سیره قرآنی امام رضا (ع)

نویسنده تفسیر عیاشی در تفسیر خود از صفوان نقل می‌کند: از امام رضا(ع) اجازه گرفتم تا محمد بن خالد به محضر او شرفیاب شود. ضمناً به آن حضرت گفتم که او دست از گفته‌های قبلی خود برداشته و اظهار می‌دارد که منظورم از این ملاقات پیروی از امام است.
امام رضا(ع) فرمود: او را بیاور. وقتی که فرزند خالد بر امام وارد شد، اظهار داشت: فدایت شوم! بر گذشته پشیمانم و بر نفس خود ظلم کردم.
او به امام عرض کرد: من از گذشته خود استغفار می‌کنم و دوست دارم عذر مرا بپذیری و گذشته مرا عفو کنی .امام فرمود: آری، می‌پذیرم؛ زیرا اگر نپذیرم، این کار به معنای از بین بردن زحمات این و یارانش است (و سپس به صفوان اشاره کرد) و همچنین این کار مصداق گفته مخالفین است و خداوند به پیامبرش فرمود:
)فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْر(؛[1] "به برکت رحمت الهی نرم و و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند".
سپس از حال پدرش پرسید. پاسخ داد که پدرم از دنیا رفته است. حضرت برای او نیز استغفار کرد.
منظور حضرت امام رضا(ع) این بود که اگر عذر تو را نپذیرم، گفته‌های صفوان دربارة ما از بین خواهد رفت و این دستاویزی برای مخالفین ما نیز خواهد بود و خواهند گفت که چرا امام شما عذر یک نفر را نپذیرفت.
گمانت را به خدا نیکو کن
محدث قمی در منتهی الامال می‌نویسد : احمد بن عمر بن ابی شعبه جبلی و حسین بن یزید معروف به نوفلی گویند که بر حضرت امام رضا وارد شدیم و به او عرض کردیم: ما در گذشته در وسعت رزق و فراخی زندگی بودیم، لیک حال ما دگرگون گشت (یعنی فقیر شدیم). دعا کن که خداوند حالت قبل را به ما برگرداند.
امام در پاسخ فرمود: می‌خواهید چگونه باشید؟ آیا می‌خواهید همانند پادشاهان باشید؟ آیا خوشحال خواهید بود که حالتان همانند طاهر و هرثمه[2] باشد؛ امّا از نظر عقیده بر خلاف آن باشید که هم اکنون هستید؟
عرض کردیم: نه به خدا سوگند هرگز چنین حالتی ما را خوشحال نخواهد کرد، گر چه دنیا و آنچه طلا و نقره در آن است، برای ما باشد.
حضرت فرمود: حق تعالی می‌فرماید: )اعْمَلُوا آلَ داوُودَ شُکْرًا وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشّکُورُ(؛[3] آن گاه فرمود : ظن و گمانت را به خدا نیکو کن، و هر که گمانش به خدا نیکو باشد، خداوند نزد گمانش است. و آنکه به روزی کم راضی شد ، خدا از او عمل کم را قبول می‌فرماید، و کسی که از حلال به کم راضی شد مئونه‌اش هم سبک خواهد شد، و اهل بیت او با نشاط و باطراوت خواهند بود، و خداوند او را به درد و درمان دنیا بینا می‌کند او را از دنیا به سلامت به سوی دار السلام بیرون می برد.[4]
استدلال‌های فقهی
پیش از ولادت امام رضا(ع) امام موسی بن جعفر(ع) درباره‌اش فرمود که امام صادق(ع) درباره او گفته: وی عالم آل محمد است.
ابوالصلت گوید: محمد بن اسحاق بن موسی بن جعفر از پدرش نقل کرده که می‌گفت پدرم موسی بن جعفر به پسران خود می‌فرمود: ای فرزندان من، برادر شما علی بن موسی عالم آل محمد است، از او معالم دین خود را سؤال کنید و سخنان او را حفظ کنید. همانا من بارها از پدرم جعفر بن محمد شنیدم که به من می‌گفت: عالم آل محمد در صلب تو است و ای کاش او را درک می‌کردم.[5]
آری، امام رضا(ع) در همه ابعاد، عالم آل محمد بودند؛ چرا که او بزرگ‌ترین مرجع و پناه علمی تمام علما و فقهای زمان خود بود و همان گونه که گفته شد، تکیه گاه امام رضا(ع) قرآن کریم بوده، بدین معنی که به هر حکمی از احکام فقهی که اشاره می‌فرمود به دلیل آن یعنی کتاب خدا استناد و استدلال می‌کرد.
مرحوم شیخ حرّ عاملی در کتاب شریف وسائل الشیعه به این موارد اشاره کرده که به بخشی از این استدلال‌ها بسنده می‌کنیم:
1. درباره تحریم آواز، به این آیه استدلال می‌فرمود: )وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلّ عَنْ سَبیلِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتّخِذَها هُزُوًا أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ(.[6]
2. درباره حرمت استفاده از اموال ایتام، به آیه شریفه: )وَ لْیَخْشَ الّذینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرّیّةً ضِعافًا خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتّقُوا اللّهَ(.[7]
3. درباره جواز استفاده پدر از اموال فرزند بدون اذن او، به آیه شریفه )یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثًا وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذّکُورَ(.[8]
4. درباره جواز قبول ولایت از سوی حاکم جائر در حالت ضرورت، به آیه )اجْعَلْنی عَلى‏ خَزائِنِ اْلأَرْضِ إِنّی حَفیظٌ عَلیمٌ(.[9]
5. درباره علت تحریم تعلیم سحر و اجرت گرفتن در برابر آن به آیه شریفه )وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ(.[10]
6. به وجوب یقین به خدا در رساندن روزی، به آیه شریفه )وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما(.[11]
7. درباره استحابت عفو و بخشش از دیگری به آیه شریفه )فَاصْفَحِ الصّفْحَ الْجَمیلَ (.[12]
8. در وجوب حج فقط برای یک مرتبه به آیه شریفه )فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلّ‏ِ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلّهُمْ یَحْذَرُونَ(.[13]
9. درباره استحباب گرفتن سه روز روزه در هر ماه به آیه شریفه )مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(.[14]
10. در استحباب دادن صدقه از سوی طفل که او به دست خود صدقه بدهد، به آیه شریفه ) فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرّةٍ خَیْرًا یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرّةٍ شَرّا یَرَهُ (.[15]
11. در عدم جواز مشارکت دادن دیگری در وضو گرفتن در صورت عدم ضرورت، به آیه شریفه )فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحًا وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا(.[16]
12. درباره علت وجوب قضا و کفاره روزه اگر بیمار در بین دو رمضان خوب شد و روزه نگیرد، به آیه شریفه )فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسّا فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکینًا ...(.[17]
13. درباره علت اینکه خمس پیامبر به امامان می‌رسد، به آیه شریفه )وَ اعْلَمُوا أَنّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى(.[18]
14. در بیان علت وجوب تکبیر در نماز عید، به آیه شریفه )وَ لِتُکَبِّرُوا اللّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ وَ لَعَلّکُمْ تَشْکُرُونَ(.[19]
15. درباره علت وجوب تحریم صدقة واجب بر اهل بیت به آیه شریفه )إِنّمَا الصّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکینِ(.[20]
16. در بیان علت وجوب زکات به آیه شریفه )لَتُبْلَوُنّ فی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ(.[21]
البته ما در اینجا برای اختصار به وجه استدلال امام رضا اشاره نکردیم و خواننده در صورت تمایل می‌تواند به منبع استفاده مراجعه بفرماید.
پاسخ‌های قرآنی
امام رضا(ع) در طول زندگی پربرکتش با افراد و چهره‌های منفی و مثبتی رو‌به‌رو‌ ‌شده و با هر یک به فراخورحالش سخن گفته، و در برابر اظهار علاقه یا جسارت و بی‌ادبی آنها با رعایت آداب الهی و رهنمودهای قرآنی، کریمانه برخورد می‌کرد.
در نمونه‌های زیر دقت فرمایید:
1. روشن کردن ابهامات برای بزنطی
حمیری در قرب الاسناد از فرزند عیسی از بزنطی نقل کرده که به امام رضا(ع) نوشتم: من فردی از اهل کوفه هستم و خود و خانواده‌ام؛ با اطاعت شما به خدای متعال تقرّب می‌جویم، بسیار اشتیاق دارم به ملاقات شما بیایم تا برخی از مسائل دین را از محضرتان بپرسم. ضمناً برخی شنیده‌ها وجود دارد که گروهی آنها را از شما برای ما نقل کرده‌اند؛ همان افرادی که گمان کرده‌اند پدرت هنوز زنده است و نیز گمان کرده‌اند که برخی از پاسخ‌های شما به آنها، برخلاف گفته پدرانت بوده است.
امام در پاسخ نامه‌اش چنین نوشت: به نام خدا. نامه‌ات را به من رساندند، در نامه نوشته بودی که دوست داری به ملاقات من بیایی تا برخی از مسائل برایت روشن گردد. آری باید خودت بیایی تا پاره‌ای از مسائل را از نزدیک با تو در میان بگذارم. اما اینکه که گفته شده: چیزهایی از من برایت نقل کرده‌اند که برخلاف آن است که از پدرانم رسیده، قسم به جانم که جز خدا، کران و کوران را نخواهند شنواند و هدایت نخواهد کرد.
خدای می‌فرماید: ) مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنّما یَصّعّدُ فِی السّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الّذینَ لا یُؤْمِنُونَ(.[22] )إِنّکَ لا تَهْدی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنّ اللّهَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ(.[23] آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای "پذیرش" اسلام گشاده می‌سازد و آن کس را که به سبب اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینه‌اش را آن چنان تنگ می‌کند که گویا می‌خواهد به آسمان بالا برود. این گونه خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی‌آوردند، قرار می‌دهد". و فرمود: "تو نمی‌‌توانی کسی را که دوست داری، هدایت کنی، ولی خداوند هر کس را که بخواهد هدایت می کند و او به هدایت یافتگان آگاه تر است".
آنگاه امام رضا(ع) در نامه خود، به برخی اتهامات که مخالفان امام یعنی واقفیان بر او وارد کرده بودند، اشاره فرمود و به علت مخالفت برخی افراد همچون ابن السراج و ابن ابی حمزه و دیگران اشاره کرد.[24]
2. پاسخ به اتهامات
صدوق در عیون و امالی از ریان نقل می‌کند که بر علی بن موسی الرضا(ع) وارد شدم و به او عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، مردم می گویند: تو وارد این امر شدی، با اینکه به دنیا زهد پیشه‌ بودی.
امام(ع) فرمود: خدا می‌داند که از پذیرش این امر کراهت داشتم، امّا هنگامی که خود را بین کشته شدن یا قبول کردن ولایتعهدی مخیر دیدم، این امر را اختیار کردم. وای بر آنها! آیا نمی‌دانند وقتی که ضرورت ایجاب کرد که یوسف خزائن عزیز مصر را سرپرستی کند، به او گفت: )اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علیم(.[25] ؛ " مرا سرپرست خزائن سرزمین (مصر) قرار ده که نگه دارنده و آگاهم". من نیز به حکم ضرورت این امر را از روی اکراه و اجبار قبول کردم. گذشته از این من در این امر داخل نشدم، مگر مانند داخل شدن کسی که می‌خواهد از آن خارج شود. پس به خدا شکایت می‌کنم که اوست یار من.
همچنین از حسن بن موسی روایت کرده که اصحاب ما از امام رضا(ع) روایت کرده‌اند که مردی به آن حضرت گفت: اصلحک الله! چرا به سوی این امر رفتی؟ گویا بر حضرت ایراد گرفته بود.
امام رضا(ع) به او فرمود: ای مرد، بگو بدانم کدام افضل است: پیامبر یا وصیّ پیامبر؟ در پاسخ گفت: پیامبر أفضل است.
امام فرمود: کدام بدتر است آیا مسلمان یا مشرک؟
گفت البته مشرک بدتر است.
امام فرمود: بدان که عزیز مصر مشرک بود و حضرت یوسف پیامبر خدا، و امّا مأمون مسلمان و من وصی و جانشین پیامبر، و در عین حال یوسف(ع) از عزیز مصر خواست که وی را سرپرست قرار دهد، زمانی که به وی گفت: )اجْعَلْنی عَلى‏ خَزائِنِ اْلأَرْضِ إِنّی حَفیظٌ عَلیمٌ(؛ "و مرا مجبور کردند بر پذیرش ولایتعهدی".[26]
3. پاسخ به برخی از صوفیان
محقق اربلی در کشف الغمه از آبی در نثر الدرر نقل کرده که گروهی از صوفیان در خراسان بر آن حضرت وارد شدند. آنان اظهار داشتند که امیرمؤمنان مأمون نظر کرد در آنان که خداوند آنها را ولی امر قرار داده. از این رو، به شما اهل بیت نظر کرد و تو را سزاوار تر از دیگری بر مردم دانست و سپس چنین دید که خلافت را به تو واگذار کند. امّا امت به فردی نیاز دارد که از غذاهای سخت استفاده کند و لباس زبر و پشمینه بپوشد و بر الاغ سوار شود و به عیادت بیماران برود.
راوی می‌گوید: امام رضا(ع) که در آن هنگام تکیه داده بود، با شنیدن این سخنان از جای جست و فرمود: حضرت یوسف پیامبر خدا بود، امّا قبایی از دیباج که به طلا مزین بود، به تن می‌کرد و بر تکیه گاه‌های فرعونیان تکیه می‌زد و حکم و داوری می‌کرد.
(وای بر شما) مردم از امام قسط و عدل می‌خواهند و اینکه اگر سخنی گفت راستگو باشد و اگر حکم و داوری کرد، به عدالت رفتار نماید، اگر وعده دهد، وفا کند؛ چرا که هرگز خداوند لباس یا عذایی را بر آنان حرام نکرده. سپس این آیه کریمه را تلاوت فرمود: )قُلْ مَنْ حَرّمَ زینَةَ اللّهِ الّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ([27]؛ "بگو چه کسی زینت‌های الهی را که برای بندگان خود آفریده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است".[28]
4. استدلال بر فضیلت امیرمؤمنان
از جمله آیاتی که امام رضا(ع) به آنها استدلال فرموده است، آیه شریفه مباهله است. در گفتگویی که مأمون با آن حضرت درباره بزرگ‌ترین فضیلت امیرمؤمنان داشت، امام(ع) به همین آیه استدلال کرد.
صدوق در عیون اخبار الرضا آورده که روزی مأمون عباسی به امام رضا گفت: مرا به بزرگ‌ترین فضیلت امیرمؤمنان که قرآن بر آن دلالت دارد، آگاه کن.
امام(ع) فرمود: همانا آیه مباهله است. خدای جل جلاله ‌فرمود: )فَمَنْ حَاجّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ..([29] ؛ پس رسول خدا(ص) امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را برای مباهله دعوت کرد که هر دوی آنها فرزندانش بودند و همچنین فاطمه را دعوت کرد که در آن هنگام وی جزء زنان مورد اشاره آیه بود، و نیز امیرمؤمنان را فرا خواند که به حکم آیه شریفه، نفس رسول خدا به شمار می‌رفت.
پس ثابت شد که هیچ یک از بندگان خدا والاتر از رسول خدا وافضل از او نبوده‌اند و همچنین لازم آمده که احدی افضل از نفس رسول خدا که علی بود، به دلالت آیة شریفه وجود نداشته باشد.
مأمون گفت: این استدلال درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و فاطمه3 صحیح است، امّا درباره علی(ع) درست نیست؛ چون ممکن است رسول خدا شخص خود را در حقیقت گفته باشد، نه فرد دیگری را. پس آیه فضیلتی برای امیرمؤمنان نخواهد بود.
امام رضا(ع) در پاسخ فرمود: این سخن صحیح نیست؛ چرا که شخص دعوت کننده همواره غیر از خود را دعوت می‌کند، نه خود را. همان طور که فرد دستور دهنده، همیشه به دیگری امر می‌کند نه به خود.] پس این که حضرت فرمود: )فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا..(؛ به این معنی نیست که خودمان را دعوت کنیم[ و وقتی که رسول خدا فردی غیر از امیرمؤمنان را در مباهله فرانخواند، ثابت می‌شود که علی همان نفس پیامبر است که خداوند در قرآن‌به‌آن‌اشاره‌کرده‌است.
مأمون که از پاسخ امام رضا(ع) شگفت زده شده بود، گفت وقتی که جواب آمد، سؤال جایگاه خود را از دست می‌دهد.[30]
پی نوشت ها:
________________________________________
[1]. تفسیر عیاشی، ج1، ص203.
[2]. دو نفر از کارگزاران مأمون عباسی بودند.
[3]. سبا / 13.
[4]. منتهی الامال، ج2، ص280.
[5]. منتهی الامال ج2، ص260؛ اعلام‌الهدی،‌ص328.
[6]. وسائل الشیعه، ج12، ص230.
[7]. همان، ص181.
[8]. همان، ص197.
[9]. همان، ص150 و 147.
[10]. همان، ص107.
[11]. همان، ج11، ص159.
[12]. همان، ج8، ص519.
[13]. همان، ص7.
[14]. همان، ج7، ص306.
[15]. وسائل الشیعه، ج6، ص261.
[16]. همان، ج1، ص335.
[17]. وسائل الشیعه، ج7، ص246.
[18]. همان، ج 6، ص359.
[19]. همان، ج 5، ص105.
[20]. همان، ج6، ص359 و360.
[21]. همان، ج6، ص5.
[22]. انعام / 125.
[23]. قصص / 56.
[24]. قرب الاسناد، ص152؛ بحار الانوار، ج49، ص295.
[25]. عیون الاخبار الرضا، ج2، ص139؛ علل الشرایع، ج2، ص227.
[26]. عیون الاخبار الرضا، ج2 ص138.
[27]. سوره اعراف، آیه 32،
[28]. کشف الغمه، ج2، ص310
[29]. آل عمران / 61.
[30]. الفصول المختاره، ص38؛ بحارالانوار، ج49 ص188.