ورود امام رضا (ع) به قم
آرشیو
چکیده
متن
مدارک و شواهد معبتری وجود دارد که علی بن موسی الرضا(ع) وارد قم شده و نشانه‌هایی از او در محله‌ای از این شهر باقی مانده که و در بین مردم مشهور است، ولی با این حال، مسیر آن حضرت به هنگام عزیمت از مدینه به مرو، به خوبی مشخص نشده و ورود ایشان به قم در منابع تاریخی و روایی به اختلاف نقل شده است.
محمد بن یعقوب کلینی (م329) می‌نویسد: مأمون، علی بن موسی الرضا(ع) را از راه بصره و شیراز (که شیعیان کمتری داشت) به مرو برد.[1]
محمد بن علی بن بابویه قمی (م381) نقل می‌کند که مأمون، امام رضا(ع) را به سوی مرو طلبید و از آن حضرت خواست که از راه کوفه و قم به سوی خراسان حرکت نکند. پس آن حضرت از راه بصره، اهواز، فارس به سوی مرو رفت.[2] ابوالفرج الاصفهانی (م365) هم می‌نویسد: مأمون به عیسی بن یزید جلودی خراسانی دستور داد تا امام را از راه بصره وارد خراسان کند.[3]
حسن بن محمد قمی (م378) [4] محمد بن نعمان (م413)،[5] فتّال نیشابوری[6] و برخی دیگر از مورخان و محدثان نیز نوشته‌اند که مأمون عباسی، علی بن موسی الرضا(ع) و جمعی از آل طالب را به وسیله رجاء بن (ابی) الضحاک جرجانی، عامل و دیوان دولت عباسی و یا عیسی بن یزید جلودی خراسانی، از راه بصره، اهواز و فارس وارد مرو کرد.
طبق همین نقل‌ها، بعضی از محققان اسلامی حرکت امام(ع) را از غیر مسیر قم مسلّم گرفته و نوشته‌اند که مسیر مدینه به مرو در آن زمان از دو راه ممکن بود: یکی از مدینه به بصره، اهواز، بعد به سمت کویر میان ایالت‌های فارس تا مرو.[7] گاهی با تکیه به برخی از منابع تاریخی[8]، این مسیر را چنین ترسیم کرده‌اند: مدینه، بصره، اهواز، بهبهان، شیراز، اصطخر، ابرقو، دهشیر، یزد، خرانق، رباط پشت بادام، نیشابور، طوس، سرخس، مرو.[9]
مسیر دیگر چنین بود: مدینه، کوفه، بغداد، سپس به سمت جبال که از قم و ری و خراسان می‌گذشت تا به مرو می‌رسید.[10]
در مقابل این نقل‌ها، جماعتی از مورخان و محدثان، مسیر علی بن موسی الرضا(ع) را از قم نوشته و ورود آن حضرت به این شهر را مسلّم گرفته‌اند. ابو اسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی (م283ق) می‌نویسد: علی بن موسی الرضا(ع) به هنگامی که مأمون خلیفه عباسی او را از مدینه به مرو طلبید، از مدینه به بصره، و از آنجا به اهواز رفت و از راه اهواز وارد قم شد.[11]
احمد بن ابی یعقوب (م287) می‌نویسد: رجاء بن ابی الضحاک، فرستاده مأمون، علی بن موسی الرضا(ع) را از مدینه به خراسان آورد. او وارد بغداد شد، سپس آن حضرت را از راه ماه بصره (که به هر یک از شهر‌های همدان، نهاوند و قم «ماه بصره» گفته می‌شد)، به سوی مرو برد.[12]
سید عبدالکریم بن طاووس (م693یا696ق) می‌نویسد: هنگامی که مأمون عباسی، علی بن موسی(ع) را از مدینه به خراسان خواست، آن حضرت از مدینه به بصره رفت، وارد کوفه نشد، سپس از بصره متوجه راه کوفه شد و به بغداد و از آنجا به سوی قم رفت و وارد قم شد... .[13]
این واقعه از تاریخ قم نیز استفاده می‌شود.[14]
ابواسحاق ثقفی و سید بن طاووس پس از نقل واقعه انتقال امام رضا از مدینه به مرو، نحوه ورود امام به قم و برگزاری پرشورترین استقبال مردم قم از آن حضرت را به این شرح ذکر کرده‌اند: امام علی بن موسی الرضا(ع) به هنگام ورود به قم با شور انگیز‌ترین استقبال مردم قم (همانند استقبال یثربیان از پیامبر اسلام) مواجه شد؛ به طوری که مردم برای پذیرایی از آن حضرت با یکدیگر به کشمکش و جدال می‌پرداختند. امام(ع) در پاسخ به احساسات آنان فرمودند: شتر من مأمور است هر کجا که فرود آید، من وارد آن خانه خواهم شد. شتر امام در نزدیکی خانه‌ای بر زمین نشست که صاحب آن خانه شب قبل، پذیرایی خود را از آن حضرت در رؤیا دیده بود. همان جا که شتر امام بر زمین نشست، طولی نکشید که مقام رفیعی یافت و امروزه (در عصر ابن طاووس) مدرسه آبادی (به نام رضویه) را در خود جای داده است.[15]
جماعتی از محققان متأخر بر اساس همین نقل‌ها ورود امام رضا(ع) به قم را مسلم گرفته‌اند که علامه حلی،[16] شیخ عباسی قمی[17] و برخی دیگر را از آن طایفه می‌توان برشمرد.
استاد محقق علی اصغر فقیهی با استناد به کلمات ابواسحاق، سید بن طاووس، علامه حلی، شیخ عباس قمی و برخی از شواهد موجود، ورود امام رضا(ع) به قم را امری مسلّم دانسته و از جمله شواهدی که ایشان برای این امر بیان کرده، این است که محله شاه خراسان در اواسط خیابان آذر قم، مسجد شاه خراسان و همچنین مدرسه رضویه در این محل، به اعتقاد مردم آثار و نشانه‌هایی هستند که از فرود امام به این محل حکایت دارند؛ چنان که این مطلب سینه به سینه به عصر ما رسیده است.
همچنین نقل شده است: امام از آب چاهی که هم اکنون در مدرسه رضوّیه موجود است، نوشیده، غسل کرده و وضو گرفته است. طبق روایتی که ابن فقیه در مختصر خود از امیرالمؤمنین نقل کرده: این آب در کلمات امام علی(ع) توصیف شده و آن حضرت از غسل کردن امام رضا(ع) به این آب خبر داده است. صاحب تاریخ قم نیز از نوشیدن و غسل کردن امام رضا(ع) از آن آب خبر داده است.[18]
همچنین دانشور محقق مرحوم محمد محمدی اشتهاردی نیز پس از نقل کلمات کلینی و صدوق، بر گفته‌های فقیهی صحّه گذاشته و گفته‌است که مدارک و شواهد صحیح نشان می‌دهد که امام رضا(ع) در مسیر خود به مرو وارد شهر قم شده و به طور موقت در آنجا اقامت کرده است.[19]
به هر حال، شواهدی که برای سیر امام از غیر راه قم ذکر شده، قطعی و غیر قابل توجیه نیست زیرا کلمات همان کسانی که گفته‌اند: امام از بصره به سوی اهواز، فارس و ... رفته، مانع از آن نیست؛ که امام از اهواز مسیر خود را به سوی قم تغییر داده باشد؛ کما اینکه در کلمات طایفه مقابل آنان چنین سخنی مشاهده می‌شود، و همچنین در بین کلمات این طایفه آمده است که امام از بصره متوجه طریق کوفه و سپس راه قم شد، و اینکه به گفته صدوق مأمون مسیر غیر راه جبل را از امام خواسته باشد، دلیل نمی‌شود که امام از خواسته مأمون متابعت کرده باشد. مضاف بر اینکه گفته‌اند: مأمون از آورندگان امام خواسته بود که از نهایت احترام به امام فروگذار نباشند، و گر چه هیچ اثر و قدمگاهی در طول مسیر امام از مدینه تا قم و مرو باقی نمانده، امّا با توجه به نقل‌های تاریخی معتبر و آن شواهد و نشانه‌هایی که در قم از استقرار آن حضرت در این شهر حکایت دارد، چنان که بر زبان‌های مردم است، ورود امام به این شهر امری محقق الوقوع به نظر می‌آید.
پى نوشتها[1] . اصول کافی، اسلامیه، ج2، باب مولد علی بن موسی الرضا، ص402.
[2] . عیون الاخبار الرضا، صدوق، اسلامیه، ج2، ص389و149.
[3] . مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، ص523.
[4] . تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری، ترجمه حسن بن علی بن حسن، تهران، 1361ش، ص199.
[5] . الارشاد، شیخ مفید، اسلامیه، 1351ش، ج2، ص60.
[6] . روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص135.
[7] . به پاورقی تاریخ قم، انشارات آیت الله مرعشی نجفی به قلم محمدرضا انصاری ، ص513 و سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی ص474 رجوع شود.
[8] . تاریخ بغداد، ابن نجار، ص141؛ سیر اعلام النبلاء، ج9، ص390.
[9] . از نگارش مقاله مستقلی در این زمینه اطلاع یافتم، ولی دسترسی بدان ممکن نشد.
[10] . پاورقی تاریخ قم به قلم محمدرضا انصاری، ص513.
[11] . کتاب الغارات، ابراهیم بن محمد، انتشارات انجمن آثار ملی، ص858.
[12] . تاریخ یعقوبی، ترجمه ابراهیم آیتی، ج2، ص464.
[13] . فرحة الغری، سید عبدالکریم بن طاووس، ص105.
[14] . تاریخ قم، ص91، 75و119.
[15] . الغارات، ص858؛ فرحة الغری، ص105.
[16] . الدلایل البرهانیه، ص207.
[17] . سفینة البحار، ج2، ص447؛ منتهی الامال، ج2، ص287.
[18] . تاریخ مذهبی قم، ص74.
[19] . حضرت معصومه فاطمه دوم، ص52.
محمد بن یعقوب کلینی (م329) می‌نویسد: مأمون، علی بن موسی الرضا(ع) را از راه بصره و شیراز (که شیعیان کمتری داشت) به مرو برد.[1]
محمد بن علی بن بابویه قمی (م381) نقل می‌کند که مأمون، امام رضا(ع) را به سوی مرو طلبید و از آن حضرت خواست که از راه کوفه و قم به سوی خراسان حرکت نکند. پس آن حضرت از راه بصره، اهواز، فارس به سوی مرو رفت.[2] ابوالفرج الاصفهانی (م365) هم می‌نویسد: مأمون به عیسی بن یزید جلودی خراسانی دستور داد تا امام را از راه بصره وارد خراسان کند.[3]
حسن بن محمد قمی (م378) [4] محمد بن نعمان (م413)،[5] فتّال نیشابوری[6] و برخی دیگر از مورخان و محدثان نیز نوشته‌اند که مأمون عباسی، علی بن موسی الرضا(ع) و جمعی از آل طالب را به وسیله رجاء بن (ابی) الضحاک جرجانی، عامل و دیوان دولت عباسی و یا عیسی بن یزید جلودی خراسانی، از راه بصره، اهواز و فارس وارد مرو کرد.
طبق همین نقل‌ها، بعضی از محققان اسلامی حرکت امام(ع) را از غیر مسیر قم مسلّم گرفته و نوشته‌اند که مسیر مدینه به مرو در آن زمان از دو راه ممکن بود: یکی از مدینه به بصره، اهواز، بعد به سمت کویر میان ایالت‌های فارس تا مرو.[7] گاهی با تکیه به برخی از منابع تاریخی[8]، این مسیر را چنین ترسیم کرده‌اند: مدینه، بصره، اهواز، بهبهان، شیراز، اصطخر، ابرقو، دهشیر، یزد، خرانق، رباط پشت بادام، نیشابور، طوس، سرخس، مرو.[9]
مسیر دیگر چنین بود: مدینه، کوفه، بغداد، سپس به سمت جبال که از قم و ری و خراسان می‌گذشت تا به مرو می‌رسید.[10]
در مقابل این نقل‌ها، جماعتی از مورخان و محدثان، مسیر علی بن موسی الرضا(ع) را از قم نوشته و ورود آن حضرت به این شهر را مسلّم گرفته‌اند. ابو اسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی (م283ق) می‌نویسد: علی بن موسی الرضا(ع) به هنگامی که مأمون خلیفه عباسی او را از مدینه به مرو طلبید، از مدینه به بصره، و از آنجا به اهواز رفت و از راه اهواز وارد قم شد.[11]
احمد بن ابی یعقوب (م287) می‌نویسد: رجاء بن ابی الضحاک، فرستاده مأمون، علی بن موسی الرضا(ع) را از مدینه به خراسان آورد. او وارد بغداد شد، سپس آن حضرت را از راه ماه بصره (که به هر یک از شهر‌های همدان، نهاوند و قم «ماه بصره» گفته می‌شد)، به سوی مرو برد.[12]
سید عبدالکریم بن طاووس (م693یا696ق) می‌نویسد: هنگامی که مأمون عباسی، علی بن موسی(ع) را از مدینه به خراسان خواست، آن حضرت از مدینه به بصره رفت، وارد کوفه نشد، سپس از بصره متوجه راه کوفه شد و به بغداد و از آنجا به سوی قم رفت و وارد قم شد... .[13]
این واقعه از تاریخ قم نیز استفاده می‌شود.[14]
ابواسحاق ثقفی و سید بن طاووس پس از نقل واقعه انتقال امام رضا از مدینه به مرو، نحوه ورود امام به قم و برگزاری پرشورترین استقبال مردم قم از آن حضرت را به این شرح ذکر کرده‌اند: امام علی بن موسی الرضا(ع) به هنگام ورود به قم با شور انگیز‌ترین استقبال مردم قم (همانند استقبال یثربیان از پیامبر اسلام) مواجه شد؛ به طوری که مردم برای پذیرایی از آن حضرت با یکدیگر به کشمکش و جدال می‌پرداختند. امام(ع) در پاسخ به احساسات آنان فرمودند: شتر من مأمور است هر کجا که فرود آید، من وارد آن خانه خواهم شد. شتر امام در نزدیکی خانه‌ای بر زمین نشست که صاحب آن خانه شب قبل، پذیرایی خود را از آن حضرت در رؤیا دیده بود. همان جا که شتر امام بر زمین نشست، طولی نکشید که مقام رفیعی یافت و امروزه (در عصر ابن طاووس) مدرسه آبادی (به نام رضویه) را در خود جای داده است.[15]
جماعتی از محققان متأخر بر اساس همین نقل‌ها ورود امام رضا(ع) به قم را مسلم گرفته‌اند که علامه حلی،[16] شیخ عباسی قمی[17] و برخی دیگر را از آن طایفه می‌توان برشمرد.
استاد محقق علی اصغر فقیهی با استناد به کلمات ابواسحاق، سید بن طاووس، علامه حلی، شیخ عباس قمی و برخی از شواهد موجود، ورود امام رضا(ع) به قم را امری مسلّم دانسته و از جمله شواهدی که ایشان برای این امر بیان کرده، این است که محله شاه خراسان در اواسط خیابان آذر قم، مسجد شاه خراسان و همچنین مدرسه رضویه در این محل، به اعتقاد مردم آثار و نشانه‌هایی هستند که از فرود امام به این محل حکایت دارند؛ چنان که این مطلب سینه به سینه به عصر ما رسیده است.
همچنین نقل شده است: امام از آب چاهی که هم اکنون در مدرسه رضوّیه موجود است، نوشیده، غسل کرده و وضو گرفته است. طبق روایتی که ابن فقیه در مختصر خود از امیرالمؤمنین نقل کرده: این آب در کلمات امام علی(ع) توصیف شده و آن حضرت از غسل کردن امام رضا(ع) به این آب خبر داده است. صاحب تاریخ قم نیز از نوشیدن و غسل کردن امام رضا(ع) از آن آب خبر داده است.[18]
همچنین دانشور محقق مرحوم محمد محمدی اشتهاردی نیز پس از نقل کلمات کلینی و صدوق، بر گفته‌های فقیهی صحّه گذاشته و گفته‌است که مدارک و شواهد صحیح نشان می‌دهد که امام رضا(ع) در مسیر خود به مرو وارد شهر قم شده و به طور موقت در آنجا اقامت کرده است.[19]
به هر حال، شواهدی که برای سیر امام از غیر راه قم ذکر شده، قطعی و غیر قابل توجیه نیست زیرا کلمات همان کسانی که گفته‌اند: امام از بصره به سوی اهواز، فارس و ... رفته، مانع از آن نیست؛ که امام از اهواز مسیر خود را به سوی قم تغییر داده باشد؛ کما اینکه در کلمات طایفه مقابل آنان چنین سخنی مشاهده می‌شود، و همچنین در بین کلمات این طایفه آمده است که امام از بصره متوجه طریق کوفه و سپس راه قم شد، و اینکه به گفته صدوق مأمون مسیر غیر راه جبل را از امام خواسته باشد، دلیل نمی‌شود که امام از خواسته مأمون متابعت کرده باشد. مضاف بر اینکه گفته‌اند: مأمون از آورندگان امام خواسته بود که از نهایت احترام به امام فروگذار نباشند، و گر چه هیچ اثر و قدمگاهی در طول مسیر امام از مدینه تا قم و مرو باقی نمانده، امّا با توجه به نقل‌های تاریخی معتبر و آن شواهد و نشانه‌هایی که در قم از استقرار آن حضرت در این شهر حکایت دارد، چنان که بر زبان‌های مردم است، ورود امام به این شهر امری محقق الوقوع به نظر می‌آید.
پى نوشتها[1] . اصول کافی، اسلامیه، ج2، باب مولد علی بن موسی الرضا، ص402.
[2] . عیون الاخبار الرضا، صدوق، اسلامیه، ج2، ص389و149.
[3] . مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، ص523.
[4] . تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری، ترجمه حسن بن علی بن حسن، تهران، 1361ش، ص199.
[5] . الارشاد، شیخ مفید، اسلامیه، 1351ش، ج2، ص60.
[6] . روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص135.
[7] . به پاورقی تاریخ قم، انشارات آیت الله مرعشی نجفی به قلم محمدرضا انصاری ، ص513 و سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی ص474 رجوع شود.
[8] . تاریخ بغداد، ابن نجار، ص141؛ سیر اعلام النبلاء، ج9، ص390.
[9] . از نگارش مقاله مستقلی در این زمینه اطلاع یافتم، ولی دسترسی بدان ممکن نشد.
[10] . پاورقی تاریخ قم به قلم محمدرضا انصاری، ص513.
[11] . کتاب الغارات، ابراهیم بن محمد، انتشارات انجمن آثار ملی، ص858.
[12] . تاریخ یعقوبی، ترجمه ابراهیم آیتی، ج2، ص464.
[13] . فرحة الغری، سید عبدالکریم بن طاووس، ص105.
[14] . تاریخ قم، ص91، 75و119.
[15] . الغارات، ص858؛ فرحة الغری، ص105.
[16] . الدلایل البرهانیه، ص207.
[17] . سفینة البحار، ج2، ص447؛ منتهی الامال، ج2، ص287.
[18] . تاریخ مذهبی قم، ص74.
[19] . حضرت معصومه فاطمه دوم، ص52.
تبلیغات
