اصول محتوایى رسانه از دیدگاه قرآن
آرشیو
چکیده
متن
قرآن، رسانه‌ای الهی است که پیام خدا را بر بشر ابلاغ می‌کند. از این رو خود قرآن بزرگ‌ترین الگوی رسانه‌های مکتبی و ارزشی است. اما چه اصولی بر این رسانه حاکم است؟ این مقاله در پی معرفی 6 اصل مهم برای رسانه‌های ارزشی است. پاسخ به همین سؤال است.
1. حق محوری
رسانه از نگاه دینی و قرآنی باید در محتوا و هدف، حق محور و عدالت‌مدار باشد. عظیم‌ترین رسانه دینی ما (قرآن کریم)، خود دارای این ویژگی است:
(لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمید) ٍ[1]؛
«باطل از پیش رویش و از پشتش در آن راه ندارد و فروفرستاده شده‌ای از سوی حکیم ستوده است».
(ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ اْلآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیمِ) [2]؛
«اینهاست که ما آن را از آیات و قرآن حکمت آمیز بر تو می‌خوانیم».
در ده‌ها آیه دیگر نیز خداوند با عباراتی چون: (أَنّهُ الْحَقّ مِنْ رَبِّهِمْ) [3]؛ ( نَزّلَ الْکِتابَ بِالْحَقّ) [4]، ( إِنّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقّ) [5]، ( نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقّ) [6] از این ویژگی قرآن کریم یاد کرده است.
هدف قرآن نیز حق است و بر اساس آن به طراحی، تبلیغ، موعظه، ابلاغ، انذار، تبشیر و ... می‌پردازد و از همه ابزارهای رسانه‌ای و شیوه‌های بلاغ در مسیر آن هدف بهره می‌گیرد:
(وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ)[7]؛
« و با آنها کتاب و میزان فرستادیم تا مردم، قسط و عدل را به پا دارند».
اگر رسانه دینی در هدف و محتوا «حق محور» باشد، نوبت به آن می‌رسد که در شیوه‌ها و ابزارها هم حق را مقدم بدارد و با استحکام، اتقان و استدلال در عرصه خبررسانی، خبرسازی و... گام بردارد. در این صورت، رسانه توان هدایتگری خود را بدون آسیب، به ظهور خواهد رسانه: (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدًى لِلْمُتّقینَ)[8] ؛
«آن کتاب هیچ تردیدی در آن نیست، راهنمای پارسایان است».
قرآن کریم از این جهت که دارای استحکام، برحق بودن و اتقان است، فاقد هر نوع نقطه ضعف در امر هدایتگری است: (الْحَمْدُ لِلّهِ الّذی أَنْزَلَ عَلى عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا قَیِّمًا لِیُنْذِرَ بَأْسًا شَدیدًا مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنینَ)[9]؛
«ستایش مخصوص خدایی است که کتاب را بر بنده‌اش فرستاد و هیچ انحرافی در آن قرار نداد، در حالی که استوار است، تا از جانب او، از سختی شدیدی بترساند و به مؤمنان مژده دهد...».
اگر محتوای رسانه‌ها بر مدار حق باشد، هیچ منطقی در برابر آن تاب مقاومت نخواهد داشت و بلکه سر تسلیم فرود خواهد آورد.[10]
اگر استواری و سدید بودن قرآن، به دلیل «بر حق بودن» آن باشد، پس رسانه‌های دینی نیز در هر عصری که تداوم بخش مسیر قرآنی‌اند، باید واجد این ویژگی باشند: (وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدًا)[11]؛
«سخن استوار بگویید».
بر حق بودن و استدلالی بودن محتوای رسانه دینی، باعث می‌شود تا بتواند رسانه‌های رقیب و انحراف گستر را به مبارزه بطلبد و مخاطبان هم می‌توانند با آگاهی یافتن از محتوای همه رسانه‌ها، به «رسانه دینی»، یقین و اعتماد کنند: ( قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ)[12]؛
«بگو برهانتان را بیاورید. این سخن کسانی است که با من هستند».، (قُلْ إِنّی عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبّی)[13]؛
«بگو من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری دارم».
به این ترتیب، رسانه دین‌مدار نیازی به استفاده از ابزارها و شیوه‌های غیر متقن و غیر حق ندارد. و استفاده از شیوه‌های تبلیغی نادرستی چون: انواع مغالطات، شارلاتانیسم مطبوعاتی و هیاهو و غوغا سالاری مطبوعاتی، ایجاد فضاهای روانی مجازی، قلب واقعیت‌ها و واژگون نمایی حوادث، تحلیل‌های غلط و غرض‌آلود و ده‌ها حقه مطبوعاتی و رسانه‌ای، از نشانه‌های رسانه‌هایی است که بر محور دین نیستند.
مشکل اصلی زمانی پیش می‌آید که اهدافی مخالف حق و عدالت طراحی می‌گردد و آن گاه رسانه به عنوان ابزار رسیدن به آن یا تسهیل کننده وصول به این اهداف، مورد توجه قرار می‌گیرد؛ مانند آنچه امروز به نام «جنگ نرم» مطرح می‌شود و رسانه‌ها قبل از تهاجم نظامی، با هجوم خبری، فرهنگی و... عقبه‌های کشورهای دیگر را سست و ناپایدار می‌سازند. اما اگر رسانه‌ای محوریت دین را بپذیرد، از این آسیب در امان خواهد ماند. استفاده ابزاری گاه با کتمان اخبار و وقایع، زمانی با «جهت‌دهی به آن» یا مبالغه، کم اهمیت جلوه دادن، پنهان کردن واقعیت در لایه‌های خبری و ... صورت می‌گیرد. قرآن کریم در آیات متعددی استفاده ابزاری از رسانه را در جهت اهداف غیر حق، منع کرده و به عنوان نمونه، درباره کتمان خبر از سوی اهل کتاب برای رسیدن به اهداف پست و کم ارزش چنین یاد فرموده است:
(وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ میثاقَ الّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ) [14]؛
«و به یادآور زمانی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شد، پیمان گرفت که حتماً باید آن را برای مردم بیان کنید و کتمانش نکنید. پس آنها آن را پشت سر خود انداختند و به بهای کمی مبادله کردند. پس چه معامله بدی کردند!».
امام باقر(ع) درباره آیه فوق فرمود: خدا از اهل کتاب پیمان گرفت که آنچه را درباره حضرت محمد در تورات و انجیل آمده است، برای مردم بگویند و کتمان نکنند.[15]
در آیات دیگر، وَ صَدّ سَبیلِ اللّهِ و اضلال عَنْ سَبیلِ اللّهِ هدف پنهان از به کارگیری این شیوه بیان شده است:
(اشْتَرَوْا بِایاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلیلاً فَصَدّوا عَنْ سَبیلِهِ)[16]؛
«آیات خدا را به بهای اندکی فروختند و از راه خدا بازداشتند».
(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتّخِذَها هُزُوًا)[17]؛
«و برخی از مردم سخنان بیهوده و سرگرم کننده را می‌خرند تا بی‌هیچ علمی، از راه خدا گمراه کنند و آن را به سُخره گیرند».
در عصر رسول خدا(ص) شخصی به نام نضربن حارث، از حجاز به ایران سفر می‌کرد و افسانه‌های ایرانی را فرا می‌گرفت و در بازگشت برای مردم عرب می‌گفت و اظهار می‌داشت که: «اگر محمد برای شما داستان عاد و ثمود را می‌گوید، من نیز قصه‌ها و اخبار عجم را می‌گویم». این آیه نازل شد و کار او را شیوه‌ای انحرافی معرفی کرد.
2. رحمت‌گستری
هدف قرآن کریم به عنوان بلاغ مبین و رسانه روشنگر، چیزی جز نمایاندن جلوه رحمانی خدا و رحمت‌گستری در عرصه هستی و کشاندن مخاطبان به سوی رحمت الهی نیست و البته کتب آسمانی دیگر نیز این ویژگی را دارند:
(ثُمّ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ تَمامًا عَلَى الّذی أَحْسَنَ وَ تَفْصیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَةً لَعَلّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ. وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتّبِعُوهُ وَ اتّقُوا لَعَلّکُمْ تُرْحَمُونَ. ... فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ...)[18]؛
«سپس به موسی کتاب (تورات) دادیم تا بر کسی که نیکی کرده، (نعمت خود را ) تمام کنیم و بیانگر همه مسائل و وسیله هدایت و رحمت باشد. شاید مردم به دیدار پروردگارشان ایمان بیاورند. و این (قرآن) کتابی است مبارک که آن را نازل کردیم. پس آن را پیروی کنید و تقوا پیشه سازید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید ... بی‌شک از سوی پروردگارتان دلیلی روشن و هدایت و رحمت آمد...».
(هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) [19]؛
«این (قرآن)، بصیرت‌هایی از پروردگارتان است و برای کسانی که ایمان آوردند، مایه هدایت و رحمت است».
به این ترتیب، ویژگی این رسانه الهی این است که پیروی از آن (تلاوت)، رحمت الهی را در پی‌دارد و رسانه‌های دینی نیز می‌توانند همین شیوه را الگوی خود قرار دهند.
بخشایش، احسان و نیکی، مهر و شفقت و دلسوزی و نرم‌دلی که در لسان قرآن از آنها به «رحمت» یاد می‌شود، اصل مهم در این کتاب الهی است. امام خمینی(ره) دلسوزی، خیرخواهی و کارکرد مهرورزانه قرآن کریم را چنین یاد آور می‌شود:
«این کتاب بزرگ الهی که از عالم غیب الهی و قرب ربوبی نازل شده و برای استفاده ما مهجوران و خلاصی ما زندانیان سجن طبیعت و مغلولان زنجیرهای پیچ در پیچ هوای نفس و آمال، به صورت لفظ و کلام درآمده، از بزرگ‌ترین مظاهر رحمت مطلقه الهیه است».[20]
ایشان لزوم توجه رسانه‌ها به همین اصل مهم جاری در قرآن را در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و دینی یادآور می‌شود که ما نمونه‌هایی از سخن ایشان را ذکر می‌کنیم:
«مطبوعات، سینما، تلویزیون، رادیو، مجله‌ها، همه اینها برای خدمت به یک کشور است. اینها باید در خدمت باشند، نه اینکه هر کس پا شود یک مجله‌ای درست کند، هر چه دلش بخواهد در آن باشد و هر عکسی بهتر مشتری داشته باشد، توی آن بیندازد، عکسهای مهیّج، عکسهای مهوّع در آن بیندازد که مشتری‌هایش زیاد بشود. آن وقت اسمش مطبوعات است».[21]
«مطبوعات که حامل پیام ملت و حامل پیام اسلام باید باشد و مبلغ احکام اسلام و مجری احکام اسلام و مهذّب جامعه باید باشد و اخلاق را در جامعه باید پخش بدهد، اخلاق الهی را».[22]
«مجله مسئولیتی بزرگ دارد، هم پیش خدای تبارک و تعالی، هم پیش مردم. ممکن است اینها مملکتی را به تباهی بکشانند، اگر کوشش نکنند در اینکه اصلاح کنند، و اگر آن که می‌نویسد از روی صلاحدید و مبانی غیرنفسانی و رسوا نکردن مسلمانان و این طور مسائل باشد، مجله مفید خواهد بود».[23]
«هر کس مجله می‌خواهد بنویسد، باید مجهز باشد که این نسل آینده را تربیت کند. برای نسل آینده فکری بکنید. اسلام همه نسل‌ها را مکلف می‌داند. پیغمبر اسلام مکلف بودند برای همه نسل‌ها. همچنین مکلفیم که برای نسل‌های آینده کار کنیم».[24]
3. طاغوت ستیزی
از اصول حاکم بر محتوای رسانه دین محور، طاغوت ستیزی آن است. از این رو، وقتی قرآن کریم وظیفه طاغوت‌ستیزی پیامبران را یادآوری می‌کند، از واژه «رسول» (فرستاده) استفاده می‌کند:
(وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی کُلِّ أُمّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ) [25]؛
«و در هر امتی همانا رسولی برانگیختیم که ]بگوید[ خدا را عبادت کنید و از طاغوت دوری کنید».
در آیات دیگر نیز طاغوت‌ستیزی، وظیفه رسولان الهی معرفی شده است.[26]
رسالت رسانه‌ها در مبارزه دائمی با طاغوت‌ها و طغیانگران علیه دین و قرآن، در کلام امام و رهبری جلوه بارز‌تری دارد. امام خمینی(ره) به رویکرد طاغوت‌ستایی و همنوایی رسانه‌ها با طاغوتیان، اشاره می‌کند و می‌فرماید:
«آن که از همه خدمت‌ها بالاتر است، این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است، مجله‌هاست، رادیو تلویزیون است، سینماهاست، تئاترهاست. اینها می‌توانند نیروی انسانی ما را تقویت کنند و تربیت صحیح بکنند و خدمتشان ارزشمند باشد، و می‌توانند مثل رژیم سابق باشند که همه چیز به هم ریخته بود. همه چیز در خدمت استعمار بود. آنها خودشان هم نمی‌دانستند. خیلی‌ها خودشان نمی‌دانستند. نمی‌دانست که این عکسی که از این زن لخت می‌اندازد، چند تا جوان را آشفته می‌کند، از بین می‌برد».[27]
«مأموریت داشتند که کشور ما را با آن تبلیغات دامنه‌دار این رسانه‌های طاغوتی، تمام مسائل اسلامی و تمام مسائل کشوری را به طرف منافع طاغوتی سوق دهند. صدمه‌ای که اسلام از مطبوعات و رسانه‌های طاغوتی خورد، از کمتر دستگاه‌هایی خورد. آن قدر که جوان‌های ما را این مطبوعات فاسد و آن مجله‌های فاسد‌تر و آن رادیو و تلویزیون‌های فاسد‌تر به فساد کشیدند، معلوم نیست که مراکز فساد آن قدر به فساد کشیده باشند. این مجلات بود و این مطبوعات بود و این رادیو و تلویزیون و تمام این رسانه‌های گروهی بود که جوان‌های ما را به جای اینکه به طرف دانشگاه بکشد، به طرف علم و ادب بکشد، به طرف فساد کشاند».[28]
4. دفاع از ارزش‌ها
رسانه دینی، بهترین ابزار دفاع علمی و تبلیغی از ساحت ارزش‌هاست. تعهدهای دین محورانه رسانه دینی، اقتضا می‌کند که دفاع از دین را اصل قرار دهد و در این مسیر از غیر خداوند واهمه‌ای به خود راه ندهد. این سخن به معنای بی‌تدبیری نیست، بلکه منظور، حفظ هویت دفاعی رسانه‌های دینی در هر شرایط است:
( الّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلاّ اللّهَ)[29]؛
«کسانی که پیام‌های خدا را می‌رسانند و از او می‌هراسند و از هیچ کس جز خدا نمی‌هراسند».
منشأ و سرآغاز ترک سنگربانی از دین را باید همین «ترس از غیر خدا» و «ملاحظات غیر الهی» دانست که صاحبان رسانه‌ها را به گزینش راه‌هایی غیر الهی وا می‌دارد تا منافع زود‌گذر را از دست ندهند یا تهدید‌های واهی را پشت سر گذارند. از این رو، در برابر شبهات و هجوم‌ها علیه دین، نهایت لطفی که می‌کنند، «سکوت» است! حال آن که این رویکرد، غضب الهی را در پی دارد؛ چنان که پیامبر(ص) می‌فرماید:
«اذا ظهرت البدع فی أمتی فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنة الله؛[30] هنگامی که بدعت‌ها در امت من ظاهر شود، عالم باید علمش را آشکار کند و اگر چنین نکرد، لعنت خدا بر اوست».
دفاع رسانه‌ای از دین، می‌تواند به افشای روش کار مفسدان منجر شود: (وَ لِتَسْتَبینَ سَبیلُ الْمُجْرِمینَ).[31] حال آنکه سکوت و محافظه‌کاری ، راه‌های ضلالت را پنهان می‌دارد و جامعه را در ضلالت و گمراهی وا می‌نهد.
دفاع از ارزش‌ها به عنوان رسالت محتوایی رسانه‌ها، برخاسته از همان ولایتی است که بر اساس آن، مؤمنان همدیگر را به ارزش‌ها فرمان می‌دهند و از ضد ارزش‌ها باز می‌دارند و امروزه مطبوعات و رسانه‌ها از مهم‌ترین ابزارهای اعمال این ولایت هستند: (وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر).[32] جبهه باطل نیز رسانه‌های ضد دینی دقیقاً همین پیوستگی را دارند و زنجیر‌وار محتوای باطل خود را با هماهنگی و حمایت یکدیگر تبلیغ و ترویج می‌کنند: (الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ).[33] حاصل اینکه رسانه دینی از حق نظارت الهی خود در مسیر دفاع از ارزش‌ها نباید غافل شود و مسلم است که هر حقی، وظیفه‌ای هم به دنبال دارد.
نکته دیگر اینکه گستره ارزش‌ها به عبادات خاصی منحصر نیست، بلکه تمام ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را شامل می‌شود و «رسانه دین محور» بر اساس عمومیت وجوب امر به معروف و نهی از منکر، حق نظارت و دفاع از همه این ابعاد را دارد. به این ترتیب، حتی رسانه‌های تخصصی که در حوزه‌هایی چون: ورزش، اقتصاد، سیاست و .... فعالیت می‌کنند، نمی‌توانند خود را فارغ از این وظیفه بدانند و در حوزه‌های تخصص خود، به شیوه سکولاری با ارزش‌های اسلامی برخورد کنند، بلکه هر کس در حوزه خود، مأمور به (دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ)[34] است.
این عرصه را باید عرصه پیکار مجاهدان رسانه‌ای دانست: ( یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ)[35]؛
«در راه خدا تلاش می‌کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی‌ترسند».
از این رو، پیامبر وقتی معاذ را برای تبلیغ دین به یمن می‌فرستاد، فرمود: «ولا تخف فی الله لَوْمَةَ لائِمٍ».[36]
رسانه دینی در مسیر دفاع از دین، به سبب اتهام‌ها و غوغاسالاری‌های رسانه‌ای، عرصه را خالی نمی‌کند و مقاوم و پایدار و هوشمندانه و با شیوه‌ای حرفه‌ای، خواسته خود را به کرسی می‌نشاند. آیات متعددی از قرآن نشان می‌دهد که رسولان الهی در برابر غوغاهای مخالفان و سیل تهمت‌ها و افتراهای آنان، مقاومت می‌کردند و بدون هراس، مسیر حق را ادامه می‌دادند. از این رو، وقتی که کافران به نوح(ع) می‌گفتند: (إِنّا لَنَراکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ)[37]، به آنان پاسخ می‌داد: (یا قَوْمِ لَیْسَ بی ضَلالَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ)[38]، و چون به هود(ع) می‌گفتند: (إِنّا لَنَراکَ فی سَفاهَةٍ وَ إِنّا لَنَظُنّکَ مِنَ الْکاذِبینَ)[39]، او می‌گفت: (یا قَوْمِ لَیْسَ بی سَفاهَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ).[40] به رسول اکرم(ص) هم فرمان داده شد که: (فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرّسُلِ)[41]، و (فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ)[42].
روشن است که رسانه‌های مخالف در برابر خطرات ایجاد شده برای منافعشان، سکوت نخواهند کرد و با تمام توان خواهند کوشید آن رسانه‌های متعهد را به خطر اندازند. از همین رو است که قرآن کریم بارها از تهدید شدن رسولان الهی به تبعید، اخراج و ... سخن می‌گوید:
ـ (وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ)[43]،
ـ (لَنُخْرِجَنّکَ یا شُعَیْبُ وَ الّذینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا) [44]،
ـ (وَ قالُوا یا أَیّهَا الّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنّکَ لَمَجْنُونٌ)[45].
بنابراین، رسانه دینی با حفظ میدان و سنگر با ابزارهای گوناگون، به تکرار مواضع اصولی خود در قالب‌های متنوع می‌پردازد و تا عملی کردن آنها از پای نمی‌نشیند:( وَ لَقَدْ وَصّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلّهُمْ یَتَذَکّرُونَ)[46]. از اینجاست که یکی از اسرار برخی تکرارها در قرآن کریم به دست می‌آید. از باب نمونه، غفلت از خدا، حدود صد بار در قرآن کریم با عناوینی متنوع تکرار شده است.[47]
یکی از شیوه‌های مخالفان که امروزه نیز مرسوم است، دعوت مردم به بایکوت کردن رسانه‌ها و رسولان دینی است:
(وَ قالَ الّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلّکُمْ تَغْلِبُونَ)[48]؛
«و کسانی که کافر شدند، گفتند: به این قرآن گوش ندهید و لغو و باطل را در آن داخل کنید؛ شاید بر آن غلبه کنید».
5. واقعیت‌گرایی
از جمله آفات کار رسانه‌ای ، نادیده گرفتن حقایق و واقعیت‌هایی است که مخاطب در گذشته با آن آشنا بوده است. مخالفت با آن واقعیت‌ها به ناکارآمدی رسانه و دوری از حقیقت می‌انجامد. بدین جهت، قرآن کریم پی در پی تمام واقعیت‌ها و حقایق گذشته را تصدیق می‌کند. البته به پالایش و تصفیه حق از باطل نیز می‌پردازد و حقایق را زلال‌تر از سابق در اختیار مخاطب می‌گذارد و آن گاه مخاطب را به پذیرش آموزه‌های خود فرامی‌خواند:
( آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوّلَ کافِرٍ بِهِ)[49]؛
«و به آنچه فرستادیم (قرآن)، ایمان آورید؛ در حالی که (قرآن) تصدیق کننده چیزی است که با شماست و نخستین کافر به آن نباشید».
6. مدیریت ارزشی رسانه
مدیریت رسانه‌ای باید در دست اشخاصی باشد که بالاترین شایستگی‌ها را دارند و نباید «آزادی» را چنان معنا کرد که هر شخصی بتواند ناشایستگی‌ها را در عرصه جامعه پراکنده سازد. از این رو، خداوند برای رسالت و رسانه دینی دست به گزینش و اجتبا و اصطفا می‌زند و یادآور می‌شود که خود، گروهی را برای رسالت فرستاده است:
(أَرْسَلْناکَ لِلنّاسِ رَسُولاً)[50]،
( یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الّذی نَزّلَ عَلى رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الّذی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ...)[51]،
( یا أَیّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ)[52].
این واقعیت برای اصحاب رسانه‌ها امروزه کاملاً ملموس است که سیطره مدیریت رسانه‌ای فاسد بر جهان، چه فجایعی در عرصه‌های مختلف به بارآورده و چگونه پیشاهنگ سلطه نظامی و اقتصادی بر ملل مختلف شده است. در عرصه‌های داخلی نیز همین وضعیت وجود دارد و سلطه مدیریت فاسد بر رسانه‌ها، به محو ارزش‌ها و سلطه فاسدان بر صالحان می‌انجامد. بنابراین، تمام راهکارها در نظام اسلامی باید به سویی حرکت کنند که سلطه ناصالحان بر مدیریت‌های رسانه‌ای، خنثی و ناکارآمد شود.
تلاش ناشایستگان برای تسلط بر مدیریت رسانه‌ای، به دلیل طمع‌ورزی‌شان به منافع مادی متعددی است که رسانه‌ها توان زمینه‌سازی برای وصول به آن را دارند؛ حال آنکه از معیارهای مهم در مدیریت سالم رسانه‌ای، اخلاص است و هدف، فقط اصلاح وضعیت و حرکت دادن جامعه در مسیر تکامل و خواست الهی است. بدین رو، مدیران شایسته هرگز خواهان سهم و سهام از نظام سیاسی و اقتصادی نیستند و این است راز تکرار این آیه از زبان تمام انبیای الهی:
(وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلى رَبِّ الْعالَمینَ)[53]،
(لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرى لِلْعالَمینَ)[54].
مدیریت رسانه‌ای، اصل کار رسانه‌ای را وظیفه خود می‌داند: )أَنّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبینُ( [55] و از این رو، طمع و چشمداشتی هم به حاصل کار خود ندارد و این، بر عکس چیزی است که امروزه در عرصه مطبوعات و رسانه‌ها می‌بینیم که گروهی در پی‌سهم خواهی از دولت‌ها و نظام‌ها بر می‌آیند و این سهم را به دلیل تلاش خود در رسیدن افرادی خاص به حاکمیت‌ها، حق خود می‌شمارند!
پی‌نوشت‌ها
1. فصلت / 42.
2. آل عمران / 58.
3. بقره /26.
4. همان /176.
5 . آل عمران / 62.
6 . همان / 108.؛ بقره/252؛ نساء /105.
7 . حدید / 25
8 . بقره/2 و 23؛ نساء/82.
9 . کهف/1و2؛ زمر /28.
10 . حشر/21.
11 . احزاب/ 70.
12 . انبیاء/24؛ بقره/111؛ قصص /75.
13 . انعام / 57.
14 . آل عمران / 187؛ ر.ک: بقره/41؛ مائده/44.
15 . تفسیر نور، ج2، ص218، به نقل از تفسیر قمی، ج1، ص128.
16 . توبه / 9.
17 . لقمان / 6.
18 . انعام/154ـ157.
19 . اعراف / 203.
20 . آداب الصلاة، امام خمینی، ص66.
21 . صحیفه امام، ج8، ص496.
22 . همان، ج13، ص156.
23 . همان، ج14، ص384.
24 . همان، ص500.
25 . نحل / 36.
26 . طه/24؛ حجر/94.
27 . صحیفه امام، ج8، ص498.
28 . همان، ج13، ص156.
29 . احزاب /39.
30 . اصول کافی، ج1، ص54.
31 . انعام/ 55.
32 . توبه /71.
33 . همان/ 67.
34 . انفال/24.
35 . مائده/54.
36 . ترجمه تحف العقول، ص26.
37 اعراف/60.
38 . همان/61
39 . همان/ 66
40 . همان /67.
41 . احقاف/35.
42 . شوری/15.
43 . اعراف/82.
44 . همان/88.
45 . حجر/6.
46 . قصص/51؛زمر/23
47 . قرآن و تبلیغ، ص96.
48 . فصلت/26.
49 . بقره/41 و97؛ آل عمران/21؛ نساء/47؛ انعام/92.
50 . نساء /79.
51 . همان /136.
52 . همان/170.
53 . شعراء/109.
54 . انعام/90.
55 . مائده/67 و92؛ آل عمران/20.
1. حق محوری
رسانه از نگاه دینی و قرآنی باید در محتوا و هدف، حق محور و عدالت‌مدار باشد. عظیم‌ترین رسانه دینی ما (قرآن کریم)، خود دارای این ویژگی است:
(لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمید) ٍ[1]؛
«باطل از پیش رویش و از پشتش در آن راه ندارد و فروفرستاده شده‌ای از سوی حکیم ستوده است».
(ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ اْلآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیمِ) [2]؛
«اینهاست که ما آن را از آیات و قرآن حکمت آمیز بر تو می‌خوانیم».
در ده‌ها آیه دیگر نیز خداوند با عباراتی چون: (أَنّهُ الْحَقّ مِنْ رَبِّهِمْ) [3]؛ ( نَزّلَ الْکِتابَ بِالْحَقّ) [4]، ( إِنّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقّ) [5]، ( نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقّ) [6] از این ویژگی قرآن کریم یاد کرده است.
هدف قرآن نیز حق است و بر اساس آن به طراحی، تبلیغ، موعظه، ابلاغ، انذار، تبشیر و ... می‌پردازد و از همه ابزارهای رسانه‌ای و شیوه‌های بلاغ در مسیر آن هدف بهره می‌گیرد:
(وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ)[7]؛
« و با آنها کتاب و میزان فرستادیم تا مردم، قسط و عدل را به پا دارند».
اگر رسانه دینی در هدف و محتوا «حق محور» باشد، نوبت به آن می‌رسد که در شیوه‌ها و ابزارها هم حق را مقدم بدارد و با استحکام، اتقان و استدلال در عرصه خبررسانی، خبرسازی و... گام بردارد. در این صورت، رسانه توان هدایتگری خود را بدون آسیب، به ظهور خواهد رسانه: (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدًى لِلْمُتّقینَ)[8] ؛
«آن کتاب هیچ تردیدی در آن نیست، راهنمای پارسایان است».
قرآن کریم از این جهت که دارای استحکام، برحق بودن و اتقان است، فاقد هر نوع نقطه ضعف در امر هدایتگری است: (الْحَمْدُ لِلّهِ الّذی أَنْزَلَ عَلى عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا قَیِّمًا لِیُنْذِرَ بَأْسًا شَدیدًا مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنینَ)[9]؛
«ستایش مخصوص خدایی است که کتاب را بر بنده‌اش فرستاد و هیچ انحرافی در آن قرار نداد، در حالی که استوار است، تا از جانب او، از سختی شدیدی بترساند و به مؤمنان مژده دهد...».
اگر محتوای رسانه‌ها بر مدار حق باشد، هیچ منطقی در برابر آن تاب مقاومت نخواهد داشت و بلکه سر تسلیم فرود خواهد آورد.[10]
اگر استواری و سدید بودن قرآن، به دلیل «بر حق بودن» آن باشد، پس رسانه‌های دینی نیز در هر عصری که تداوم بخش مسیر قرآنی‌اند، باید واجد این ویژگی باشند: (وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدًا)[11]؛
«سخن استوار بگویید».
بر حق بودن و استدلالی بودن محتوای رسانه دینی، باعث می‌شود تا بتواند رسانه‌های رقیب و انحراف گستر را به مبارزه بطلبد و مخاطبان هم می‌توانند با آگاهی یافتن از محتوای همه رسانه‌ها، به «رسانه دینی»، یقین و اعتماد کنند: ( قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ)[12]؛
«بگو برهانتان را بیاورید. این سخن کسانی است که با من هستند».، (قُلْ إِنّی عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبّی)[13]؛
«بگو من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری دارم».
به این ترتیب، رسانه دین‌مدار نیازی به استفاده از ابزارها و شیوه‌های غیر متقن و غیر حق ندارد. و استفاده از شیوه‌های تبلیغی نادرستی چون: انواع مغالطات، شارلاتانیسم مطبوعاتی و هیاهو و غوغا سالاری مطبوعاتی، ایجاد فضاهای روانی مجازی، قلب واقعیت‌ها و واژگون نمایی حوادث، تحلیل‌های غلط و غرض‌آلود و ده‌ها حقه مطبوعاتی و رسانه‌ای، از نشانه‌های رسانه‌هایی است که بر محور دین نیستند.
مشکل اصلی زمانی پیش می‌آید که اهدافی مخالف حق و عدالت طراحی می‌گردد و آن گاه رسانه به عنوان ابزار رسیدن به آن یا تسهیل کننده وصول به این اهداف، مورد توجه قرار می‌گیرد؛ مانند آنچه امروز به نام «جنگ نرم» مطرح می‌شود و رسانه‌ها قبل از تهاجم نظامی، با هجوم خبری، فرهنگی و... عقبه‌های کشورهای دیگر را سست و ناپایدار می‌سازند. اما اگر رسانه‌ای محوریت دین را بپذیرد، از این آسیب در امان خواهد ماند. استفاده ابزاری گاه با کتمان اخبار و وقایع، زمانی با «جهت‌دهی به آن» یا مبالغه، کم اهمیت جلوه دادن، پنهان کردن واقعیت در لایه‌های خبری و ... صورت می‌گیرد. قرآن کریم در آیات متعددی استفاده ابزاری از رسانه را در جهت اهداف غیر حق، منع کرده و به عنوان نمونه، درباره کتمان خبر از سوی اهل کتاب برای رسیدن به اهداف پست و کم ارزش چنین یاد فرموده است:
(وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ میثاقَ الّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ) [14]؛
«و به یادآور زمانی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شد، پیمان گرفت که حتماً باید آن را برای مردم بیان کنید و کتمانش نکنید. پس آنها آن را پشت سر خود انداختند و به بهای کمی مبادله کردند. پس چه معامله بدی کردند!».
امام باقر(ع) درباره آیه فوق فرمود: خدا از اهل کتاب پیمان گرفت که آنچه را درباره حضرت محمد در تورات و انجیل آمده است، برای مردم بگویند و کتمان نکنند.[15]
در آیات دیگر، وَ صَدّ سَبیلِ اللّهِ و اضلال عَنْ سَبیلِ اللّهِ هدف پنهان از به کارگیری این شیوه بیان شده است:
(اشْتَرَوْا بِایاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلیلاً فَصَدّوا عَنْ سَبیلِهِ)[16]؛
«آیات خدا را به بهای اندکی فروختند و از راه خدا بازداشتند».
(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتّخِذَها هُزُوًا)[17]؛
«و برخی از مردم سخنان بیهوده و سرگرم کننده را می‌خرند تا بی‌هیچ علمی، از راه خدا گمراه کنند و آن را به سُخره گیرند».
در عصر رسول خدا(ص) شخصی به نام نضربن حارث، از حجاز به ایران سفر می‌کرد و افسانه‌های ایرانی را فرا می‌گرفت و در بازگشت برای مردم عرب می‌گفت و اظهار می‌داشت که: «اگر محمد برای شما داستان عاد و ثمود را می‌گوید، من نیز قصه‌ها و اخبار عجم را می‌گویم». این آیه نازل شد و کار او را شیوه‌ای انحرافی معرفی کرد.
2. رحمت‌گستری
هدف قرآن کریم به عنوان بلاغ مبین و رسانه روشنگر، چیزی جز نمایاندن جلوه رحمانی خدا و رحمت‌گستری در عرصه هستی و کشاندن مخاطبان به سوی رحمت الهی نیست و البته کتب آسمانی دیگر نیز این ویژگی را دارند:
(ثُمّ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ تَمامًا عَلَى الّذی أَحْسَنَ وَ تَفْصیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَةً لَعَلّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ. وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتّبِعُوهُ وَ اتّقُوا لَعَلّکُمْ تُرْحَمُونَ. ... فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ...)[18]؛
«سپس به موسی کتاب (تورات) دادیم تا بر کسی که نیکی کرده، (نعمت خود را ) تمام کنیم و بیانگر همه مسائل و وسیله هدایت و رحمت باشد. شاید مردم به دیدار پروردگارشان ایمان بیاورند. و این (قرآن) کتابی است مبارک که آن را نازل کردیم. پس آن را پیروی کنید و تقوا پیشه سازید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید ... بی‌شک از سوی پروردگارتان دلیلی روشن و هدایت و رحمت آمد...».
(هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) [19]؛
«این (قرآن)، بصیرت‌هایی از پروردگارتان است و برای کسانی که ایمان آوردند، مایه هدایت و رحمت است».
به این ترتیب، ویژگی این رسانه الهی این است که پیروی از آن (تلاوت)، رحمت الهی را در پی‌دارد و رسانه‌های دینی نیز می‌توانند همین شیوه را الگوی خود قرار دهند.
بخشایش، احسان و نیکی، مهر و شفقت و دلسوزی و نرم‌دلی که در لسان قرآن از آنها به «رحمت» یاد می‌شود، اصل مهم در این کتاب الهی است. امام خمینی(ره) دلسوزی، خیرخواهی و کارکرد مهرورزانه قرآن کریم را چنین یاد آور می‌شود:
«این کتاب بزرگ الهی که از عالم غیب الهی و قرب ربوبی نازل شده و برای استفاده ما مهجوران و خلاصی ما زندانیان سجن طبیعت و مغلولان زنجیرهای پیچ در پیچ هوای نفس و آمال، به صورت لفظ و کلام درآمده، از بزرگ‌ترین مظاهر رحمت مطلقه الهیه است».[20]
ایشان لزوم توجه رسانه‌ها به همین اصل مهم جاری در قرآن را در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و دینی یادآور می‌شود که ما نمونه‌هایی از سخن ایشان را ذکر می‌کنیم:
«مطبوعات، سینما، تلویزیون، رادیو، مجله‌ها، همه اینها برای خدمت به یک کشور است. اینها باید در خدمت باشند، نه اینکه هر کس پا شود یک مجله‌ای درست کند، هر چه دلش بخواهد در آن باشد و هر عکسی بهتر مشتری داشته باشد، توی آن بیندازد، عکسهای مهیّج، عکسهای مهوّع در آن بیندازد که مشتری‌هایش زیاد بشود. آن وقت اسمش مطبوعات است».[21]
«مطبوعات که حامل پیام ملت و حامل پیام اسلام باید باشد و مبلغ احکام اسلام و مجری احکام اسلام و مهذّب جامعه باید باشد و اخلاق را در جامعه باید پخش بدهد، اخلاق الهی را».[22]
«مجله مسئولیتی بزرگ دارد، هم پیش خدای تبارک و تعالی، هم پیش مردم. ممکن است اینها مملکتی را به تباهی بکشانند، اگر کوشش نکنند در اینکه اصلاح کنند، و اگر آن که می‌نویسد از روی صلاحدید و مبانی غیرنفسانی و رسوا نکردن مسلمانان و این طور مسائل باشد، مجله مفید خواهد بود».[23]
«هر کس مجله می‌خواهد بنویسد، باید مجهز باشد که این نسل آینده را تربیت کند. برای نسل آینده فکری بکنید. اسلام همه نسل‌ها را مکلف می‌داند. پیغمبر اسلام مکلف بودند برای همه نسل‌ها. همچنین مکلفیم که برای نسل‌های آینده کار کنیم».[24]
3. طاغوت ستیزی
از اصول حاکم بر محتوای رسانه دین محور، طاغوت ستیزی آن است. از این رو، وقتی قرآن کریم وظیفه طاغوت‌ستیزی پیامبران را یادآوری می‌کند، از واژه «رسول» (فرستاده) استفاده می‌کند:
(وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی کُلِّ أُمّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ) [25]؛
«و در هر امتی همانا رسولی برانگیختیم که ]بگوید[ خدا را عبادت کنید و از طاغوت دوری کنید».
در آیات دیگر نیز طاغوت‌ستیزی، وظیفه رسولان الهی معرفی شده است.[26]
رسالت رسانه‌ها در مبارزه دائمی با طاغوت‌ها و طغیانگران علیه دین و قرآن، در کلام امام و رهبری جلوه بارز‌تری دارد. امام خمینی(ره) به رویکرد طاغوت‌ستایی و همنوایی رسانه‌ها با طاغوتیان، اشاره می‌کند و می‌فرماید:
«آن که از همه خدمت‌ها بالاتر است، این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است، مجله‌هاست، رادیو تلویزیون است، سینماهاست، تئاترهاست. اینها می‌توانند نیروی انسانی ما را تقویت کنند و تربیت صحیح بکنند و خدمتشان ارزشمند باشد، و می‌توانند مثل رژیم سابق باشند که همه چیز به هم ریخته بود. همه چیز در خدمت استعمار بود. آنها خودشان هم نمی‌دانستند. خیلی‌ها خودشان نمی‌دانستند. نمی‌دانست که این عکسی که از این زن لخت می‌اندازد، چند تا جوان را آشفته می‌کند، از بین می‌برد».[27]
«مأموریت داشتند که کشور ما را با آن تبلیغات دامنه‌دار این رسانه‌های طاغوتی، تمام مسائل اسلامی و تمام مسائل کشوری را به طرف منافع طاغوتی سوق دهند. صدمه‌ای که اسلام از مطبوعات و رسانه‌های طاغوتی خورد، از کمتر دستگاه‌هایی خورد. آن قدر که جوان‌های ما را این مطبوعات فاسد و آن مجله‌های فاسد‌تر و آن رادیو و تلویزیون‌های فاسد‌تر به فساد کشیدند، معلوم نیست که مراکز فساد آن قدر به فساد کشیده باشند. این مجلات بود و این مطبوعات بود و این رادیو و تلویزیون و تمام این رسانه‌های گروهی بود که جوان‌های ما را به جای اینکه به طرف دانشگاه بکشد، به طرف علم و ادب بکشد، به طرف فساد کشاند».[28]
4. دفاع از ارزش‌ها
رسانه دینی، بهترین ابزار دفاع علمی و تبلیغی از ساحت ارزش‌هاست. تعهدهای دین محورانه رسانه دینی، اقتضا می‌کند که دفاع از دین را اصل قرار دهد و در این مسیر از غیر خداوند واهمه‌ای به خود راه ندهد. این سخن به معنای بی‌تدبیری نیست، بلکه منظور، حفظ هویت دفاعی رسانه‌های دینی در هر شرایط است:
( الّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلاّ اللّهَ)[29]؛
«کسانی که پیام‌های خدا را می‌رسانند و از او می‌هراسند و از هیچ کس جز خدا نمی‌هراسند».
منشأ و سرآغاز ترک سنگربانی از دین را باید همین «ترس از غیر خدا» و «ملاحظات غیر الهی» دانست که صاحبان رسانه‌ها را به گزینش راه‌هایی غیر الهی وا می‌دارد تا منافع زود‌گذر را از دست ندهند یا تهدید‌های واهی را پشت سر گذارند. از این رو، در برابر شبهات و هجوم‌ها علیه دین، نهایت لطفی که می‌کنند، «سکوت» است! حال آن که این رویکرد، غضب الهی را در پی دارد؛ چنان که پیامبر(ص) می‌فرماید:
«اذا ظهرت البدع فی أمتی فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنة الله؛[30] هنگامی که بدعت‌ها در امت من ظاهر شود، عالم باید علمش را آشکار کند و اگر چنین نکرد، لعنت خدا بر اوست».
دفاع رسانه‌ای از دین، می‌تواند به افشای روش کار مفسدان منجر شود: (وَ لِتَسْتَبینَ سَبیلُ الْمُجْرِمینَ).[31] حال آنکه سکوت و محافظه‌کاری ، راه‌های ضلالت را پنهان می‌دارد و جامعه را در ضلالت و گمراهی وا می‌نهد.
دفاع از ارزش‌ها به عنوان رسالت محتوایی رسانه‌ها، برخاسته از همان ولایتی است که بر اساس آن، مؤمنان همدیگر را به ارزش‌ها فرمان می‌دهند و از ضد ارزش‌ها باز می‌دارند و امروزه مطبوعات و رسانه‌ها از مهم‌ترین ابزارهای اعمال این ولایت هستند: (وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر).[32] جبهه باطل نیز رسانه‌های ضد دینی دقیقاً همین پیوستگی را دارند و زنجیر‌وار محتوای باطل خود را با هماهنگی و حمایت یکدیگر تبلیغ و ترویج می‌کنند: (الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ).[33] حاصل اینکه رسانه دینی از حق نظارت الهی خود در مسیر دفاع از ارزش‌ها نباید غافل شود و مسلم است که هر حقی، وظیفه‌ای هم به دنبال دارد.
نکته دیگر اینکه گستره ارزش‌ها به عبادات خاصی منحصر نیست، بلکه تمام ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را شامل می‌شود و «رسانه دین محور» بر اساس عمومیت وجوب امر به معروف و نهی از منکر، حق نظارت و دفاع از همه این ابعاد را دارد. به این ترتیب، حتی رسانه‌های تخصصی که در حوزه‌هایی چون: ورزش، اقتصاد، سیاست و .... فعالیت می‌کنند، نمی‌توانند خود را فارغ از این وظیفه بدانند و در حوزه‌های تخصص خود، به شیوه سکولاری با ارزش‌های اسلامی برخورد کنند، بلکه هر کس در حوزه خود، مأمور به (دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ)[34] است.
این عرصه را باید عرصه پیکار مجاهدان رسانه‌ای دانست: ( یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ)[35]؛
«در راه خدا تلاش می‌کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی‌ترسند».
از این رو، پیامبر وقتی معاذ را برای تبلیغ دین به یمن می‌فرستاد، فرمود: «ولا تخف فی الله لَوْمَةَ لائِمٍ».[36]
رسانه دینی در مسیر دفاع از دین، به سبب اتهام‌ها و غوغاسالاری‌های رسانه‌ای، عرصه را خالی نمی‌کند و مقاوم و پایدار و هوشمندانه و با شیوه‌ای حرفه‌ای، خواسته خود را به کرسی می‌نشاند. آیات متعددی از قرآن نشان می‌دهد که رسولان الهی در برابر غوغاهای مخالفان و سیل تهمت‌ها و افتراهای آنان، مقاومت می‌کردند و بدون هراس، مسیر حق را ادامه می‌دادند. از این رو، وقتی که کافران به نوح(ع) می‌گفتند: (إِنّا لَنَراکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ)[37]، به آنان پاسخ می‌داد: (یا قَوْمِ لَیْسَ بی ضَلالَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ)[38]، و چون به هود(ع) می‌گفتند: (إِنّا لَنَراکَ فی سَفاهَةٍ وَ إِنّا لَنَظُنّکَ مِنَ الْکاذِبینَ)[39]، او می‌گفت: (یا قَوْمِ لَیْسَ بی سَفاهَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ).[40] به رسول اکرم(ص) هم فرمان داده شد که: (فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرّسُلِ)[41]، و (فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ)[42].
روشن است که رسانه‌های مخالف در برابر خطرات ایجاد شده برای منافعشان، سکوت نخواهند کرد و با تمام توان خواهند کوشید آن رسانه‌های متعهد را به خطر اندازند. از همین رو است که قرآن کریم بارها از تهدید شدن رسولان الهی به تبعید، اخراج و ... سخن می‌گوید:
ـ (وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ)[43]،
ـ (لَنُخْرِجَنّکَ یا شُعَیْبُ وَ الّذینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا) [44]،
ـ (وَ قالُوا یا أَیّهَا الّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنّکَ لَمَجْنُونٌ)[45].
بنابراین، رسانه دینی با حفظ میدان و سنگر با ابزارهای گوناگون، به تکرار مواضع اصولی خود در قالب‌های متنوع می‌پردازد و تا عملی کردن آنها از پای نمی‌نشیند:( وَ لَقَدْ وَصّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلّهُمْ یَتَذَکّرُونَ)[46]. از اینجاست که یکی از اسرار برخی تکرارها در قرآن کریم به دست می‌آید. از باب نمونه، غفلت از خدا، حدود صد بار در قرآن کریم با عناوینی متنوع تکرار شده است.[47]
یکی از شیوه‌های مخالفان که امروزه نیز مرسوم است، دعوت مردم به بایکوت کردن رسانه‌ها و رسولان دینی است:
(وَ قالَ الّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلّکُمْ تَغْلِبُونَ)[48]؛
«و کسانی که کافر شدند، گفتند: به این قرآن گوش ندهید و لغو و باطل را در آن داخل کنید؛ شاید بر آن غلبه کنید».
5. واقعیت‌گرایی
از جمله آفات کار رسانه‌ای ، نادیده گرفتن حقایق و واقعیت‌هایی است که مخاطب در گذشته با آن آشنا بوده است. مخالفت با آن واقعیت‌ها به ناکارآمدی رسانه و دوری از حقیقت می‌انجامد. بدین جهت، قرآن کریم پی در پی تمام واقعیت‌ها و حقایق گذشته را تصدیق می‌کند. البته به پالایش و تصفیه حق از باطل نیز می‌پردازد و حقایق را زلال‌تر از سابق در اختیار مخاطب می‌گذارد و آن گاه مخاطب را به پذیرش آموزه‌های خود فرامی‌خواند:
( آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوّلَ کافِرٍ بِهِ)[49]؛
«و به آنچه فرستادیم (قرآن)، ایمان آورید؛ در حالی که (قرآن) تصدیق کننده چیزی است که با شماست و نخستین کافر به آن نباشید».
6. مدیریت ارزشی رسانه
مدیریت رسانه‌ای باید در دست اشخاصی باشد که بالاترین شایستگی‌ها را دارند و نباید «آزادی» را چنان معنا کرد که هر شخصی بتواند ناشایستگی‌ها را در عرصه جامعه پراکنده سازد. از این رو، خداوند برای رسالت و رسانه دینی دست به گزینش و اجتبا و اصطفا می‌زند و یادآور می‌شود که خود، گروهی را برای رسالت فرستاده است:
(أَرْسَلْناکَ لِلنّاسِ رَسُولاً)[50]،
( یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الّذی نَزّلَ عَلى رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الّذی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ...)[51]،
( یا أَیّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ)[52].
این واقعیت برای اصحاب رسانه‌ها امروزه کاملاً ملموس است که سیطره مدیریت رسانه‌ای فاسد بر جهان، چه فجایعی در عرصه‌های مختلف به بارآورده و چگونه پیشاهنگ سلطه نظامی و اقتصادی بر ملل مختلف شده است. در عرصه‌های داخلی نیز همین وضعیت وجود دارد و سلطه مدیریت فاسد بر رسانه‌ها، به محو ارزش‌ها و سلطه فاسدان بر صالحان می‌انجامد. بنابراین، تمام راهکارها در نظام اسلامی باید به سویی حرکت کنند که سلطه ناصالحان بر مدیریت‌های رسانه‌ای، خنثی و ناکارآمد شود.
تلاش ناشایستگان برای تسلط بر مدیریت رسانه‌ای، به دلیل طمع‌ورزی‌شان به منافع مادی متعددی است که رسانه‌ها توان زمینه‌سازی برای وصول به آن را دارند؛ حال آنکه از معیارهای مهم در مدیریت سالم رسانه‌ای، اخلاص است و هدف، فقط اصلاح وضعیت و حرکت دادن جامعه در مسیر تکامل و خواست الهی است. بدین رو، مدیران شایسته هرگز خواهان سهم و سهام از نظام سیاسی و اقتصادی نیستند و این است راز تکرار این آیه از زبان تمام انبیای الهی:
(وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلى رَبِّ الْعالَمینَ)[53]،
(لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرى لِلْعالَمینَ)[54].
مدیریت رسانه‌ای، اصل کار رسانه‌ای را وظیفه خود می‌داند: )أَنّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبینُ( [55] و از این رو، طمع و چشمداشتی هم به حاصل کار خود ندارد و این، بر عکس چیزی است که امروزه در عرصه مطبوعات و رسانه‌ها می‌بینیم که گروهی در پی‌سهم خواهی از دولت‌ها و نظام‌ها بر می‌آیند و این سهم را به دلیل تلاش خود در رسیدن افرادی خاص به حاکمیت‌ها، حق خود می‌شمارند!
پی‌نوشت‌ها
1. فصلت / 42.
2. آل عمران / 58.
3. بقره /26.
4. همان /176.
5 . آل عمران / 62.
6 . همان / 108.؛ بقره/252؛ نساء /105.
7 . حدید / 25
8 . بقره/2 و 23؛ نساء/82.
9 . کهف/1و2؛ زمر /28.
10 . حشر/21.
11 . احزاب/ 70.
12 . انبیاء/24؛ بقره/111؛ قصص /75.
13 . انعام / 57.
14 . آل عمران / 187؛ ر.ک: بقره/41؛ مائده/44.
15 . تفسیر نور، ج2، ص218، به نقل از تفسیر قمی، ج1، ص128.
16 . توبه / 9.
17 . لقمان / 6.
18 . انعام/154ـ157.
19 . اعراف / 203.
20 . آداب الصلاة، امام خمینی، ص66.
21 . صحیفه امام، ج8، ص496.
22 . همان، ج13، ص156.
23 . همان، ج14، ص384.
24 . همان، ص500.
25 . نحل / 36.
26 . طه/24؛ حجر/94.
27 . صحیفه امام، ج8، ص498.
28 . همان، ج13، ص156.
29 . احزاب /39.
30 . اصول کافی، ج1، ص54.
31 . انعام/ 55.
32 . توبه /71.
33 . همان/ 67.
34 . انفال/24.
35 . مائده/54.
36 . ترجمه تحف العقول، ص26.
37 اعراف/60.
38 . همان/61
39 . همان/ 66
40 . همان /67.
41 . احقاف/35.
42 . شوری/15.
43 . اعراف/82.
44 . همان/88.
45 . حجر/6.
46 . قصص/51؛زمر/23
47 . قرآن و تبلیغ، ص96.
48 . فصلت/26.
49 . بقره/41 و97؛ آل عمران/21؛ نساء/47؛ انعام/92.
50 . نساء /79.
51 . همان /136.
52 . همان/170.
53 . شعراء/109.
54 . انعام/90.
55 . مائده/67 و92؛ آل عمران/20.
تبلیغات
