غیبت صغری و وضعیت علمی، فرهنگی شیعه

اشاره:
در دو قسمت پیشین این سلسله مقالات نویسنده به بررسی وضعیت حوزه ها و مکاتب علمی شیعه در دوران غیبت صغری پرداخت و ویژگی هر یک از آنها را بیان کرد . تا کنون دو حوزه مهم علمی شیعه در این دوران; یعنی حوزه قم و کوفه مورد بررسی قرار گرفته است و در این قسمت نیز حوزه های بغداد، ری و خراسان مورد بررسی قرار می گیرند .
مکتب بغداد
شهر بغداد مرکز حکومت عباسیان در سال 148 ق . در زمان منصور دوانیقی بنا شد . سپس گروه هایی از شیعیان در این شهر سکنی گزیدند . محله «کرخ » محله معروف شیعه نشین بغداد بود . مکتب علمی بغداد مکتب نوپایی بود که تحت تاثیر مکاتب کوفه و قم و مهاجرت عده ای از فقیهان و محدثان به این شهر شکل گرفت . احتمالا این مهاجرت ها از دهه های اول قرن سوم شروع شد . به طور قطع انتقال ائمه معصومین (ع) در همین ایام به بغداد و سپس سامرا، در این امر بی تاثیر نبود .
دوران غیبت در واقع دوران تکوین این مکتب علمی بود، به طوری که پس از آن با گذشت چند دهه به شکوفایی رسید و در نیمه اول قرن چهارم با حضور عالمانی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی به نقطه اوج خود دست یافت .
در عصر غیبت محدثان و فقیهان از نواحی مختلف به این شهر مهاجرت کردند . شاید نخستین این افراد عثمان بن سعید عمروی اولین نائب امام (ع) بود که پس از رحلت امام عسکری (ع) به بغداد آمد . پس از وی سایر نواب خاصه نیز در بغداد سکنی گزیدند . همین امر نوعی مرکزیت علمی برای این شهر پدید آورد . پیشگامان مکتب بغداد را باید عثمان بن سعید و پسر وی محمدبن عثمان دانست . در نزد عثمان بن سعید مسائل بسیاری از امام هادی و امام عسکری (ع) بود که از ایشان شنیده بود . محمد بن عثمان این مسائل را از پدرش گرفته و همراه با مسائل فقهی که خود از امام عسکری (ع)، شنیده بود در کتاب هایی گردآورد . این کتاب ها بنا به خبری که از نواده وی رسیده و براساس وصیتش به حسین بن روح نوبختی و پس از او به ابوالحسن سمری آخرین نائب امام رسید (1) . با این حال هیچ کتاب یا رساله مکتوبی از نائبان خاص امام (ع) ذکر نشده است . شاید عدم اقدام ایشان به تالیف ناشی از تقیه شدید آنها بوده باشد چنان که پیش از این درباره حسین بن روح اشاره کردیم . این در حالی است که ایشان به نحوی بر نگارش کتاب ها نظارت و اشراف داشتند و در سنجش صحت و سقم آنها اقدام می کردند .
در طیف مهاجران به بغداد نام محدثان بسیاری از کوفه را مشاهده می کنیم; مانند ابن عقبه شیبانی و علی بن محمد بن زبیر قرشی (2) . همچنین کسانی از بصره، قم، ری و حتی سمرقند در میان آنها مشاهده می شوند . در این میان مهاجرت افرادی چون علی بن محمد قزوینی که راوی کتب عیاشی بود و اولین کسی بود که کتاب های وی را به بغداد آورد (3) و آمدن کلینی مؤلف کتاب الکافی در اواخر عمرش به بغداد بسیار حائز اهمیت و در تکوین کتب علمی بغداد مؤثر بود .
بدین ترتیب مکتب علمی بغداد تحت تاثیر اندیشه های متفاوت عالمان شیعه شکل گرفت . با این حال گرایش های کلامی و مباحث عقلی در حوزه بغداد غلبه داشت . این امر نیز طبعا ناشی از محیط خاص بغداد و رویارویی دائم آن با اندیشه های کلامی و برخورد با فرقه های مختلف بود . متکلمان شیعی بزرگی در عصر غیبت در این شهر ظهور کردند که از آن جمله حسن بن موسی نوبختی است . خاندان نوبختی از خاندان های معروف بغداد و ایرانی نژاد بودند . آنها با پذیرش اسلام به دربار عباسیان راه یافتند و از راه نشر علوم و حکمت خدمات شایانی کردند . بسیاری از افراد این خاندان در دستگاه خلافت مناصب اداری و دیوانی داشتند و چند تن به وزارت رسیدند . حسین بن روح خود از این خاندان بود .
حسن بن موسی نوبختی (متوفا 310 ق). متکلم و فیلسوف برجسته شیعه بود که در مباحث کلامی و فلسفی بر هم قطارانش برتری داشت . همواره عده ای از مترجمان کتب فلسفی در نزد او گرد می آمدند . او دارای تصنیفات عدیده ای در کلام و فلسفه بود از آن جمله کتاب الآراء والدیانات بود که به گفته شیخ طوسی این کتاب ناقص ماند و او نتوانست آن را کامل کند (4) . با توجه به تاریخ تالیف کتاب هایی که در این زمینه نوشته شده، این کتاب ظاهرا اولین کتاب نوشته شده در این زمینه است . از کتاب های دیگر وی کتاب فرق الشیعه است که در آن به تفصیل درباره اختلاف فرقه ها در اسلام بحث کرده است . در ابتدا به فرقه های غیر شیعی چون مرجئه، جهنیه، معتزله و اهل حدیث اشاره می کند و سپس به بحث درباره فرقه های شیعی و علل پیدایش آنها می پردازد . آخرین فرقه ای که نام می برد قائلان به امامت جعفر کذاب است (5) .
او همچنین کتاب های دیگری داشته به نام های توحید کبیر و توحید صغیر، الجامع فی الامامه و کتاب هایی در رد بر اصحاب تناسخ و غلات (6) .
شخص دیگری از این خاندان ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (متوفا 311 ق). است که او نیز از متکلمان مبرز بغداد بود . شیخ طوسی از وی با القاب و عناوین والایی یاد می کند . او در زمان خود ریاست و سرپرستی شیعیان بغداد را داشت و در دربار عباسیان از نفوذ فوق العاده ای برخوردار بود . شیخ طوسی در الفهرست بیش از سی کتاب از وی نام می برد که اکثرا در مباحث کلامی است و موضوع آنها امامت و رد بر سایر فرقه های شیعی و معتزلیان است (7) .
کسان دیگری از خاندان نوبختی در این عصر می زیستند که هر یک در علم و ادب سرآمد بودند از جمله ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت که کتاب الیاقوت را نوشت . این کتاب قدیمی ترین کتاب کلامی شیعی است که موجود است و از بهترین کتب کلامی است که شروح بسیاری توسط علما بر آن نوشته شده است . از جمله شرح علامه حلی (متوفا 726ق). است به نام انوارالملکوت فی شرح الیاقوت (8) .
در این عصر فقیهان بزرگ شیعی در بغداد می زیستند . از آن جمله محمد بن احمد بن جنید اسکافی که درنیمه اول قرن چهارم درگذشت . وی تصنیفات زیادی داشته، ولی بنا به گفته شیخ طوسی گویا به واسطه این که قایل به حجیت قیاس بوده کتاب های وی مطرود و متروک گشت . از جمله کتاب های وی دو موسوعه فقهی بوده به نام های تهذیب الشیعه لاحکام الشریعه که حدود 20 جلد و مشتمل بر کلیه ابواب فقهی بوده و دیگری المختصر الاحمدی فی الفقه المحمدی بود . نجاشی در رجال خود بالغ بر یکصد کتاب از وی ذکر کرده از جمله سی کتاب در مباحث کلامی (9) .
محمد بن همام بغدادی (متوفا 336 ق). از دیگر عالمان مکتب بغداد بود . او راوی احادیث بسیاری بود . نجاشی از او با تجلیل بسیار یاد می کند و کتابی به نام الانوار فی تاریخ الائمه (ع)، از وی نام می برد (10) .
مکتب ری
مکتب علمی ری مکتبی نوپا و شدیدا تحت تاثیر مکتب قم بود . عدم سابقه علمی و نزدیک بودن به شهر قم که مرکز اصلی علوم اهل بیت در ایران بود این امر را کاملا توجیه می کند . لذا ری نیز دارای مکتب حدیثی همانند قم بود و محدثان و راویان احادیث اهل بیت و پیشگامان علم و دانش بودند . از نخستین این محدثان می توان از سهل بن زیاد آدمی نام برد که از اصحاب امام عسکری (ع) و دارای کتاب هایی بود . همچنین محمدبن حسان رازی مؤلف کتاب ثواب القرآن که از سعدبن عبدالله و محمدبن یحیی عطار راویان قمی، روایت می کرد . (11)
گذشته از محدثان متقدم مکتب ری بایستی از ابن قبه رازی از معدود متکلمان این شهر نام ببریم . وی ابتدا معتزلی بود و سپس به مذهب تشیع گروید . او دارای مشی کلامی قوی بود و کتاب های کلامی استواری در دفاع از تشیع و در امامت نوشت: از جمله کتاب الانصاف و المستثبت فی الامامة . او همچنین کتاب هایی در رد زیدیه و مخالفان دارد . (12)
شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه بحث های مفصل وی با یکی از علمای زیدیه را آورده است و همچنین جواب هایی را که او به «ابن بشار» درباره مسئله غیبت داده در این کتاب ذکر کرده است . (13)
اما شخصیت برجسته مکتب ری محمدبن یعقوب کلینی (متوفا 329ق). است . او شیخ شیعیان در ری بود و احادیث وی از همه قابل اعتمادتر و مطمئن تر بود . مشایخ او اکثرا محدثان قمی بودند او دارای تالیفات متعددی بود که مهم ترین آنها کتاب الکافی است که آن را در طی بیست سال نوشت . این کتاب که نخستین کتاب از کتب اربعه شیعه است مهمترین موسوعه روایی است که در عصر غیبت صغری نوشته شد . الکافی از حیث محتوایی دارای سه بخش است: اصول، فروع و روضه . بخش اصول شامل کتاب العقل، کتاب العلم، کتاب التوحید، کتاب الحجة، کتاب الایمان و الکفر، کتاب الدعاء و کتاب فضل القرآن است .
بخش فروع مشتمل بر ابواب فقهی است که طولانی ترین مبحث کتاب است و بخش روضه مشتمل بر روایاتی در ابواب مختلف تاریخی، اخلاقی، سیره و . . . است . کتاب الکافی مجموعا حاوی 16199 حدیث است . از گفتار کلینی در مقدمه کتابش چنین برمی آید که او این کتاب را به درخواست یکی از دوستانش نوشته که از جهالت مردم نسبت به امور دینی و پرداختن به امور دنیوی و فاصله گرفتن از علم و اهل علم شکایت کرده و از وی خواسته بود تا کتابی بنویسد که در علوم دینی کامل و کافی باشد . کلینی کتاب دیگری به نام الرسائل داشت . همچنین کتابی در رد قرامطه نوشت . او اواخر عمرش را در بغداد گذرانید و در سال 329ق . در بغداد درگذشت . (14)
علی بن محمد بن ابراهیم رازی کلینی معروف به علان که دایی شیخ کلینی بود کتابی درباره امام مهدی (ع) نوشته بود، به نام اخبار القائم، گویا وی در عصر غیبت روابط نزدیکی با ناحیه مقدسه داشت . (15)
مکتب خراسان و شرق
چنان که گفته شد تشیع در خراسان در شهرهای سبزوار و نیشابور و در ماوراءالنهر در نواحی سمرقند و کش کمابیش وجود داشت . نیشابور شهری عالم پرور بود . در اواخر دوران حضور و اوایل عصر غیبت، برخی علمای نامدار شیعه در این شهر می زیستند ولی به جهت برتری جو علمی اهل سنت در این شهر حوزه علمی تشیع چندان بروز و ظهوری نداشت . مشهورترین این عالمان فضل بن شاذان نیشابوری، از اصحاب امام رضا (ع) و سایر ائمه بود . شاگردان او پس از وی مکتب نیشابور را اداره می کردند که برخی از آنها عبارتند از علی بن شاذان و محمد بن شاذان، برادران او، علی بن قتیبه نیشابوری، محمد بن اسماعیل بندقی که از مشایخ کلینی بود . (16)
از عالمان نیشابوری در این عصر داوود بن ابی زبیر نیشابوری از اصحاب امام عسکری (ع) بود که صاحب کتاب هایی نیز بود . یکی از متکلمان بزرگ شیعی در نیشابور ابن عبدک جرجانی بود که از گرگان به نیشابور آمد و راوی احادیث ابن بابویه بود و در مذهب کلامی به شیوه متکلمان بغداد بود و تصنیفاتی از جمله تفسیرالقرآن داشت . (17)
شهر سمرقند نیز در این عصر از پایگاه های علمی شیعه بود . مکتب علمی این شهر را باید مرهون فعالیت های علمی محمد بن مسعود عیاشی دانست . او از بزرگ ترین عالمان شیعه در این ناحیه بود که از مذهب تسنن به تشیع گرویده بود . استادان وی گروهی از محدثان بغداد و قم و کوفه بودند مانند ابن فضال، طیالسی، حسین بن عبیدالله قمی و کسان دیگر . وی شاگردان بسیاری داشت و خانه او در سمرقند مجلس درس او بود و همواره اهل علم برای استنساخ و قرائت و یا تصحیح و مقابله بر کتاب ها آنجا حاضر می شدند . از جمله شاگردان او ابوعمرو کشی صاحب کتاب رجال و حیدربن محمدبن نعیم بودند . (18)
از میان تالیفات متعددی که برای او ذکر شده فقط تفسیر قرآن وی به دست رسیده است که البته کامل نیست و تنها بخشی که شامل تفسیر آیات تا آخر سوره کهف است باقی مانده است . (19)
از دیگر چهره های شاخص مکتب سمرقند حسین بن اشکیب سمرقندی بود . وی از اصحاب امام عسکری (ع) و ظاهرا در مکتب قم تحصیل کرده بود . او فقیهی متکلم بود و کتاب هایی در رد زیدیه و مخالفان داشت . وی در اواخر قرن سوم درگذشت . (20)
عیاشی و حسین اشکیب کسانی بودند که مکتب سمرقند را بارور ساختند . شاگردان آنها در طی دوران غیبت طلیعه داران مکتب علمی شیعه در این شهر بودند از میان این افراد باید به حیدر بن محمدبن نعیم سمرقندی، نزدیک ترین شاگرد عیاشی، اشاره کنیم . شیخ طوسی در رجال خود می گوید که وی کلیه مصنفات و اصول شیعه را از ابن ولید قمی و ابن ادریس قمی و ابن قولویه روایت می نمود و همچنین تمام مصنفات عیاشی را از طریق کشی روایت می کرد . (21) شیخ طوسی همچنین در الفهرست می گوید:
او هزار کتاب از کتاب های شیعه را به قرائت و اجازه روایت می کرد و با محمدبن مسعود (عیاشی) در روایات بسیاری شریک است .
و سپس کتاب های وی را نام می برد . (22)
شاگرد دیگر عیاشی که از عالمان مبرز مکتب سمرقند است ابو عمرو کشی، نویسنده کتاب رجال معروف، است که یکی از قدیمی ترین و معتبرترین کتب رجالی است که به دست ما رسیده است . (23)
تالیفات و تصنیفات
در عصر غیبت صغری تالیفات و تصنیفات علمای شیعه به نحو چشم گیری افزایش یافت و به گونه ای انسجام و تمرکز رسید . پیش از غیبت نیز تالیفات بسیاری توسط محدثان و فقیهان شیعه صورت گرفته بود که نمونه بارز آن فراهم شدن اصول چهارصدگانه بود . با این حال شرایط دوران غیبت اقتضا می کرد که این امر با توسعه و گسترش بیشتری صورت پذیرد . مسئله غیبت و عدم حضور امام به عنوان کسی که پاسخگوی همه مسائل مردم بود و مردم در نهایت امر برای حل مشکلات و رفع اختلافات در مسائل علمی به وی مراجعه می کردند، مهم ترین عامل در این امر محسوب می شد . کسانی که در پی فراگیری علوم بودند و یا آنانی که در عمل به مسائل و احکام دین دچار مشکل می شدند نیازمند مرجع ذیصلاحی بودند که نیاز آنها را برآورد . عدم امکان دسترسی مستقیم به امام، این مشکل را دو چندان می کرد .
محدودیت زمانی و مکانی نائبان خاص و همچنین مشکلات سیاسی و فشارهایی که از جانب دستگاه حکومتی بر آنها اعمال می شد بر این مشکلات می افزود . از این رو فقیهان و محدثان شیعه به ضرورت این امر پی بردند که بایستی علوم اهل بیت (ع) به صورت مدون درآید و در اختیار مردم قرار گیرد تا پاسخگوی مسائل و رفع کننده مشکلات آنها باشد . در همین حال تقاضا برای ارائه چنین کتاب هایی از طرف مردم و طالبان علم زیاد بود به طوری که برخی از معتبرترین کتاب های نوشته شده در این عصر به واسطه درخواست کسانی بود که درگیر چنین مشکلاتی بودند و برای رفع آنها به فقیهان و محدثان رجوع می کردند . نمونه بارز این کتاب ها الکافی کلینی است که شاید مهم ترین کتابی باشد که در این عصر به رشته تحریر در آمد . کلینی در مقدمه کتابش که در واقع پاسخ کسی است که از وی درخواست نگارش چنین کتابی را داشت، به این امر تصریح می کند . او خطاب به این شخص می گوید:
و یادآور شدی که مطالبی برایت مشکل شده که به واسطه اختلاف روایات وارده در آنها حقیقت آنها را نمی فهمی و دانسته ای که اختلاف روایات مربوط به اختلاف علل و اسباب آن است و . . . گفتی اگر چنین کتابی باشد امیدوارم خدای تعالی به وسیله آن و به یاری و توفیق خود، برادران و هم مذهبان ما را اصلاح کند و هدایتشان کند . . . خدا را شکر که تالیف کتابی را که خواسته بودی میسر کرد . امیدوارم چنانکه خواستی باشد . . .
از گفتار کلینی برمی آید عدم وجود عالمان فرهیخته و قابل اعتماد، تشتت و اختلاف در آرای فقهی و روایات مربوط به آن که مردم را دچار پریشانی ساخته و درک و فهم مسائل را برای آنها مشکل می ساخت، معضل اساسی در این زمان بود . در حقیقت این مشکل عمومی بود که در اکثر نواحی شیعیان با آن روبرو بودند . در مراکز علمی چون قم و کوفه یا بغداد که محدثان و فقیهان حضور داشتند این مشکلات رفع می شد ولی در شهرهای دیگر چنانکه از گفته این شخص برمی آید چنین عالمانی نبودند مانند همین مشکل را شیخ صدوق پس از غیبت صغری بیان می کند . وی در آغاز کتاب من لایحضره الفقیه اظهار می دارد که در ماوراءالنهر با یکی از سادات شیعی برخورد داشت و او از وی خواست تا کتابی بنویسد که مرجع و معتمد او باشد . (24)
درک این امور عالمان شیعه را برآن می داشت تا به تالیف کتاب هایی بپردازند که این مشکلات را رفع کند .
مسئله غیبت، خود مشکل عقیدتی اساسی بود که شیعیان را دچار حیرت و سرگشتگی کرده بود . در واقع یک علت این امر این بود که مدت ها عالمان شیعه با پیروان سایر فرق شیعی که معتقد به امام غائب بودند - نظیر اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه - مخالفت می کردند و اینک خود بدان اقرار می نمودند . این مسئله به قدری حساس و خطیر بود که طیف وسیعی از تالیفات در زمان غیبت را به خود اختصاص داد، به طوری که کتاب های متعددی در زمینه تبیین مسئله غیبت و رفع شبهات پیرامون آن و رد اقوال سایر فرقه ها، نوشته شد، این کتاب ها عمدتا تحت عنوان کلی کتاب الغیبه و الغیبة و الحیرة و یا عناوینی مشابه تالیف می شد که خود اشاره به وضعیت حیرت زدگی و سردرگمی مردم دارد . ابن بابویه قمی در ابتدای کتاب خود الامامة و التبصرة من الحیرة - که یکی از بهترین مصادیق این کتاب هاست - صراحتا این امر را بیان می کند و می گوید:
دیدم امر غیبت بسیاری از کسانی را که پیمان دینی آنها درست است و بر دین الهی ثابت قدم اند بودند و خشیت آنها به درگاه خدا آشکار است، به حیرت واداشته و این دوران بر آنها طولانی شده، به طوری که وحشتی بر آنها داخل شده و اخبار وارده و آثار مختلف آنها را به تفکر واداشته است . . . لذا من اخباری را گرد آوردم که پرده از این حیرت بردارد و اندوه را برطرف سازد و درباره عدد خبر دهد و وحشت طول دوران غیبت را به انس بدل کند . . . (25)
مشابه همین گفتار را شیخ صدوق در آغاز غیبت کبری بیان می کند و علت تالیف کتاب کمال الدین و تمام النعمة را همین امور برمی شمرد. (26)
به هر حال کتاب های متعددی در این زمینه در عصر غیبت صغری نوشته شد که مهم ترین آنها کتاب الغیبة والحیرة حمیری قمی، کتاب الغیبة و کشف الحیرة سلامة بن محمد ازونی، کتاب الغیبة شلمغانی و الامامة و التبصرة من الحیرة ابن بابویه هستند .
با توجه به علل مذکور و پاره ای عوامل دیگر که همواره در تالیف کتاب ها نقش داشته، کتاب های بسیاری در این عصر به رشته تحریر درآمد . برخی از گزارش ها حاکی از این است که در مواردی، نوعی نظارت و اشراف بر نگارش کتاب ها اعمال می شد . این امر گاه از سوی نائبان خاص امام (ع) بود و بدین وسیله تایید ضمنی بر صحت مطالب کتاب پدید می آمد . شیخ طوسی از قول یک راوی نقل می کند که گفت:
وقتی که درباره کتاب التکلیف - نوشته شلمغانی - صحبت می کردیم و گمان می کردیم که اسناد آن عالی است . . . شنیدم که محمدبن احمد زکوزی می گفت: ابن ابی عزاقر در تالیف کتاب التکلیف کاری نکرده است او فقط ابواب آن را مرتب ی ساخت سپس نزد شیخ ابوالقاسم حسین بن روح می برد و به وی نشان می داد و او موارد آن را حک و اصلاح می کرد و پس از آن، برای ما نقل می کرد و به امر حسین بن روح دستور می داد تا از روی آن بنویسیم . (27)
در پاره ای دیگر اجماع فقیهان و عالمان ملاک تعیین صحت کتاب بود، از آن جمله قضیه کتاب التادیب است که حسین بن روح آن را به نزد علمای قم فرستاد و از آنها خواست تا کتاب را بررسی کنند و ببینند آیا چیزی بر خلاف نظر آنها دارد؟ فقیهان قم پس از مطالعه کتاب نوشتند تمام مسائل آن صحیح است به جز یک مسئله که آن را ذکر کردند . (28)
تحول جدیدی که در عصر غیبت در روند تالیفات شیعه پدید آمد فزونی تالیفات مجموعه ای بود . بیشتر کتاب هایی که تا این زمان نوشته می شد . به صورت تک نگاری بود; یعنی کتاب درباره یک موضوع خاص فقهی، عقیدتی، تاریخی و یا . . . نوشته می شد از این قبیل کتاب ها می توان به انبوه تالیفات فقهی که تحت عناوین کتاب الصلاة، کتاب الصوم، کتاب الحج و . . . نوشته می شد و یا کتاب های تاریخی; مانند مقتل ها و تاریخ جنگ ها اشاره کرد . در کلیه موضوعات کتاب هایی این چنینی تالیف می شد . نگارش به این شیوه در عصر غیبت نیز رایج بود و بخش عمده کتاب هایی که نوشته شد به این شیوه بودند . اما تالیفات مجموعه ای به نحو چشمگیری فزونی یافت در این شیوه بر خلاف شیوه تک نگاری مطالب کتاب صرفا پیرامون یک موضوع خاص فقهی یا یک رویداد تاریخی و به طور خلاصه یک بحث خاص جزیی نبود، بلکه در قالب یک عنوان و موضوع کلی به طرح مباحث گوناگونی پرداخته می شد . اولین کتاب هایی که به این شیوه در این عصر نوشته شد موسوعه های فقهی بود که شاید اولین آنها کتاب الرحمة سعدبن عبدالله قمی بود . این کتاب شامل چند باب فقهی در طهارت و صلاة و زکاة، روزه و حج بود . (29) و به گفته شیخ صدوق از کتاب های فقهی مرجع بوده که فقها بدان اعتماد می کردند . (30)
کتاب الجامع نوشته محمدبن علی بن محبوب اشعری قمی نیز همانند کتاب الرحمة همین ابواب فقهی را شامل می شد او کتاب دیگری به نام الضیاء والنور نوشته که شامل احکام مربوط به نکاح و طلاق و رضاع، حدود و دیات و . . . می شد . (31)
بزرگ ترین و جامع ترین موسوعه های فقهی که در این عصر نگارش یافت کتاب های ابن جنید بغدادی بود . وی دو موسوعه بزرگ فقهی داشت . نخستین آنها کتاب تهذیب الشیعة لاحکام الشریعة بود که حدود بیست جلد و شامل کلیه ابواب فقهی بود و براساس ترتیب فقها مرتب شده بود . کتاب دیگر او المختصر الاحمدی للفقه المحمدی بود که آن نیز در ابواب فقهی بود . (32)
همزمان با موسوعه های فقهی، کتاب های موسوعه ای دیگر نیز نوشته شد که موضوع آنها فقط احکام و فقه نبود بلکه مباحثی در اعتقادات، تاریخ، آداب و سنن و . . . و گاه مباحث کلامی را در بر می گرفت . از نخستین کتاب هایی که به این شیوه نگاشته شد کتاب نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی قمی بود . این کتاب شامل بیست وسه باب بودکه علاوه بر ابواب فقهی، ابوابی در توحید، تاریخ انبیا و مناقب نیز داشت . (33) از همین قبیل می توان به کتاب المحاسن برقی اشاره کرد که ابواب مختلف اخلاقی و آداب و سنن را نیز دربر دارد . (34)
نگارش مجموعه ای از کتاب های موسوعه ای در این عصر رواج داشت . این کتاب ها به نام النوادر خوانده می شد و کتاب های جنگ مانندی بود که نام تعدادی از آنها ذکر شده است . (35)
کامل ترین و شاید آخرین کتابی که از این دست تالیفات، نگارش یافت، کتاب الکافی کلینی است . این کتاب که موسوعه ای روایی است در یک تقسیم بندی کلی به سه بخش کاملا تفکیک شده از حیث موضوع تقسیم می گردد . بخش اصول، فروع و روضه که هر یک از این بخش ها مشتمل بر ابواب متعدد و مختلفی است . بخش اصول پیرامون اعتقادات و اصول عقاید است و در توحید و نبوت و امامت و سایر امور اعتقادی بحث می کند . بخش فروع شامل ابواب فقهی است و بخش سوم یا کتاب الروضه خود بصورت جنگی از روایات ارزنده در مسائل اخلاقی و آداب و سنن و پاره ای مسائل دیگر می باشد . (36)
بررسی موضوعی کتاب های نوشته شده دراین عصر خود بحثی گسترده است که خارج از گفتار ماست .
پی نوشت ها:
1 . النجاشی، کتاب الرجال، ص 267 .
2 . الطوسی، الفهرست، ص 121 .
3 . النوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، مطبعة الحیدریه، نجف، 1355ق .
4 . الطوسی، همان، ص 121 .
5 . ر . ک . النجاشی، همان، ص 96; الطوسی، همان، ص 31 .
6 . ر . ک: دوانی، علی، مفاخر اسلام، امیرکبیر، 1370 ش، ج 2، ص 288 .
7 . ر . ک . النجاشی، همان، ص 388; الطوسی، همان ص 392; الخویی، معجم رجال الحدیث، ص 15 و 336 .
8 . الطوسی، همان، ص 402 ; النجاشی، همان، ص 379 .
9 . النجاشی، همان، ص 185 .
10 . الطوسی، همان، ص 414 .
11 . ر . ک: النجاشی، همان، ص 265 .
12 . ر . ک: الکلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، ترجمه مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت; الطوسی، همان، ص 394 .
13 . التفرشی، نقدالرجال، ج 3، ص 291 .
14 . دوانی، مفاخر اسلام، ج 1، ص 161 .
15 . الطوسی، همان، ص 183 .
16 . همان، ص 548 .
17 . النجاشی، همان، ص 354 .
18 . العیاشی، محمدبن مسعود، تفسیرالقرآن، مؤسسه الاعلمی، بیروت، 1411ق .
19 . التفرشی، همان، ج 2، ص 79 .
20 . الطوسی، الرجال، ص 463 .
21 . همو، الفهرست، ص 166
22 . ر . ک: الطوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، دانشگاه مشهد، 1348 ش .
23 . ر . ک: الکلینی، همان، ج 1، مقدمه مؤلف .
24 . ر . ک: ابن بابویه (شیخ صدوق)، من لایحضره الفقیه، مقدمه مؤلف .
25 . ر . ک: همو، الامامة والتبصرة من الحیرة، ص 142 .
26 . همو، کمال الدین و تمام النعمة، ص 2 .
27 . الطوسی، الغیبة، ص 239 .
28 . همان، ص 240 .
29 . همو، الفهرست، ص 215 .
30 . ر . ک: ابن بابویه (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، مقدمه مؤلف .
31 . الطوسی، الفهرست، ص 411 .
32 . همان، ص 392 .
33 . همان، ص 409 .
34 . ر . ک: البرقی، احمدبن محمدبن خالد، المحاسن، المجمع العلمی لاهل البیت (ع)، قم، 1416 ق .
35 . ر . ک: الطوسی الفهرست، ص 62 و 64 و 70 .
36 . ر . ک: الکلینی، همان .