زیارت در سیره و سخن پیامبر(ص)

نقش الگو در زندگى انسان بر کسى پوشیده نیست، و هیچ چیز به اندازه عظمت «روح‌هاى بزرگ» انسان را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد! آشنایى با شخصیت و زندگى اسوه‌هاى مکتبی، چراغ راه انسان‌ها بوده و هست و همیشه رفتار، بیش از گفتار اثر بخش بوده است.
انبیا و اولیاى الهی، بهترین الگوهایى هستند که انسان‌ها می‌توانند از ارتباط با آنان، در مسیر رشد و تکامل خود بهره ببرند. از این رو،  قرآن کریم پیامبر اکرم(ص) را به عنوان الگو و اسوه به جامعه معرفى می‌نماید و آن حضرت نه تنها در گفتار، بلکه در رفتار خود نیز به معرفى ارزش‌ها می‌پردازد.
«زیارت» براى بشر، یک موضوع بسیار با ارزشى است که در زندگى وى ظهور و بروز یافته و راه ارتباط با انسان‌هاى بزرگ را به سوى بشر می‌گشاید، و در نتیجه سبب شناخت بیشتر نسبت به آنان و الگوبردارى از خصلت‌هاى ارزشمندشان است.
آری، «زیارت» به عنوان یک واقعیت دینى و اجتماعى در اندیشه‌هاى اسلامى، سبب روابط اجتماعى، آرامش خاطر، تکامل معنوى و اخلاقى است و نقش‌هاى گوناگونى در زندگى انسان دارد.
روایات فراوانى درباره اهمیت، آداب، آثار و دستاوردهاى زیارت سخن گفته‌اند.
عالمان بزرگ اسلامى، در این زمینه مطالب فراوانى نوشته و بهره‌مندى از این گنجینه پربها را یاد آورى نموده‌اند.
اما برخى از کوته فکران، پیشینه زیارت، مستندات زیارت، آداب زیارت، صفاى زیارت، نقش‌هاى گوناگون زیارت و سیره اولیا و اصحاب پیرامون زیارت را، نادیده گرفته و به شدت با آن مخالفت کرده‌اند.
جاى بسى تأسف است که روزى، شخصى به نام «ابن تیمیه» پرچم مبارزه با زیارت و برخى دیگر از موضوعات ارزشى اسلام را به دست گرفته و روزگار دیگرى، «محمد بن عبد الوهاب» آن اندیشه نادرست را پى مى‌گیرد؛ اکنون نیز وهابیان از او پیروى نموده و با زائران حرم نبوى و مشتاقان زیارت امامان بزرگوار بقیع و دیگر اماکن مقدس، بد رفتارى مى‌کنند.
یکى از محورهاى قابل بحث که نظریه وهابیان را نادرست و باطل معرفى مى‌کند، موضوع «زیارت در سیره و سخن پیامبراکرم(ص)» است که این نوشتار به بیان آن ـ به ویژه از منابع اهل سنّت ـ مى‌پردازد.
زیارت در سیره  نبوی(ص)
الف) زیارت قبر مادرش «آمنه»
1. عن سلیمان بن بریده، عن أبیه قال: زار النبی(ص) قبر أمّه فى ألف مُقَنّع، فلم یُر با کیا ً  أکثر  من یومئذٍ؛[1] سلیمان بن بریده گوید که پدرم گفت: پیامبر(ص) با هزار نفر مسلح – به هنگام  باز گشت از میدان نبرد -  قبر مادرش را زیارت نمود ] و آنچنان گریست[  که تا آن روز بیش از این گریه‌اى از او دیده نشد.
2. ابن سعد چنین نقل کرده است:
مرّ رسول الله(ص) فى عمرة الحدیبیة بالأبواء قال: إنّ الله قد  اذن لمحمّد  فى زیارة  قبر أمّه. فأتاه رسول الله(ص) فأصلحه و بکى عنده، و بکى المسلمون لبکاء رسول الله(ص). فقیل له. فقال: أدرکتنى رحمتها فبکیت؛[2] رسول خدا(ص) در جریان عمره حدیبیه (سال ششم هجری) به «ابواء» که رسید، فرمود: «همانا خداوند به محمد اجازه داد که قبر مادرش را زیارت کند». آنگاه پیامبر خدا(ص) نزد قبر آمد و آن را تعمیر و اصلاح نمود و در آنجا گریست. مسلمانان نیز به خاطر گریه آن حضرت، گریستند و عرض کردند: چرا اشک مى ریزید؟ فرمود: «به یاد مهر و محبتش افتادم و گریستم».
ب) زیارت قبر عثمان بن مظعون
نویسنده کتاب شذرات الذهب گوید:  ابن عماد حنبلى در جریان وقایع سال دوم هجرى چنین گفته است:
«و فیها توفّى عثمان بن مظعون القرشى الجمحى و هو اوّل من مات من المهاجرین بالمدینة بعد رجوعه من بدر، و قبّله النبی(ص) و هو میّت و کان یزوره ...؛[3] درسال دوم هجرى عثمان بن مظعون وفات کرد، وى نخستین فرد از میان مهاجران بود که پس از باز گشت از جنگ بدر، مرگش فرا رسید و پیامبر(ص) او را که مرده بود، بوسید و همواره زیارتش مى نمود...».
ج) زیارت مصعب  بن عمیر
نوابن ابى الحدید چنین آورده است:    ‏
« مرّ رسول الله(ص) على قبر مصعب بن عمیر فوقف علیه و دعا و قرأ )مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا(،[4] ثمّ قال: إنّ هؤلاء شهداء عند الله یوم القیامة فأتوهم فزوروهم و سلّموا علیهم و الذى نفسى بیده لا یسلّم علیهم أحد إلى یوم القیامة إلّا ردّوا علیه‏؛[5] هنگامى که رسول خدا(ص) در حال عبور به قبر مصعب بن عمیر رسید، آنجا  ایستاد و دعا کرد و این آیه را خواند: « در میان  مؤمنان، مردانى هستند که بر سر عهدى که با خدا بستند، صادقانه ایستاده اند؛ بعضى پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند) و بعضى دیگر در انتظارند، و هرگز تغییر و تبدیلى در عهد و پیمان خود ندادند.» سپس فرمود: «اینها در روز رستاخیز پیش خداوند از شهیدان هستند، پس به نزدشان آمده، زیارتشان کنید و بر آنان درود فرستید، سوگند به آنکه جانم به دست اوست! هیچ کس تا روز قیامت بر آنان درود نفرستد جز آنکه پاسخش دهند».
د ) زیارت قبور بقیع
1. عن عائشة أنّها قالت: خرج  رسول الله(ص) من عندى فظننت أنّه خرج الى بعض نسائه، فتتبّعته حتى جاء البقیع فسلّم و دعا ثمّ انصرف، فسألتة إین کنت؟ فقال: أمرت أن آتى أهل البقیع فأدعو لهم و أصلّى علیهم؛[6] عایشه گوید: رسول خدا(ص) از پیش من بیرون رفت، گمان کردم نزد یکى از همسران خود مى رود، دنبال او راه افتادم تا اینکه به بقیع رسید، آنگاه بر آنان درود فرستاد و دعا خواند سپس بر گشت.از وى پرسیدم : کجا بودی؟ فرمود: «من مأمور شدم به بقیع بروم و بر آنان سلام بفرستم و دعا کنم».     
2. ابن ماجه نیز چنین نقل کرده است:
عن عائشة أنّها قالت: فقدته ـ تعنى النبی(ص) ـ فإذا هو بالبقیع فقال: السلام علیکم دار قوم مؤمنین، انتم لنا فرط و إنّا بکم لاحقون، اللّهم لا تحرمنا أجرهم و لا تفتنّا  بعدهم؛[7] عایشه گوید: پیامبر(ص) را گم کرده بودم ]در جستجویش برآمدم[ آنگاه وى را در بقیع یافتم که می‌فرمود: «درود بر شما که در سراى مؤمنان هستید، شما بر ما پیشى گرفته‌اید و ما نیز به شما می‌پیوندیم. خدایا! ما را از پاداش آنان محروم مساز و پس از آنان به فتنه گرفتار مکن!».
3. عن عائشة أنّها قالت: کان رسول الله(ص) ـ  کلّما کان لیلتها من رسول الله(ص) ـ یخرج من آخر اللیل إلى البقیع فیقول: السلام علیکم دار قوم مؤمنین، و أتاکم ما توعدون غداً مؤجّلون، و إنّا إن شاء الله بکم لاحقون، اللّهم اغفر لأهل بقیع  الغرقد؛[8] عایشه گوید: رسول خدا(ص) ـ هر شبى که قرار بود نزد من باشد ـ در آخر شب به سوى بقیع بیرون می‌رفت و می‌فرمود: «درود بر شما که در سراى مؤمنان هستید، و آنچه به آن شما را وعده داده‌اند، براى آینده در وقت مقرر به شما مى رسد و ما نیز به خواست خدا، به شما مى پیوندیم. خدایا! خفتگان در بقیع غرقد را بیامرز!».
4 . عن أبى رافع مولى رسول الله(ص) : انّ رسول الله(ص) أتى البقیع فوقف فدعا و استغفر؛[9] ابو رافع ـ آزاد شده رسول خدا(ص) ـ گوید: پیامبر خدا(ص) به بقیع آمد و ایستاد، آنگاه دعا کرد و استغفار نمود.
ﻫ) زیارت شهدای  احد
1. عباد  بن صالح گوید:
انّ رسول الله(ص) کان یأتى قبور الشهداء بأحد على رأس کلّ حول فیقول: )سَلامٌ عَلَیکمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ(.[10] قال: و جاءها أبوبکر ثمّ عمر ثمّ عثمان؛[11] رسول خدا(ص) هر سال به زیارت قبور شهیدان احد می‌آمد و چنین می‌گفت: «سلام بر شما به خاطر شکیبایى و استقامتتان! چه نیکوست سر انجام آن سرا(ى جاویدان)!»
سپس ابن صالح افزود: ابوبکر، عمر و عثمان نیز براى زیارت به آنجا می‌آمدند.
2. عبدالاعلى بن عبدالله از پدرش چنین نقل کرده است:
انّ النبی(ص) زار قبور الشهداء بأحد فقال: اللّهم إنّ عبدک و نبیّک یشهد أنّ هؤلاء شهداء، و أنّه من زارهم و سلّم علیهم إلى یوم القیامة ردّوا علیه؛[12] پیامبر اکرم(ص) قبور شهیدان احد را زیارت مى کرد و چنین می‌گفت: «خدایا! بنده ات و پیامبرت گواهى مى دهد که اینان شهیدند، و هر کس تا روز رستاخیز زیارتشان کند و سلامشان گوید،  پاسخ سلام وى را مى دهند».   
3. طلحة بن عبید الله گوید:
خرجنا مع رسول الله(ص) یرید قبور الشهداء، حتى إذا أشرفنا على حرّة واقم فلمّا تدلّینا منها  و إذا قبور بمَحنیَة، قال قلنا: یا رسول الله! أ قبور إخواننا هذه؟ قال: قبور أصحابنا. فلمّا جئنا قبور الشهداء قال: هذه قبور إخواننا؛[13] ما با رسول خدا(ص) بیرون رفتیم، وى عازم زیارت قبور شهداى احد بود، هنگامى که به منطقه «حرّه واقم» رسیدیم و از آنجا فرود آمدیم، ناگهان چند قبر را مشاهده نمودیم و گفتیم: اى رسول خدا! آیا اینها قبرهاى برادران ما است؟ فرمود: «اینها قبرهاى اصحاب ما است»، اما وقتى که به قبور شهداى احد رسیدیم، فرمود: «اینها قبرهاى برادران ما است!». 
و )  زیارت قبور مؤمنان
1. ابن قولویه با سند خود از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل کرده است:
کان رسول الله(ص) إذا مرّ بقبور قوم من المؤمنین قال: السلام علیکم من دیار قوم مؤمنین و إنّا إن شاء الله بکم لاحقون؛[14] رسول خدا(ص) هنگامى که بر قبور مؤمنان گذر مى کرد، چنین مى فرمود: «از دیار مؤمنان بر شما سلام باد!  و ما  نیز به خواست خدا، به شما می‌پیوندیم» .
2. دیلمى چنین آورده است: 
کان رسول الله(ص) إذا دخل الجبّانة یقول: السلام علیکم أیها الأبدان البالیة و العظام النخرة التى خرجت من الدنیا بحسراتها و حصلت منها برهنها. اللّهم أدخل علیهم روحاً منک و سلاماً منّا و منک یا أرحم الراحمین؛[15] رسول خدا(ص) هنگامى که به قبرستان وارد مى شد، چنین می‌فرمود: «سلام بر شما اى جسم‌هاى فانى شده و استخوان‌هاى پوسیده که از دنیا با حسرت و اندوه (فراوان) بیرون رفته و اکنون در گرو کارهایتان می‌باشید. خدایا! رحمت خودت و سلام ما و خودت را شامل حالشان گردان، اى مهربان‌ترین مهربانان!». 
زیارت در سخن پیامبر اعظم(ص)
الف) فضیلت زیارت پیامبر(ص)   
روایات گوناگونى پیرامون زیارت رسول خدا(ص) از زبان خودش رسیده است؛ از جمله:
1. «من زارنى حیاً و میتاً کنت له شفیعاً یوم القیامة؛[16]هر کس مرا در زمان حیات و مماتم زیارت کند، من روز قیامت شفیع او خواهم بود».
2. «من حج ّ إلى مکّة ثمّ قصدنى فى مسجدى کُتبت له حجّتان مبرورتان؛[17]هر کس به قصد انجام حج به سوى مکه برود سپس براى زیارت من به مسجدم (در مدینه) بیاید، پاداش دو حج مقبول برایش نوشته خواهد شد».
3. «من زارنى فى حیاتى أو بعد موتى کان فى جوارى یوم القیامة؛[18]هر کس مرا در زمان حیات یا پس از وفاتم زیارت کند، روز قیامت در همسایگى من خواهد بود». 
ب ) فضیلت زیارت امام علی(علیه السلام)
عَنْ عَلِی(علیه السلام) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) قَالَ لَهُ: وَ اللَّهِ لَتُقْتَلَنَّ بِأَرْضِ الْعِرَاقِ وَ تُدْفَنُ بِهَا. قُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِمَنْ زَارَ قُبُورَنَا وَ عَمَرَهَا وَ تَعَاهَدَهَا؟ فَقَالَ لِی:
یا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ قَبْرَک وَ قَبْرَ وُلْدِک بِقَاعاً مِنْ بِقَاعِ الْجَنَّةِ وَ عَرْصَةً مِنْ عَرَصَاتِهَا، وَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ نُجَبَاءِ مِنْ خَلْقِهِ وَ صَفْوَةٍ مِنْ عِبَادِهِ تَحِنُّ إِلَیکمْ وَ تَحْتَمِلُ الْمَذَلَّةَ وَ الْأَذَى فَیعْمُرُونَ قُبُورَکمْ وَ یکثِرُونَ زِیارَتَهَا تَقَرُّباً مِنْهُمْ إِلَى اللَّهِ وَ مَوَدَّةً مِنْهُمْ لِرَسُولِهِ أُولَئِک یا عَلِى الْمَخْصُوصُونَ بِشَفَاعَتِى الْوَارِدُونَ حَوْضِى وَ هُمْ زُوَّارِى غَداً فِى الْجَنَّةِ، یا عَلِى مَنْ عَمَرَ قُبُورَکمْ وَ تَعَاهَدَهَا فَکأَنَّمَا أَعَانَ سُلَیمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلَى بِنَاءِ بَیتِ الْمَقْدِسِ، وَ مَنْ زَارَ قُبُورَکمْ عَدَلَ ذَلِک ثَوَابَ سَبْعِینَ حَجَّةً بَعْدَ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ وَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ حَتَّى یرْجِعَ مِنْ زِیارَتِکمْ کیوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ، فَأَبْشِرْ وَ بَشِّرْ أَوْلِیاءَک وَ مُحِبِّیک مِنَ النَّعِیمِ وَ قُرَّةِ الْعَینِ بِمَا لَا عَینٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ، وَ لَکنَّ حُثَالَةً مِنَ النَّاسِ یعَیرُونَ زُوَّارَ قُبُورِکمْ کمَا تُعَیرُ الزَّانِیةُ بِزِنَائِهَا، أُولَئِک شِرَارُ أُمَّتِى لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِى وَ لَا یرِدُونَ حَوْضِی؛[19]  
حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید که رسول خدا(ص) به من خبر داد: تو در سرزمین عراق کشته و دفن خواهى شد. پرسیدم: کسى که قبور ما را زیارت کند و آباد نماید و تعهد خویش را با آن حفظ کند، چه پاداشى دارد؟ فرمود:
«اى ابا الحسن! خداوند متعال، قبر تو و فرزندانت را بقعه‌اى از بقعه‌هاى بهشت و فضایى از فضاهاى آن قرار داده است، و دل‌هاى شرافتمندان از آفریدگانش و برگزیدگان از بندگانش را مشتاق به سوى شما کرده است، به گونه‌اى که سختى اذیت در راه شما را تحمل نموده و قبرهایتان را آباد ساخته و آنجا را با انگیزه تقرب به خدا و دوستى پیامبرش بسیار زیارت مى کنند. اى علی! تنها این گروه از شفاعتم برخوردارند، بر حوضم وارد شده و در بهشت زائرم مى باشند.
اى علی! هر کس قبر شما را آباد کند و به آنجا رفت وآمد داشته باشد، همانند کسى است که سلیمان بن داود را در ساختن بیت المقدس یارى رسانده باشد. 
کسى که قبر شما را زیارت کند، این کارش با پاداش هفتاد حج ـ جز حجة الاسلام که واجب است ـ برابر مى باشد و به هنگام بازگشت از زیارت شما، از گناهان خود بیرون مى آید همانند روزى که از مادرش متولد شده است. از این رو، بر تو مژده باد! و علاقه مندان و دوستانت را نیز مژده بده، به نعمت ها و خوشی‌هایى که نه چشمى دیده، نه گوشى شنیده و نه به قلب کسى خطور کرده است! اما افراد بى مقدارى از میان مردم،  زائران کوى شما را سرزنش می‌نمایند آن گونه که زنان بد کاره را به خاطر کار بدشان؛ این دسته، اشرار امت من هستند، شفاعت من به آنان نرسد و بر حوضم وارد نخواهند شد».
ج) فضیلت زیارت امام حسن(علیه السلام)
ابن عباس گوید: پیامبر(ص) فرمود:
«مَنْ زَارَ الْحَسَنَ فِى بَقِیعِهِ ثَبَتَ قَدَمُهُ عَلَى الصِّرَاطِ یوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ؛[20] هر کس امام حسن(علیه السلام) را در آرامگاهش زیارت کند، آن روزى که گام‌ها بر صراط می‌لغزد، گام او استوار خواهد بود».
د) فضیلت زیارت امام حسین(علیه السلام)
ابن عباس گوید: پیامبر(ص) درباره شهادت  امام حسین(علیه السلام) مطالبى بیان نمود، آنگاه پیرامون زیارت آن حضرت چنین فرمود:
«مَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ کتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ أَلْفِ حَجَّةٍ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ، أَلَا وَ مَنْ زَارَهُ فَقَدْ زَارَنِى وَ مَنْ زَارَنِى فَکأَنَّمَا زَارَ اللَّهَ وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَهُ بِالنَّارِ، أَلَا وَ إِنَّ الْإِجَابَةَ تَحْتَ قُبَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِى تُرْبَتِهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ؛[21] هر کس او را زیارت کند و نسبت به حق وى معرفت داشته باشد، خداوند پاداش هزار حج و هزار عمره را برایش می‌نویسد. آگاه باش! هر کس او را زیارت کند، مرا زیارت کرده و هر که مرا زیارت کند، گویا خدا را زیارت نموده است؛ و سزاوار است که خداوند او را به آتش دوزخ عذاب نکند.  آگاه باش! دعا زیر گنبد او مستجاب است، در تربت او شفا است و امامان از نسل اویند».   
ﻫ) فضیلت زیارت اهل بیت(علیهم السلام)  
 روایات بسیارى پیرامون ثواب و زیارت اهل بیت پیامبر(ص) داریم، به یک روایت جالب و جامع اشاره مى‌کنیم:
امام صادق(علیه السلام) گوید: پدرم از جابر نقل نموده که پیامبر(ص) در ضمن روایتى طولانى فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ قَدْ وَکلَ بِفَاطِمَةَ رَعِیلًا مِنَ الْمَلَائِکةِ یحْفَظُونَهَا مِنْ بَینِ یدَیهَا وَ مِنْ خَلْفِهَا وَ عَنْ یمِینِهَا وَ عَنْ یسَارِهَا وَ هُمْ مَعَهَا فِى حَیاتِهَا وَ عِنْدَ قَبْرِهَا بَعْدَ مَوْتِهَا یکثِرُونَ الصَّلَاةَ عَلَیهَا وَ عَلَى أَبِیهَا وَ بَعْلِهَا وَ بَنِیهَا فَمَنْ زَارَنِى بَعْدَ وَفَاتِى فَکأَنَّمَا زَارَ فَاطِمَةَ وَ مَنْ زَارَ فَاطِمَةَ فَکأَنَّمَا زَارَنِى وَ مَنْ زَارَ عَلِى بْنَ أَبِى طَالِبٍ فَکأَنَّمَا زَارَ فَاطِمَةَ وَ مَنْ زَارَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ فَکأَنَّمَا زَارَ عَلِیاً وَ مَنْ زَارَ ذُرِّیتَهُمَا فَکأَنَّمَا زَارَهُمَا؛[22] خداى سبحان گروهى از فرشتگان را گماشته تا فاطمه(س) را از پیش رو، پشت سر، سمت راست و چپ محافظت نمایند، در زمان زندگى با او و پس از مرگ نیز کنار قبرش هستند تا هماره بر او، پدرش، شوهرش و فرزندانش درود فراوان بفرستند. هر کس مرا پس از وفاتم زیارت کند، گویا فاطمه را زیارت کرده و کسى که فاطمه را زیارت کند، مرا زیارت کرده است. هر کس على بن ابى طالب را زیارت کند، گویا فاطمه را زیارت کرده است و کسى که حسن و حسین را زیارت کند، گویا على را زیارت کرده است. هر کس فرزندان حسن و حسین را زیارت کند گویا خودشان را زیارت نموده است».
بنابراین مى‌توان گفت که زیارت هر کدام از امامان، در حقیقت زیارت همه آنان و همانند زیارت پیامبر و على و فاطمه(علیهم السلام) است که داراى فضیلت و ثواب فراوان مى باشد.
البته گاهى مى بینیم که زیارت امام خاصى بر اساس دلیل یا دلایلى، داراى ثواب ویژه‌اى است و بر آن سفارش بسیارى شده است که در جاى خود باید مورد توجه و گفتگو قرار گیرد. چنان که می‌توان گفت: اهمیت و ثواب فراوان زیارت امام حسین(علیه السلام) و اصحاب با وفاى او، به سبب فداکارى ویژه‌ آنان براى حفظ آرمان‌ها و ارزش‌هاى اسلامى است! تا از راه زیارت و پیوند با امام و یارانش، راهشان پر رهرو و جاودانه بماند و اسلام و جامعه اسلامى بیمه گردد.
 و ) زیارت مردگان
ابن ماجه  از ابو هریره چنین نقل کرده است که رسول خدا(ص) فرمود:
«زُورُوا القُبُورَ فَإنّهَا تُذَکِّرُکُم الآخِرَة؛[23] به زیارت قبور بروید؛ زیرا شما را به یاد آخرت می‌اندازد».
«زُورُوا قُبُورَ مَوْتَاکمْ وَ سَلِّمُوا عَلَیهِمْ فَإِنَّ لَکمْ فِیهِمْ عِبْرَةً؛[24] قبور مردگانتان را زیارت کنید و بر آنان درود بفرستید، که آنان برایتان عبرت‌اند».
در پایان آرزومندیم با توفیق الهی، زیارت پیامبر و اهل بیت مطهرش(علیهم السلام) همراه معرفت و شناخت درست نسبت به آن بزرگواران، نصیب همگان شده و از آثار و برکات آن در دنیا و آخرت بهره مند گردیم. ان شاء الله تعالی.
پی‌نوشت‌ها
_______________________________________
[1] . المستدرک على الصحیحین،  ج1، ص531، ح1389.
[2] . الطبقات الکبرى ، ج 1 ، ص 78.
[3] . موسوعة زیارات المعصومین(علیهم السلام)،  مقدمه، ص96.
[4] . احزاب/23.
[5] .  شرح‏ نهج‏ البلاغه، ج15، ص40.
[6] . تاریخ  المدینة المنوره، ابن شبه، ج1، ص90.
[7] . سنن ابن ماجه، ج1، ص493، ح1546.
[8] . صحیح بخاری، ج3، ص63.
[9] . تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص94.
[10] . رعد/24.
[11] . تاریخ  المدینة المنورة، ج1، ص132.
[12] . مستدرک حاکم، ج 3، ص 31.
[13] . موسوعة زیارات المعصومین(علیهم السلام) ، مقدمه، ص66، ح3.
[14] . کامل‏الزیارات، ص322، ح13.
[15] . إرشادالقلوب، ج1، ص64.
[16] . بحار الانوار، ج100، ص139، ح2.
[17] . موسوعة زیارات المعصومین(علیهم السلام)، ج1، ص50، به نقل از کنز العمال، ج5، ص135، ح12370.
[18] . کامل‏الزیارات، ص13، ح11.
[19] . بحارالأنوار ج97، ص120، ح22.
[20] . همان، ص141، ح14.
[21] . وسائل‏الشیعة، ج14، ص452، ح19581.
[22] . بحار الانوار، ج 97، ص122، ح 28.
[23] . سنن ابن ماجه، ج1، ص500، ح1569.
[24] . بحار الانوار، ج82، ص64.