رسانه نماز جمعه
آرشیو
چکیده
متن
کتاب «کارکرد رسانه‌ای نماز جمعه» اثر مفیدی است که توسط مؤلف محترم، آقای مجید ملکان نگارش شده و توسط معاونت فرهنگی شورای سیاستگذاری ائمه جمعه انتشار یافته است. به گزیده‌ای از برخی مطالب سودمند این مجموعه اشاره مى شود.
رسانه نماز جمعه
«رسانه به وسایل یا تدابیر فنی اطلاق مى شود که ارتباط جمعی از طریق آن به وقوع مى پیوندد». رسانه‌ها دارای طیف وسیعی هستند و از این رو، نهادهایى همچون نهاد نماز جمعه را نیز مى توان به عنوان یک رسانه اسلامی در نظر گرفت که همانند ابزار و وسیله‌ای برای انتقال و ارتباط پیام نقش ایفا مى کند. در واقع نماز جمعه رسانه‌ای است که به صورت چهره به چهره و مستقیم با مخاطبان خود ارتباط برقرار کرده و رابطه‌ای تعاملی و دو سویه را با آنها ایجاد مى کند. مخاطبین این رسانه، منفعل و ایستا نبوده و به صورت فعال و پویا در ارتباطی متقابل با رسانه نماز جمعه همکاری مى نمایند.
در واقع نوعی رابطه احساسی بین خطیب جمعه و نمازگزاران ایجاد مى شود و امکان انتقال احساسات، عواطف و گرایشات فراهم مى شود.
تبلیغات رسانه‌ای مدرن اگر چه گستره‌ای وسیع‌تر دارند ولی عمق کمتری داشته و در ارتباط با مخاطبان ناآشنا بازخورد مستقیم ندارند و علی رغم بهره‌مندی از کثرت مخاطبان و تنوع و جذابیت روش‌ها در کوتاه مدت شبکه ارتباطی شناخته‌شده‌ای نمى سازند و احساسات انسانی و دینی را نیز به شکلی ژرف و ماندگار تحت تأثیر قرار نمى دهند.
نماز جمعه در این میان به جنبه‌های اجتماعیِ رابطه انسان با خداوند از یک سو و رابطه مسلمانان با یکدیگر از سوی دیگر، توجه دارد. همچنین حد واسطی است میان جامعه و حکومت اسلامی که خواست‌ها و نیازهای دو طرف را به طرف مقابل منعکس مى کند.
اصولاً نظام ارتباطات اسلامی در حوزه نظام فرهنگی اسلامی تعریف مى شود؛ نظامی که مبنایش جهان‌بینی توحیدی و اتکایش به باورها، ارزش‌ها و اعمال فردی ـ اجتماعی است که اسلام آنها را مشخص کرده است.
مفهوم ارتباطات در اسلام به جای تأکید بر ابعاد کمی و خطی، بر ابعاد فرهنگی و معانی شناختی تأکید دارد و در واقع مقصود نهایی همه کارکردهای ارتباطات و رسانههای اسلامی، تزکیه معنوی است.
بدیهی است که رسانه نماز جمعه به عنوان یک رسانه اسلامی طبعاً ارزش‌ها و قواعد حاکم بر رسانه اسلامی و رسانههای دینی را به همراه خود دارد. باید توجه داشت که مفاهیم وحدانیت خداوند، جهان آخرت، رسالت، مسئولیت اجتماعی، وحدت امت اسلام، امر به معروف و نهی از منکر و تقوا، اصول راهنمایی کننده‌ای هستند که بنیان قواعد اخلاقی رسانه اسلامی را تشکیل داده و باید مدنظر قرار گیرند.
همچنین به دلیل قابلیت‌ها، ظرفیت‌ها و کارکردهای نماز جمعه، نقش رسانه‌ای آن حوزه گسترده‌تری را در بر گرفته است و از میزان نقش‌های به عهده گرفته شده توسط سایر رسانه‌ها فراتر مى رود. این نکته‌ای اساسی است که گردانندگان این رسانه باید آن را مد نظر داشته و در برنامه‌ریزى های خود رعایت نمایند.
فرآیندهای ارتباطی نماز جمعه
هدف از ارتباطات، انتقال اطلاعات و اندیشه است. با توجه به روند رو به گسترش دانش و فن‌آوری در جامعه و شتاب و تغییرات اجتماعی، نقش اطلاعات، اطلاع‌رسانی و شناخت عوامل مؤثر بر ارتباطات (مبدأ، مقصد، پیام، وسیله، بازخورد و اختلال) ضرورت خاصی یافته است. نماز جمعه، یک رسانه ارتباطی است و در یک فضای ارتباطی تعاملی عمل مى کند؛ چرا که مخاطبان آن منفعل نبوده و به صورت چهره به چهره و رو در روی، درگیر پیام‌های ارسالی از سوی فرستنده پیام (امام جمعه) هستند.
در مورد پیام‌هایی که به مخاطبان و نمازگزاران داده مى شود باید انگیزه‌ها ومقاصد و مشخصات اجتماعی و فرهنگی مورد نظر ائمه جمعه در پیام‌سازی مشخص و معین گردد و به نوع انتخاب پیام، تنظیم و نحوه ارسال آن توجه و دقت کافی داشته باشند.
البته اگر ائمه جمعه برای ارائه پیام‌ها در چارچوب تصمیمات «شورای سیاستگذاری ائمه جمعه» عمل کنند، به دلیل انسجام و وحدت اجتماعی و تشکل گروهی ناشی از آن، پیام‌سازی بهتر صورت مى گیرد و نتیجه مطلوب‌تری خواهد داشت. البته شورای سیاستگذاری باید با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی هر منطقه برنامه‌ریزی داشته باشد.
محتوای پیام نماز جمعه
پیام‌ها باید به گونه‌ای تنظیم شود که توجه پیام‌گیران (نمازگزاران) را به خود جلب کرده و علایق آنها را با پیام همسو نماید.
پیام‌ها باید موضوع روز مورد نظر نمازگزاران بوده و به صورت مستقیم با زندگی و حیات اجتماعی آنان مرتبط باشد تا تأثیر بیشتری بر مخاطبان داشته باشد.
پیام‌ها باید با توجه به پایگاه طبقاتی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نمازگزاران ارائه شود.
محتوای خطبه‌های نماز جمعه تا حدود زیادی از رویدادها و واقعیت‌های اجتماعی تأثیرمى پذیرند. این محتوا باید نشانگر نگرش‌ها و فرضیاتی باشد که افراد یا گروه‌های معین تولید کننده پیام نسبت به مخاطبان دارند.
محتوای پیام‌ها باید روشن، واضح، دقیق و مشخص باشد تا برای اکثریت مخاطبان معنای واحدی القا شود و پیام‌های ارسالی توسط گیرندگان مختلف به شیوه‌های گوناگون تفسیر نشود.
مخاطبان نماز جمعه
مخاطبان نماز جمعه، افرادی هستند که از سر تعهد دینی و شرعی در نماز جمعه شرکت مى کنند و ارتباط بین خطیب و نمازگزاران، ابزارگرایانه و سودجویانه نیست و از این رو گرایش مخاطبان بر اساس صداقت و اعتماد است. از لحاظ مکانی نیز معمولاً مخاطبین رسانه نماز جمعه را مخاطبین محلی و شهری تشکیل مى دهند و در بُعد مکانی تعداد مطلق مخاطبین مهم نیست بلکه آن چه اهمیت دارد، تراکم انتشار یا بُرد رسانه در محدوده جغرافیایی مورد نظر است.
از بُعد زمانی چون مخاطبان هفته‌ای یک بار در نماز جمعه شرکت مى کنند، بهتر است محتوای نماز جمعه به گونه‌ای باشد که مخاطبان در طول هفته درگیر محتوای پیام‌ها باشند و از محتوا دور نشوند.
گردانندگان باید توجه کنند که حضور مردم را در نماز جمعه به صورت یک عادت پایدار و مستمر درآورند؛ چون چنانچه بتوان بر تعداد و کمیت نمازگزاران به عنوان مخاطبین رسانه افزود، امکان بیشتری برای سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی برای افزایش سطح کیفی نیز وجود دارد.
خطیب جمعه برای تأثیرگذاری بیشتر باید در عمل به مخاطب خود نشان دهد متخصص است و هدف از پیام اقناعی وی، نفع شخصی یا گروه پیام‌دهنده نیست.
ائمه جمعه باید به خصوصیات تبلیغ نیز توجه داشته باشند تا تبلیغات رسانه نماز جمعه با روش‌ها و قواعد خاص در افکار عمومی، حافظه اجتماعی جدیدی بسازد که این تصورات جدید به حرکت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مبتنی بر سیاست‌های کلان جامعه بیانجامد.
اینک به چند مورد از شرایط موفقیت رسانه نماز جمعه اشاره مى شود:
1. استفاده توأمان از چارچوب منطقی و عاطفی برای بیان خطبه‌ها: محتوای خطابه لازم است هم از استدلال خوبی برخوردار باشد و هم در تحریک عواطف مؤثر واقع شود.
2. پیگیری مستمر پیام خطابه در اجرا: پیگیرى پیام خطابه هم در استمرار انعکاس آن و هم در مقام عمل و به ثمر رساندن محتوای پیام منجر به اثربخشی خطابه مى شود.
3. خطیب باید به سخنان خود اعتماد و اطمینان داشته باشد و با ایمان کامل به محتوای پیام خود آن را به زبان آورد؛ در غیر این صورت از سطح تأثیر خطابه کاسته خواهد شد. وضعیت ظاهری خطیب همچون: نوع لباس پوشیدن، آرایش، رفتار و ... از دیگر عوامل تأثیرگذاری خطابه مى باشد.
4. ائمه جمعه خود عامل به احکام الهی بوده و از وجهه دینی قابل ملاحظه‌ای برخوردارند و این مورد، زمینه گرایش مردم به اسلام خواهی را فراهم مى کند. اما در صورتی که ائمه جمعه خود عامل به آنچه مى گویند نباشند، خطابه آنها تأثیرگذار نبوده و مردم را آگاه نمى سازد.
5. ائمه جمعه باید توجه کنند که برای آگاه‌سازی مردم در کنار روحیه مذهبی و باورهای اعتقادی، تأکید بر دانش و خرد آنان ضروری است و باید در دستور کار قرار بگیرد.
6. با اشراف ائمه جمعه به مسائل منطقه خود از یک سو و آگاهی آنان بر تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه از سوی دیگر، نهاد نماز جمعه مى تواند به نحوی بر نهادهای اجتماعی و سیاسی تأثیرگذاشته و آنان را با یکدیگر هماهنگ کرده و در راستای اهداف کلان نظام جهت دهی نماید.
7. امید بخشی به جامعه، یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی نماز جمعه است. در واقع آشنا کردن جامعه با وضعیت موجود، تعدیل و کنترل توقعات متناسب با امکانات و ترسیم آینده‌ای روشن، موجب امید بخشی جامعه مى شود.
8. نماز جمعه مى تواند تعلقات گروهی، قومی، نژادی و زبانی را به سمت تعلق و هویت دینی سوق دهد؛ زیرا اسلام به عنوان یک عامل وحدت بخش، مورد توافق تمامی جمعیت کشور مى باشد.
با توجه به اینکه تمایزپذیری و بخشی شدن اجزای مختلف جامعه در ایران به سرعت در حال رشد است و روز به روز تعداد قابل توجهی از مردم جذب کانال‌های ارتباطی بیگانه مى شوند، رسانه نماز جمعه باید در اسرع وقت نسبت به جلوگیری از این گرایش‌ها اقدام کرده و با به کارگیری روش‌های نوین تبلیغ، مانع نفوذ گسترده رسانههای بیگانه شوند.
نماز جمعه به عنوان یک حلقه واسط میان رأس هرم سیاسی و قاعده جامعه، عمل مى کند و انتظارات و توقعات مردم را به حکومت منتقل مى کند و از آن طرف، نظرات و سیاست‌های دولت را به مردم اعلام مى کند. نیز با پیگیری نیازهای مردم، سیاستگذاران را در جهت برآورده ساختن انتظارات مردم یاری مى رساند و با آگاه‌سازی مردم نسبت به برنامه‌ها و سیاست‌ها، راهکارهای مشارکت مردم در اجرایی شدن سیاست‌ها را مشخص ساخته و آنها را در امور مربوط به جامعه خود سهیم مى نماید.
رسانه نماز جمعه
«رسانه به وسایل یا تدابیر فنی اطلاق مى شود که ارتباط جمعی از طریق آن به وقوع مى پیوندد». رسانه‌ها دارای طیف وسیعی هستند و از این رو، نهادهایى همچون نهاد نماز جمعه را نیز مى توان به عنوان یک رسانه اسلامی در نظر گرفت که همانند ابزار و وسیله‌ای برای انتقال و ارتباط پیام نقش ایفا مى کند. در واقع نماز جمعه رسانه‌ای است که به صورت چهره به چهره و مستقیم با مخاطبان خود ارتباط برقرار کرده و رابطه‌ای تعاملی و دو سویه را با آنها ایجاد مى کند. مخاطبین این رسانه، منفعل و ایستا نبوده و به صورت فعال و پویا در ارتباطی متقابل با رسانه نماز جمعه همکاری مى نمایند.
در واقع نوعی رابطه احساسی بین خطیب جمعه و نمازگزاران ایجاد مى شود و امکان انتقال احساسات، عواطف و گرایشات فراهم مى شود.
تبلیغات رسانه‌ای مدرن اگر چه گستره‌ای وسیع‌تر دارند ولی عمق کمتری داشته و در ارتباط با مخاطبان ناآشنا بازخورد مستقیم ندارند و علی رغم بهره‌مندی از کثرت مخاطبان و تنوع و جذابیت روش‌ها در کوتاه مدت شبکه ارتباطی شناخته‌شده‌ای نمى سازند و احساسات انسانی و دینی را نیز به شکلی ژرف و ماندگار تحت تأثیر قرار نمى دهند.
نماز جمعه در این میان به جنبه‌های اجتماعیِ رابطه انسان با خداوند از یک سو و رابطه مسلمانان با یکدیگر از سوی دیگر، توجه دارد. همچنین حد واسطی است میان جامعه و حکومت اسلامی که خواست‌ها و نیازهای دو طرف را به طرف مقابل منعکس مى کند.
اصولاً نظام ارتباطات اسلامی در حوزه نظام فرهنگی اسلامی تعریف مى شود؛ نظامی که مبنایش جهان‌بینی توحیدی و اتکایش به باورها، ارزش‌ها و اعمال فردی ـ اجتماعی است که اسلام آنها را مشخص کرده است.
مفهوم ارتباطات در اسلام به جای تأکید بر ابعاد کمی و خطی، بر ابعاد فرهنگی و معانی شناختی تأکید دارد و در واقع مقصود نهایی همه کارکردهای ارتباطات و رسانههای اسلامی، تزکیه معنوی است.
بدیهی است که رسانه نماز جمعه به عنوان یک رسانه اسلامی طبعاً ارزش‌ها و قواعد حاکم بر رسانه اسلامی و رسانههای دینی را به همراه خود دارد. باید توجه داشت که مفاهیم وحدانیت خداوند، جهان آخرت، رسالت، مسئولیت اجتماعی، وحدت امت اسلام، امر به معروف و نهی از منکر و تقوا، اصول راهنمایی کننده‌ای هستند که بنیان قواعد اخلاقی رسانه اسلامی را تشکیل داده و باید مدنظر قرار گیرند.
همچنین به دلیل قابلیت‌ها، ظرفیت‌ها و کارکردهای نماز جمعه، نقش رسانه‌ای آن حوزه گسترده‌تری را در بر گرفته است و از میزان نقش‌های به عهده گرفته شده توسط سایر رسانه‌ها فراتر مى رود. این نکته‌ای اساسی است که گردانندگان این رسانه باید آن را مد نظر داشته و در برنامه‌ریزى های خود رعایت نمایند.
فرآیندهای ارتباطی نماز جمعه
هدف از ارتباطات، انتقال اطلاعات و اندیشه است. با توجه به روند رو به گسترش دانش و فن‌آوری در جامعه و شتاب و تغییرات اجتماعی، نقش اطلاعات، اطلاع‌رسانی و شناخت عوامل مؤثر بر ارتباطات (مبدأ، مقصد، پیام، وسیله، بازخورد و اختلال) ضرورت خاصی یافته است. نماز جمعه، یک رسانه ارتباطی است و در یک فضای ارتباطی تعاملی عمل مى کند؛ چرا که مخاطبان آن منفعل نبوده و به صورت چهره به چهره و رو در روی، درگیر پیام‌های ارسالی از سوی فرستنده پیام (امام جمعه) هستند.
در مورد پیام‌هایی که به مخاطبان و نمازگزاران داده مى شود باید انگیزه‌ها ومقاصد و مشخصات اجتماعی و فرهنگی مورد نظر ائمه جمعه در پیام‌سازی مشخص و معین گردد و به نوع انتخاب پیام، تنظیم و نحوه ارسال آن توجه و دقت کافی داشته باشند.
البته اگر ائمه جمعه برای ارائه پیام‌ها در چارچوب تصمیمات «شورای سیاستگذاری ائمه جمعه» عمل کنند، به دلیل انسجام و وحدت اجتماعی و تشکل گروهی ناشی از آن، پیام‌سازی بهتر صورت مى گیرد و نتیجه مطلوب‌تری خواهد داشت. البته شورای سیاستگذاری باید با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی هر منطقه برنامه‌ریزی داشته باشد.
محتوای پیام نماز جمعه
پیام‌ها باید به گونه‌ای تنظیم شود که توجه پیام‌گیران (نمازگزاران) را به خود جلب کرده و علایق آنها را با پیام همسو نماید.
پیام‌ها باید موضوع روز مورد نظر نمازگزاران بوده و به صورت مستقیم با زندگی و حیات اجتماعی آنان مرتبط باشد تا تأثیر بیشتری بر مخاطبان داشته باشد.
پیام‌ها باید با توجه به پایگاه طبقاتی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نمازگزاران ارائه شود.
محتوای خطبه‌های نماز جمعه تا حدود زیادی از رویدادها و واقعیت‌های اجتماعی تأثیرمى پذیرند. این محتوا باید نشانگر نگرش‌ها و فرضیاتی باشد که افراد یا گروه‌های معین تولید کننده پیام نسبت به مخاطبان دارند.
محتوای پیام‌ها باید روشن، واضح، دقیق و مشخص باشد تا برای اکثریت مخاطبان معنای واحدی القا شود و پیام‌های ارسالی توسط گیرندگان مختلف به شیوه‌های گوناگون تفسیر نشود.
مخاطبان نماز جمعه
مخاطبان نماز جمعه، افرادی هستند که از سر تعهد دینی و شرعی در نماز جمعه شرکت مى کنند و ارتباط بین خطیب و نمازگزاران، ابزارگرایانه و سودجویانه نیست و از این رو گرایش مخاطبان بر اساس صداقت و اعتماد است. از لحاظ مکانی نیز معمولاً مخاطبین رسانه نماز جمعه را مخاطبین محلی و شهری تشکیل مى دهند و در بُعد مکانی تعداد مطلق مخاطبین مهم نیست بلکه آن چه اهمیت دارد، تراکم انتشار یا بُرد رسانه در محدوده جغرافیایی مورد نظر است.
از بُعد زمانی چون مخاطبان هفته‌ای یک بار در نماز جمعه شرکت مى کنند، بهتر است محتوای نماز جمعه به گونه‌ای باشد که مخاطبان در طول هفته درگیر محتوای پیام‌ها باشند و از محتوا دور نشوند.
گردانندگان باید توجه کنند که حضور مردم را در نماز جمعه به صورت یک عادت پایدار و مستمر درآورند؛ چون چنانچه بتوان بر تعداد و کمیت نمازگزاران به عنوان مخاطبین رسانه افزود، امکان بیشتری برای سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی برای افزایش سطح کیفی نیز وجود دارد.
خطیب جمعه برای تأثیرگذاری بیشتر باید در عمل به مخاطب خود نشان دهد متخصص است و هدف از پیام اقناعی وی، نفع شخصی یا گروه پیام‌دهنده نیست.
ائمه جمعه باید به خصوصیات تبلیغ نیز توجه داشته باشند تا تبلیغات رسانه نماز جمعه با روش‌ها و قواعد خاص در افکار عمومی، حافظه اجتماعی جدیدی بسازد که این تصورات جدید به حرکت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مبتنی بر سیاست‌های کلان جامعه بیانجامد.
اینک به چند مورد از شرایط موفقیت رسانه نماز جمعه اشاره مى شود:
1. استفاده توأمان از چارچوب منطقی و عاطفی برای بیان خطبه‌ها: محتوای خطابه لازم است هم از استدلال خوبی برخوردار باشد و هم در تحریک عواطف مؤثر واقع شود.
2. پیگیری مستمر پیام خطابه در اجرا: پیگیرى پیام خطابه هم در استمرار انعکاس آن و هم در مقام عمل و به ثمر رساندن محتوای پیام منجر به اثربخشی خطابه مى شود.
3. خطیب باید به سخنان خود اعتماد و اطمینان داشته باشد و با ایمان کامل به محتوای پیام خود آن را به زبان آورد؛ در غیر این صورت از سطح تأثیر خطابه کاسته خواهد شد. وضعیت ظاهری خطیب همچون: نوع لباس پوشیدن، آرایش، رفتار و ... از دیگر عوامل تأثیرگذاری خطابه مى باشد.
4. ائمه جمعه خود عامل به احکام الهی بوده و از وجهه دینی قابل ملاحظه‌ای برخوردارند و این مورد، زمینه گرایش مردم به اسلام خواهی را فراهم مى کند. اما در صورتی که ائمه جمعه خود عامل به آنچه مى گویند نباشند، خطابه آنها تأثیرگذار نبوده و مردم را آگاه نمى سازد.
5. ائمه جمعه باید توجه کنند که برای آگاه‌سازی مردم در کنار روحیه مذهبی و باورهای اعتقادی، تأکید بر دانش و خرد آنان ضروری است و باید در دستور کار قرار بگیرد.
6. با اشراف ائمه جمعه به مسائل منطقه خود از یک سو و آگاهی آنان بر تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه از سوی دیگر، نهاد نماز جمعه مى تواند به نحوی بر نهادهای اجتماعی و سیاسی تأثیرگذاشته و آنان را با یکدیگر هماهنگ کرده و در راستای اهداف کلان نظام جهت دهی نماید.
7. امید بخشی به جامعه، یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی نماز جمعه است. در واقع آشنا کردن جامعه با وضعیت موجود، تعدیل و کنترل توقعات متناسب با امکانات و ترسیم آینده‌ای روشن، موجب امید بخشی جامعه مى شود.
8. نماز جمعه مى تواند تعلقات گروهی، قومی، نژادی و زبانی را به سمت تعلق و هویت دینی سوق دهد؛ زیرا اسلام به عنوان یک عامل وحدت بخش، مورد توافق تمامی جمعیت کشور مى باشد.
با توجه به اینکه تمایزپذیری و بخشی شدن اجزای مختلف جامعه در ایران به سرعت در حال رشد است و روز به روز تعداد قابل توجهی از مردم جذب کانال‌های ارتباطی بیگانه مى شوند، رسانه نماز جمعه باید در اسرع وقت نسبت به جلوگیری از این گرایش‌ها اقدام کرده و با به کارگیری روش‌های نوین تبلیغ، مانع نفوذ گسترده رسانههای بیگانه شوند.
نماز جمعه به عنوان یک حلقه واسط میان رأس هرم سیاسی و قاعده جامعه، عمل مى کند و انتظارات و توقعات مردم را به حکومت منتقل مى کند و از آن طرف، نظرات و سیاست‌های دولت را به مردم اعلام مى کند. نیز با پیگیری نیازهای مردم، سیاستگذاران را در جهت برآورده ساختن انتظارات مردم یاری مى رساند و با آگاه‌سازی مردم نسبت به برنامه‌ها و سیاست‌ها، راهکارهای مشارکت مردم در اجرایی شدن سیاست‌ها را مشخص ساخته و آنها را در امور مربوط به جامعه خود سهیم مى نماید.
تبلیغات
