالی می شود: کشف کلید واژه ها، تبیین روابط میان آنها و گزینش مدخل های شناخته شده، نخستین مرحله از مراحل تدوین هر معجمی است.
دست مایه اوّلی برای پیدا کردن مدخل ها، برنامه نرم افزاری تبیان، تهیه شده در مرکز فرهنگ و معارف قرآن و نیز کارهای انجام شده در تفسیر راهنما بود. آنگاه همکاران با پژوهشی گسترده در واژه‌های قرآن و مراجعه به معجم های قرآنی و فهرست تفاسیر و نیز مطالعه کتاب های مربوط به شأن نزول و اعلام قرآن، برای دستیابی به مدخل های جدید کوشش فراوانی به عمل آوردند.
مدخل ها پس از گزینش و تصویب در اختیار پژوهشگران بخش پرونده علمی قرار می گیرد و آنها بر اساس اصول شناخته شده پیش گفته، و زیرنظر بخش های علمی، تحقیقات دامنه داری را برای تشکیل پرونده علمی آغاز می کنند. منابع مورد استفاده در این مرحله، نوعاً از مأخذ مهم و اصیل است. غیر از این، محققان کوشیده اند که به هر احتمال درخور توجّه کنند و بر جامعیّت اثر بیفزایند.
آنان به منظور استفاده از تحقیقات انجام گرفته، منابع بسیاری از جمله: تفسیر راهنما، معجم های مختلف لفظی، تک نگاری ها و منابع تفسیری را از نظر گذرانده و از آنجا که اساس و محور کار، قرآن بوده است برای دستیابی به اطلاعات بیشتر درباره یک موضوع، چندین بار قرآن را از ابتدا تا انتها خوانده شده است. مراجعه به تمامی آیات، بیشتر از آن روست که مباحث مربوط به مدخل هایی که در قرآن لفظ خاصی برای آنها نیامده است کشف و ضبط شود. پس از جمع آوری آیات و اطلاعات لازم درباره هر یک از مدخل ها، پژوهشگر بر اساس مبانی پذیرفته شده به فیش‌نگاری و طبقه بندی اطلاعات می پردازد.
فیش های فراهم شده جهت ارزیابی و تصویب در اختیار هسته‌های علمی قرار می گیرد و آنان نیز برای اطمینان کامل، همه برداشت‌های انجام شده را با دقت بازبینی و کنترل می کنند که در این مرحله معمولاً بر تعداد فیش ها و نیز آیات افزوده می شود.
با توجّه به اینکه فیش ها و نمایه ها در بخش های علمی مختلفی بررسی می شود، کمیته ای ویژه مسئولیت هماهنگ سازی نمایه‌های همه موضوعات را بر عهده دارد.
در این مرحله فیش های برداشت شده و نیز یادداشت دامنه و توضیحات ارائه شده بر اساس آئین نامه ی ویرایش مصوب، ویرایش می شود.
برای اطمینان بیشتر، فیش ها یک بار دیگر مقابله و بازبینی می‌شود تا از اجرای شیوه نامه در مراحل گوناگون کار اطمینان حاصل شود. همچنین در این مرحله ی یادداشت، دامنه ها و پاورقی ها، منابع و مأخذ و نیز ایات و آدرس آنها کنترل می شود.
کار، پس از طی همه مراحل به رؤیت بخش علمی مربوطه می‌رسد و پس از تأیید، جهت تصویب نهایی به شورای علمی گروه دائره المعارف ها و پس از آن به شورای پژوهش مرکز ارسال می‌شود.
روند پیشرفت
گر چه آغاز این طرح بزرگ از سال 1354، در زندان بوده است، ولی از سال 1366 که مرکز فرهنگ و معارف قرآن، یادداشت ها را در اختیار گرفته است تاکنون بر پایه یادداشت ها مجموعه بیست جلدی تفسیر راهنما را منتشر کرده و از سال 1376 مجموعه فرهنگ قرآن را آغاز و تاکنون پیشرفت خوبی داشته است، چنان که بر پایه برآوردهای انجام شده، این طرح بزرگ در 3000 مدخل (عنوان اصلی) و 30000 عنوان فرعی منتشر خواهد شد. در هر عنوان کلیه آیات قرآن مرتبط از یک موضوع گردآوری می شود.
تاکنون در چهار مجلد منتشر شده، مدخل های «آب تا انار» ارائه شده است. در این مجلدات آیات قرآن درباره موضوعات چندی چون: آب، آبرو، آتش، آثار باستانی، آخرت، آدم(ع)، آرامش، آرزو، آزادی، آسانی، آسمان، آشتی، آمیزش، آوارگی، آیات خدا، (جلد اول) ابابیل، ابتکار، ابر ، ابرار، ابراهیم، ابلیس ، ابن سبیل، اتحاد، اتمام حجت، اجاره ، اجرت، اجل، احبار، احتیاط، احتجاج، احترام، احتضار، احد، احرام، احزاب، احسان، اخبات، اختلاف، اخلاص، اخلاق، اذن، اذیت، ارتجاع، ارتداد(مجلد دوم)، ارض مقدس، ازدواج، اساطیر، اسب، استبداد، استثمار، استحباب، استدراج، استراق سمع، استضعاف، استعاذه، استعانت، استغاثه، استغفار، استقامت، استقلال، استکبار، استهزاء، اسراف، اسلام، اشراف، اصحاب، اطاعت، (مجلد سوم) گردآوری و طبقه بندی شده است.
در مجلد چهارم 37 مدخل اصلی و 1500 مدخل فرعی بررسی شده و طی آن موضوعاتی چون اطعام، اعتدال، اعتکاف، افترا، اقتصاد، اکراه، اعدام، امانت، امتحان، امداد، امر به معروف، امنیت، امید و انابه بررسی شده است. برای مثال در مدخل اقتصاد به مباحثی مانند آزادی اقتصادی، آسیب شناسی اقتصادی، آینده اقتصادی، اصلاحات اقتصادی، اصول اقتصاد، اقتصاد ربوی، امنیت اقتصادی، بحران اقتصادی،
برنامه ریزی اقتصادی، تحریم اقتصادی، تعدیل اقتصادی، توسعه اقتصادی، رشد اقتصادی، رفاه اقتصادی، عدالت اقتصادی، مدیریت اقتصادی، مشکلات اقتصادی، و وابستگی اقتصادی توجّه شده است. در همین مدخل ذیل عنوان رشد اقتصادی به فیش ها و گزاره های زیر و آیات مربوطه بر می خوریم:
مطلوب بودن رشد اقتصادی
بقره 201 ، مائده 66 ، اعراف96 ، هود 52 ، نوح 12ـ11.
ملازم نبودن بهره مندی و توسعه اقتصادی جوامع با حقانیت و معنویت آنان.
کهف 36ـ32، مریم73 و74، مومنون 55و56، سبأ34و35و37، زخرف33و34، انعام6، توبه69، مریم73و74، قصص58، سبأ 45.
بی اثر بودن پیشرفت های اقتصادی جوامع کفر پیشه در نجات بخشی آنان از نابودی. انعام6، توبه69،مریم73،سبا45، قصص58
رشد اقتصادی از نعمت های الهی : سبأ 15.
شایسته بودن دعا برای پیشرفت اقتصادی.
بقره 201 ، نساء 32 ، اعراف 156.
گفتنی است که در فرهنگ قرآن پس از بیان برداشت ها، بخشی از آیات مرتبط با موضوع آورده و سپس نام سوره و شماره سوره و در پایان شماره آیه و یا آیات آورده شده است، که در این جا برای اختصار از ذکر آیات خودداری شده است.
تبلیغات
