نظری بریکصد وسیزدهمین سوره قرآن

کلیات:
سوره فلق در مکّه بر پیامبر اسلام(ص) فرود آمده (1) و دارای پنج آیه و 23 کلمه و 74حرف است. این سوره بعد از سوره «فیل» و قبل از سوره «ناس» به عنوان نوزدهمین سوره قرآن نازل شده است. اما در چینش کنونی قرآن، صد و سیزدهمین سوره به شمار می‌آید.
تنها نام این سوره «فلق» به معنای شکافتن سپیده دم است. که از آیه‌ی اوّل این سوره گرفته شده است.
فضیلت:
از پیامبر اسلام(ص) حکایت شده است که همانند سوره فلق و ناس بر ایشان نازل نشده است.(2) و در حدیث دیگری از آن حضرت حکایت شده که به برخی از یاران خود فرمود: «هر گاه بر می‌خیزی و می‌خوابی این دو سوره را بخوان.»(3)
اهداف سوره:
هدف اصلی سوره، آموزش پناهندگی به خدا، از شر موجودات شرور است.
مطالب فرعی:
1. اشاره‌ای به عظمت سپیده دم و آفرینش آن. (آیه1)
2. بیان منابع شر و فساد در جهان. (آیات2-5)
3. یادآوری خطر مهاجمین شب. (آیه3)
4. بیان خطر وسوسه‌‌گران. (آیه4)
5. یادآوری خطر حسد و رشک ورزی. (آیه5)
قرآن کریم در سوره فلق با آموزش پناهندگی به خدا، به منابع شر و فساد جهان اشاره می‌کند و می‌فرماید:
__________________________
1. برخی نیز معتقدند که این سوره در مدینه نازل شده است ولی لحن سوره با سوره‌های مکی سازگارتر است علاوه بر آن روایاتی که در مورد مدنی بودن سوره نقل شده حاکی از آن است که پیامبر(ص) به وسیله برخی یهودیان سحر و بیمار شده است، سپس جبرئیل جای ابزار سحر را به او یاد داد و این سوره را بر آنان خواندند و حال پیامبر(ص) بهبود یافت. اما اولاً این روایات فقط از ابن عباس و عایشه نقل شده است.
ثانیاً سحر شدن پیامبر(ص) با آیات دیگر قرآن (فرقان/8-9) ناسازگار است. ثالثاً سحر سدن پیامبر(ص) موجب تردید در رسالت ایشان و بازیچه شدن نبوت به دست ساحران و مانع رسالت ایشان می‌شود و خدا اجازه نمی‌دهد که چنین شود. (نک: نمونه،ج27/ص5-454)
2. نورالثقلین، ج5/ص716 و مجمع البیان، ج10/ص567.
3. همان
________________________________________
نکات و اشارات:
1. این سوره نیز با «قل» شروع می‌شود و از پیامبر(ص) می‌خواهد که این مطلب را برای مردم بازگو کند. این مطلب از طرفی اشاره به حفظ کامل وحی و عدم دخالت پیامبر در کلمات دارد و از طرف دیگر آموزشی به مردم است که از شر موجودات شرور، به خدا پناه ببرند و این جملات را بگویند.
2. واژه‌ی «فلق» به معنای شکافتن چیزی است. و از آنجا که درهنگام سپیده دم، دل تاریکی شب شکافته می‌شود و نور بامداد می‌دمد، به آن فلق گفته می‌شود. و نیز به موجودات زنده و یا همه موجودات فلق گفته می‌شود، چرا که گویا با شکافتن پرده عدم به وجود می‌آید.
آری پروردگار سپیده دم یا پروردگار موجودات، مدّبر جهان است که باید در هنگام خطرات به او پناه ببریم.
3. در اینجا پرسشی مطرح می‌شود که چرا خدا موجودات شر را آفریده است که باید از آنها به خدا پناه برد؟
پاسخ آن است که آفرینش، ایجاد است و ایجاد موجودات، خیر؛ پس اگر شرّی به وجود می‌آید لازمه محدودیت‌ها، نقض‌ها و انحراف موجودات از قوانین آفرینش است.
یعنی چاقوی برنده اگر در جای مناسب مصرف شود نیکوست امّا اگر در جای نامناسب و برای کشتن مردم استفاده شود شّر است.
4. مقصود از شر فرارسیدن نهایت تاریکی شب آن است(4) که موجودات مزاحم یا افراد مهاجم بیشتر در شب وجود دارند و از تاریکی آن برای حمله استفاده می‌کنند.
و شب را همچون حفره‌ای زیانبار، کمینگاه خود قرار می‌دهند. البته این آیه می‌تواند اشاره به ظلمت‌های جهل و کفر و فریب نیز باشد، که هرگاه جهان را فرا گیرد خطری عظیم برای بشریت است.
5. مقصود از کسانی که در گره‌ها می‌دمند، چه کسانی هستند؟
مفسّران در این مورد چند تفسیر ارایه کرده‌اند:
اوّل آنکه منظور زنان وسوسه‌گری هستند که پی در پی در گوش مردان، مطالبی را می‌خوانند تا عزم آهنین آنها را سست کنند و از کارهای مثبت باز دارند. همان طور که در طول تاریخ، این زنان وسوسه‌گر، با سحر بیان خود حوادث مرگباری را آفریده‌اند و آتش برخی جنگ‌ها را شعله‌ور ساخته‌اند.(5)
دوم آنکه منظور، افراد شروری هستند که با وسوسه‌ها و تبلیغات خود تصمیم‌ها را سست می‌سازد.
______________________________
4. واژه «غسق» به معنای شدت ظلمت شب است. و واژه «وقب» به معنای حفره و گودال.
5. واژه «نفئات» از «نفت»، در اصل به معنای ریختن مقدار کمی از آب دهان است، که معمولاً با دمیدن صورت می‌گیرد، از این رو به دمیدن گفته شده است.
________________________________________
سوم آنکه مقصود آیه، زنان جادوگر است که در گره‌ها می‌دمند و سحر می‌کنند.(6)
البته بعید نیست که آیه‌ی فوق، معنای وسیعی داشته باشد که همه‌ی این موارد از مصادیق آن است.(7)
6. در این سوره یکی از منابع شر را، رشک حسودان معرفی می‌کند که آنقدر خطرناک است که انسان باید از آنها به خدا پناه برد.
عوامل «حسد»، ضعف ایمان، تنگ نظری و بخل انسان است.
و حسد سرچشمه برخی از گناهان کبیره می‌شود و حتی ریشه‌ی اوّلین قتل در تاریخ بشر و سرچشمه‌ی کشته شدن هابیل، حسد بود و همین حسد مانع رشد و کمال بشر و مانع راه پیامبران بوده است.
یوسفان از رشک زشتان مخفیند کز عدو خویان در آتـش مـی‌زینـد
یوسفان از مکر اخوان در چهنـد کازحسدیوسف‌به گرگان می‌دهند(8)
7. در احادیث از امام باقر(ع) حکایت شده که «آفت دین، رشک ورزی، خود بزرگ‌بینی و فخر فروشی است.»(9)
8. «حسد» به معنای آن است که انسان، آرزو کند که نعمت‌های دیگران نابود شود. ولی «غبطه» آن است که انسان آرزو کند نعمتی همچون نعمت دیگران داشته باشد ولی آرزوی نابودی نعمت دیگران را نکند. از این رو سفارش شده که غبطه خوب است اما حسد ناپسند.
9. اگر حسد در درون کسی موجود باشد ولی آن را آشکار نسازد و به صحنه‌ی زندگی وارد نکند و تأثیری در رفتار و موضع‌گیری‌های او نداشته باشد، اینگونه حسد، خطری برای دیگران ندارد هرچند که صفای دل را از بین می‌برد.
امّا اگر حسد به مرحله عمل و زندگی وارد شود خطرناک است، و باید از آن به خدا پناه برد. و آیه‌ی فوق به این مرحله اشاره دارد.
پیام‌ها و آموزه‌ها:
پیام‌های این سوره آن است که:
1. در هنگام خطرات، پناهگاه شما خداست.
2. موجودات، دارای دو بعد خیر و شر هستند.
3. ظلمت، وسوسه‌گری و رشک‌ورزی از مظاهر و منابع شرور هستند.
وآموزه این سوره آن است که
1. مواظب خطر ظلمت جهانی، و تبلیغات سوء، و رشک ورزی‌ها باشید.
2. رهبران الهی، خود را در معرض خطرات شبانه، و وسوسه‌گران و حسودان قرار ندهند.
3. مراقب زنان افسونگر باشید.
4. حسادت خود را ابراز نکنید که خطر آفرین است.
______________________________
6. در مورد سحر و تأثیر آن در خرافات و حقایقی که که در این مورد وجود دارد (نک: ذیل آیه 102/بقره و 66/طه)
7. نمونه/ج27/ص461(البته در هر صورت آیه به سحر شدن پیامبر(ص) اشاره‌ای ندارد بلکه به ایشان دستور می‌دهد که از اینگونه امور به خدا پناه برد و دلیلی به مبتلی شدن ایشان به این شرور نیست.)
8. مولوی
9. بحارالانوار/ج73/ص237وص248