راهیان کوی یار

زیارت قبر اولیای الهی و پیشوایان دینی و شخصیت‌های برجسته علمی و رجال سیاسی و اجتماعی، در میان همه ملل، از دورترین  اعصار تاریخی تا امروز، سنتی پسندیده و رایج بوده است و پیوند دهنده نسل حاضر به نسل گذشته است. به گواهی تاریخ، خردمندان عالم و پیروان ادیان و مذاهب مختلف، شخصیت‌های خود را در زندگی‌شان بزرگ و محترم می‌شمردند و پس از مرگ نیز احترام و تکریم خود را با پیمودن مسافت‌های طولانی و تحمل رنج سفر برای زیارت آرامگاه رهبران دلسوز و محبوب نشان می‌دادند و این کار را قدردانی از خدمات و زحمات آنها و نوعی تشویق به خدمت و فداکاری در راه تأمین منافع و مصالح اجتماعی می‌دانستند.
پیروان آیین جاودانی اسلام نیز در پرتو تعلیمات قرآن و سنت نبوی، این سنّت نیکو و پسندیده را همراه با شور و شوق حفظ کرده‌اند. از فجر اسلام تاکنون، نسل در نسل از همه طبقات و قشرها به «زیارت» عنایت و اهتمام ورزیده‌اند. از دور و نزدیک خود را به سوی قبور انبیا، به ویژه روضه منوره خاتم پیامبران، مشهدِ امامان اهل بیت و یا یکی از بزرگان مذهبی می‌رسانند و مشتاقانه مزار آنان را زیارت می‌کنند.
زیارت قبور مؤمنان و اولیای الهی، ریشه در سنّت نبوی دارد و گروه بزرگی از محدثان و مورخان مشهور، سیره عملی پیامبر اسلام[1](ص) دخت والاگهر پیامبر[2]، امام حسین،[3] و صحابه بزرگوار[4] آن حضرات را در زیارت تربت پاکان نگاشته و نیز آداب و خصوصیات آن را به تفصیل ذکر کرده‌اند.
روشن است که همه مسلمانان زیارت قبر پیامبر(ص) را قبول دارند و آن را گونه‌ای از تجدید دیدار با آن حضرت می‌دانند. شیعیان نیز هماره در آرامگاه‌های مقدس رسولان الهی و امامان و امام‌زادگان حاضر می‌شوند و با دیدن حرم آنان، به یاد خدا می‌افتند و سپاس و حمد الهی را به خاطر توفیق حضور، به جا می‌آورند. آن گاه با تقدیم تحیات و سلام و نثار فاتحه بر آن ارواح مقدس ـ که واسطه رساندن فیض و رحمت خدا به بندگان‌اند ـ ارتباط معنوی برقرار می‌کنند و از جهاد و ایثار و فضائل و مظلومیت و شهادت آنان یاد می‌کنند.
ما معتقدیم زیارت قبر اسوه‌های بشر و پیشوایانی که لحظه‌ای از اندیشه‌ هدایت و ارشاد و تعلیم غفلت نکردند، پاسداشت حقوق آنان و موجب زنده نگاه‌داشتن نام و احیای امر و ترغیب عملی و ارائه راه آنان است و پس از واجبات، از برترین اسباب طاعت و تقرّب به درگاه احدیت و جلب رضای خدای سبحان است.
حضور در کنار مزار پیامبر، امامان و اصحاب بزرگوار آنان، شهدا و صدیقین،  زائران را به یاد تاریخ درخشان و جهاد آنان می‌اندازد. این حضور آگاهانه، شجاعت بخش است و زائران را علیه ستمگران و جبّاران تاریخ می‌شوراند.
زیارت مرقد معصومان(ع) و دقت در زیارتنامه‌هایی چون «زیارت سید‌الشهداء»، همت‌زا و شورانگیز  و انقلاب آفرین است و جانبازانی تربیت می‌کند تا در راه مجد و شرف و دین و حفظ حدود اسلامی و در راه حق و تبلیغ دین و شریعت خیرالمرسلین، با نفخه  روح شهادت طلبی چون کوهی آتشفشان و دریایی پر تلاطم و خروشان، فداکاری و از خودگذشتگی کنند و به همین سبب، آنها که با «زیارت» سر وکار دارند، خوی شهادت‌طلبی و ظلم‌ستیزی در آنها قوی‌تر است.
زیارت چیست؟
زیارت آرامگاه بزرگان، هشدار به زائر  است و یادآور اینکه انسان در این دنیا نخواهد ماند و باید به  عالم دیگر سفر کند، و نیز مشوّق انسان است تا با کسب دانش و آراستن خود به فضایل، نام خویش را جاوید سازد.
زیارت، دیداری است مشتاقانه که منشأ آن، محبت و عشق و ارادت به خاندان پیامبر است که بر اساس «آیه مودت»[5]، دوستی آنان اجر رسالت آن حضرت است . با زیارت، رشته مودّت استوار می‌گردد.
زیارت، بهانه‌ای است برای خلوت گزیدن و سخن گفتن و انس یافتن با الگوها و راهنمایان راستین دین و روشنگران راه زندگی و بندگان برگزیده الهی؛ بندگانی که قابل مقایسه با هیچ فرد دیگری نیستند.
زیارت، یعنی تجدید عهد و میثاق با معصوم و شخصیتی که به زیارتش رفته‌ایم.
زیارت را می‌توان نوعی از اعلام وفاداری صادقانه به شخصیت پیامبر(ص) و بهترین روش پیوند با خاندان رسالت و مکتب و آرمان‌های آنان، و وفاداری به حق و حقیقت دانست.
زیارت، تعظیم شعائر دین و زنده نگاه‌داشتن آیین است؛ لذا متقین هیچ گاه از آن غفلت نمی‌ورزند.
زیارت، تشفّی بخش آلام روحی و درمان بسیاری از دردها و وسیله دفع برخی آسیب‌ها و حوادث ناگوار است.
زیارت، مایه انس و الفت روح و دل‌هاست با ذات مقدس معصومان (ع) که این، خود موجب سکینت روح و روان و آرامش وصف‌ناپذیر زائر می‌شود.
زیارت، سبب برقراری روابط برادرانه و اتحاد  با همکیشان و آشنایی با مشکلات کشورهای اسلامی است.
زیارت، کلید عطایای الهی است. دین باوران در کنار مرقد معطر و مطهر پیامبران و امامان(ع) شفای مرض و رفع گرفتاری خود را  از خداوند مسئلت می‌کنند و آنان را واسطه قرار می‌دهند و خداوند هم گرفتاری آنان را رفع می‌کند.
زیارت، وسیله حل بسیاری از مشکلات زندگی است و زائر را در دستیابی به خواسته‌هایش مدد می‌کند.
زیارت، از مهم‌ترین راه‌های پرورش فکر و تصحیح و تکمیل اعتقاد و موجب افزایش معرفت و شناخت زائر به مقام عالی و مدارج رفیع امامت و ولایت است.
زیارت، چون از مسیر معرفت انجام گیرد و با خلوص و قصد قربت باشد، به «زائر» صفای باطن و نورانیت دل می‌بخشد و او را متحول کرده، برای بهره‌گیری از وجود حجّت و ولیّ خدا آماده می‌سازد.
زیارت ،عامل ترک گناه و وسیله‌‌ای برای مهار کردن شهوات حیوانی و نفس سرکش است. چه بسیار کسانی که در فکر، عمل یا اخلاق آنها خللی بوده و با تشرف به زیارت یکی از معصومان(ع) دگرگون شده‌اند و با مغتنم شمردن فرصت‌های باقیمانده، لغزش‌ها و انحرافات خود را با غسل توبه و زیارت و توسل به آن گرامیان، جبران و سعادت نجات از عذاب الهی را پیدا کرده‌اند.
کعبه عشاق باشد این مقام
هر که ناقص آمد اینجا، شد تمام
زیارت، نوعی تولاّی عملی به محمد و آل محمد(ع)  و اعلام برائت از دشمنان دین و آن ذات‌های مقدس است.[6]
زیارت، نوعی اعلام مواضع و مشخص کردن خط فکری و موضع‌گیری  اجتماعی ـ سیاسی است؛ به این معنا که زائر در زمره حزب الله و شیعیان اهل بیت(ع) قرار دارد و از بنیانگذاران حکومت ظلم و فساد و دشمنان  ائمه هدی(ع) بیزار است.
زیارت، اردوی معنوی و هدفدار است که علاوه بر فوائد سفر و کسب معنویت، پاداش اخروی نیز دارد.
زیارت، از عوامل موثر در  مغفرت، ترفیع درجات، اجابت دعوات، طول عمر، حفظ بدن و مال، رفع کدورت‌ها و پلید‌ی‌های روحی و هموم و رنج‌ها و مشقات است.
زیارت کامل، حضور انسان تعالی طلب در آرامگاه «انسان کامل» است که سلطه قدرت او به اذن خدا ،تمام هستی و فراسوی آن را فراگرفته است؛ همو که واسطه بین خالق و مخلوق است و انسان‌ها از طریق وجود او، به حق می‌رسند.
خواندن «زیارت ائمه»، نشانه پیروی و اطاعت از آنها و محبت و عشق و علاقه به اولیای خداست.
زیارت، نوعی آموزش دین به نسل‌های بعدی است.
زیارت  اگر قبول شود، ذخیره آخرت می‌گردد، و عامل نجات است.
زائر کیست؟
به مشرف شوندگان در حرم مطهر پیامبر و امامان که به قصد توسل و انجام فرایض و اعمال مذهبی، وارد حرم می‌شوند، «زائر» می‌گویند.
زائر راستین، فردی است که واله و شیدای  اولیای  دین است و چون پروانه‌ای در عشق محبوب بال خود را می‌سوزاند تا به وصال معشوق نائل آید. او مشتاق دیدار حریم یار است، و محبّ با وفای خاندان رسالت، و مدافع سینه چاک حریم ولایت، و شاد کننده دل پیامبر خدا(ص)  و خاندان پاکش. خداوند سبحان به زائر خیر دنیا و آخرت اعطا فرموده، چرا که محبت اهل بیت(ع) را در دل او نهاده است.
زائران راستین، بهترین خلق خدایند؛ چرا که پیامبر و اهل بیت(ع) او هستند.
زیارتگاه کجاست؟
«زیارتگاه»، بقعه متبرّک، نزولگاه رحمت و برکات خداوند، محل رفت آمد فرشتگان، عبادتگاه صالحان، پایگاه یاد خدا، رمز دلدادگی به حضرت حق، محل تردد و تعلق ویژه روح آن صاحب مرقد، و مصداق کامل این سخن خداوند متعال است که می‌فرماید:
) فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ اْلآصالِ(. [7]
زیارتگاه، محیطی ملکوتی و پناهگاه ایمنی است که شیطان از آنجا به شدت دوری می‌جوید.
بارگاه امامان اهل بیت(ع) بوستانی است از باغ‌های بهشت، و منبع فضایل و خیرات، منشأ الطاف و برکات، مبدأ قیام‌ها و نهضت‌ها، محل پیمان بستن و هم قسم شدن برای انقلاب‌های رهایی بخش و جنبش‌های عدالت‌طلبانه.
زیارتگاه پیامبر و امامان، بلد امن و حریم ملائک و قدمگاه مقدس حضرت بقیة الله الاعظم (ارواحنا فداه) و اولیای خداست.
زیارتگاه آن وجودهای مقدس، محل فرونهادن بارهای سنگین و ریزش گناهان و خطاهاست؛ زیرا برکت شفاعت معصومان و عظمتشان نزد خدای مهربان، چنان است که دیگر برای گناه جایی نمی‌ماند.
زیارتگاه، سنگر دین و ولایت اهل بیت(ع) به شمار می‌رود و  از دیر باز در گسترش فرهنگ توحیدی و ولایت  اهل بیت وحی، نقش اساسی داشته است.
حرم مطهر پیشوایان دین، ملجأ خاص و عام و پناهگاه حاجتمندان است که مردم برای گرفتن حوائج خود از خدا و نیل به خواسته‌هایشان رو به آستان مقدس آنان می‌آورند و بار بر زمین می‌نهند و به مقصد و مقصود می‌رسند.
حرم امامان یا امام‌زادگان در رخدادهای نظامی و سیاسی نیز برای ساکنان اطراف آن پناهگاهی امن است.
حرم مطهر ائمه هدی(ع) مرکز افاضه فیوضات ربّانی است؛ چون بسیاری از اعمال مذهبی در آنجا  انجام می‌پذیرد.
آرامگاه‌های اهل بیت(ع) و امام‌زادگان در عربستان، عراق، سوریه، مصر، ایران، و غیر آنها مکان‌هایی هستند که فریاد حق‌طلبی در مقابل ظلم، در تمام طول تاریخ از آنجا به گوش می‌رسد.
حرم هر امام‌زاده‌ای، پایگاهی برای نشر معارف اسلامی و ترویج تشیع و اقامه سنن اسلامی است و محفلی است مهیا برای انس با خداوند و عبادت ذات مقدس او، و جایگاهی است آماده برای تلاوت قرآن و اقامه نماز.
آرامگاه، محل مطالعه تاریخ و سیره عملی زیارت شونده است و نقش آن، الهام بخشیدن به زائران برای تحقّق «عدالت» است.
کوتاه سخن آنکه زیارت راستین پیشوایان نور ـ که بهترین درود و ثنا بر ایشان باد ـ عامل آشنایی با شئون نبوت و امامت، نشانه احترام به مقام معنویشان، جلوه‌ای از محبّت و موّدت به آنان، نشانه پیروی از مکتب و راه‌ نورانی آنان، وسیله‌ای برای زنده نگاه‌داشتن آموزه‌های آنان و وفا و تعهد سپردن برای رهروی در راه آنان است.
زیارت اولیای الهی ـ که عزیزان درگاه الهی‌اند ـ موجب تجلیل از فضیلت‌های آنان،گرامی داشت نام و یادشان، قدردانی از زحمات آنها و مایه الهام گرفتن از آنان است.
زیارت شهیدان راه خدا، تجلیل و تکریم از ایثارگران راه «توحید»، است و احیا کننده فرهنگ شهادت، و نیز هشداری به ستمگران تاریخ است که با ریختن خون سرخ شهیدان نمی‌توان آرمان‌ها و افکار آنان را به دست فراموشی سپرد.
زیارت قبر پدر و مادر، یکی از شیوه‌های برّونیکی در حق آنهاست و حفظ کننده پیوند فرزند با پدر و مادر است و پیامدهای مثبت معنوی و مادی زیادی برای فرزند دارد.
زیارت قبر صالحان و مؤمنان، سبب «عبرت گرفتن» است و زائر را به «یاد آخرت» می‌اندازد.
کلام آخر آنکه زیارت هر یک از پیامبران آسمانی و امامان شیعه یا فرزندان پاک این خاندان، علاوه بر آثار تربیتی و معنوی در زندگی زائر، مایه غفران الهی و محو گناهان و ترفیع درجات است.
حال که با بخشی از فلسفه تربیتی و سیاسی زیارت آشنا شدیم، به خوبی درک می‌کنیم که ترک زیارت رسول خدا(ص) و پیشوایان دینی، جفا در حق آن بزرگواران است و کسی که با وجود تمکّن و بدون علت معقول، زیارت آنان را ترک کند، «حق» را ادا نکرده و در روز قیامت بسیار حسرت خواهد خورد!
پس باید بار سفر بست و خود را به آن اماکن متبرک و جایگاه‌های نزول رحمت پروردگار رساند تا در معرض نسیم مغفرت الهی و الطاف پیامبران و امامان قرار گرفت.
زیارت‌نامه
بسیار شایسته است که عاشقان و زائران اهل بیت(ع) زیارت‌نامه‌های آنان را که یادگار آن انوار قدسی و سرشار از معارف و اسرار است، بخوانند.
دو نوع زیارت‌نامه برای معصومان(ع) در دست است. یکی، زیارت‌نامه‌ای است که به یک معصوم و زمان و مکان اختصاص ندارد و آن را در آرامگاه هر یک از معصومان می‌توان خواند؛ گر چه در اصل برای معصوم خاصی وارد شده باشد؛ مانند: زیارت امین الله، زیارت جامعه کبیره و جامعه صغیره. با این زیارت‌نامه‌ها  همه معصومان را از دور و نزدیک می‌توان زیارت کرد.
قسم دوم، زیارت‌نامه‌های ویژه هر معصوم است که سیره بزرگان و اولیای الهی، پای‌بندی به خواندن آنها با تلفظ صحیح و با توجه کامل بوده است؛ مانند زیارت‌نامه‌های وارد شده درباره امیرمؤمنان علی(ع) و امام علی بن موسی الرضا(ع). البته در قسمت دوم، برخی زیارت‌نامه‌ها را در هر مکان و زمان می‌توان خواند که به آنها «زیارت مطلقه» می‌گویند و بعضی چون وقت خاصی دارند، به آنها «زیارت مخصوصه» گفته‌ می‌شود.
تعالیم دین در زیارت‌نامه‌ها
یکی از راه‌های بیان حقایق دین و ترویج مکتب شیعه، زیاراتی است که ائمه هدی(ع) به اصحاب و شیعیان خود تعلیم داده‌اند. زیارت‌نامه‌های مأثور تنها بیان برخی  واژگان و عبارات نیست، بلکه در حقیقت کلاس درس و آموزش معارف اسلامی است.
آشنایی با این تعالیم ارزنده، روح آدمی را جلا می‌دهد و ضمیر انسان را صفا می‌بخشد و موجب افزایش ایمان پیروان این آیین می‌شود؛ چرا که پیام جاودانه معصومان(ع) راه‌گشای حیات طیبه و زیستن در فضای معنوی است.
با نگاهی اندیشمندانه به زیارت‌نامه‌ها و تجزیه و تحلیل آنها ،در می‌یابیم که این «زیارت‌نامه‌ها» مجموعه‌ای از عمیق‌ترین، متقن‌ترین و مهم‌ترین معارف اسلام ناب محمّدی را بیان می‌کنند  و پس از قرآن کریم، مطمئن‌ترین منبع برای دریافت تعالیم عالی اسلام به شمار می‌روند و تأکید بسیاری هم به خواندن آنها شده است.
چنان که می‌دانیم زیارت‌ها، با حمد و ستایش خداوند سبحان شروع می‌شوند آن هم با زیباترین جمله‌ها و دقیق‌ترین عبارت‌ها. آن گاه با سلام و اظهار مودّت به ائمه هدی(ع)، ارج‌گذاری به شخصیت دینی آنان، ذکر فضایل‌شان و برخی از مصائب و سختی‌هایی که در راه دفاع از حریم حق و تحکیم بخشیدن به تعالیم اسلام متحمل شده‌اند، ادامه می‌یابد و با اظهار نفرت و نفرین در برابر قاتلان و ستمگران و  غاصبان حقوق آنان و توسل و درخواست شفاعت و دعای زائر برای خود، پایان می‌پذیرد.
در برخی از زیارت‌ها، علاوه بر بیان معتقدات و اصول ناب تشیع، به شناخت مقام ولایی و معنوی و بیان اوصاف و شأن و مرتبت و اظهار ارادت و محبت به ساحت قدسی ائمه‌ اطهار و وظایف و تکالیف مؤمنان در قبال آنان، بیشتر توجه شده؛ مانند زیارت جامعه کبیره.
گاهی در زیارت‌نامه‌‌ها، رکن اصلی زیارت بر موالات و معادات و نبرد حق و باطل و پیروزی خون بر شمشیر بنا نهاده شده است که دو اصل مهم، «تبرّی» و «تولّی» را با تکرار لعن به دشمنان و سلام به پیشوایان الهی می‌توان فهمید؛ مانند زیارت عاشورا که در این زیارت آنان که حتی بر کشته شدن امام حسین(ع) رضایت داشتند، لعنت می‌شوند و سپس از خداوند همگامی صادقانه با آن حضرت را در دنیا و آخرت می‌طلبیم.
«زیارت عاشورا» با تکبیر آغاز می‌شود و با سجده در پیشگاه خدا و ستایش او، خاتمه می‌یابد.
برخی از زیارت‌ها نیز بیشتر به بیان معارف بلند اسلام و حمد و ثنای الهی و دعا توجه دارد؛ مانند زیارت امین الله.
در پاره‌ای از زیارت‌ها، تاریخ فشرده و جامع از زندگی و سیره امیرمؤمنان(ع) مورد عنایت شدید قرار گرفته؛ مانند زیارت غدیریه.
در برخی از زیارت‌ها، پس از سلام به انبیا و خاندان وحی و گواهی بر اوصاف کریمه آنان حسین(ع) و ... به «واقعه عاشورا» و شدائد و مصائب مقربان درگاه خداوندی و نتایج شهادت آنان اشاره اجمالی شده است و نام تک تک شهدای کربلا و ویژگی‌ هر یک و نام قاتل بیشتر آنان نیز آمده است؛ مانند زیارت ناحیه مقدسه.[8]
خصوصیت برخی از زیارات هم این است که از ناحیه امام عصر(ع) وارد شده است. در این گونه زیارات، بر دعا برای تعجیل در ظهور حضرت تأکید شده است؛ مانند زیارت آل یاسین.[9]
سخن سربسته گفتم با حریفان
خدایا، زین معما پرده ‌بردار
پی‌نوشت‌ها
[1] . از باب نمونه، ر.ک: سنن بیهقی، ج5، ص242؛ سنن ابوداود، ج1، ص313، ج2، ص195؛ صحیح مسلم، ج3، ص64و65؛ سنن نسائی، ج3، ص76؛ المغنی، ج1، ص357؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص118؛ بحارالانوار، ج102؛ ص296، ح1؛ کشف الارتیاب، ص48.
[2] . از باب نمونه، ر.ک: مستدرک حاکم، ج1، ص377؛ سنن بیهقی، ج4، ص78؛ وسائل الشیعه، ج1، ص279؛ بحارالانوار، ج43، ص195 و ج102، ص300، ح 25.
[3] . البدایة و النهایة، ج8، ص208.
[4] . تهذیب تاریخ دمشق، ج2، ص259؛ وسائل الشیعه، ج1، ص217؛  الغدیر، ج5، ص147.
[5] . شوری / 23.
[6] . همان‌طور که در زیارت عاشورا می‌خوانیم: «انی سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم».
[7] . نور/36.
[8] . ر.ک: اقبال الأعمال، سید ابن طاووس، ص577 ـ573؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج98، ص317، بیروت.
[9] . ر.ک: مفاتیح الجنان، شیخ عباسی قمی.