شکوه دانش امام
آرشیو
چکیده
متن
آیا امام باقرعلیه السلام قدرت پاسخگویی به آن همه سؤال را خواهد داشت؟
این سؤالی است که در ذهنم جوانه می زند و به اندیشه ام وامی دارد. به دریای پررمز و راز سکوت و خاموشی غرق می شوم. حالتِ یأس و ناامیدی، بر وجودم سایه می افکند. سخنان آن مرد روشن دل، به خاطرم زنده می شود:
«نابینا بودم. خودم را به حضور ابوجعفرعلیه السلام رساندم و گفتم:
- آیا شما وارث پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم هستید؟
- آری.
- آیا رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وارث اعجاز و علوم انبیاء قبلی بود؟
- آری.
- پس شما نیز قدرت زنده کردن مرده ها و شفای نابینایان و... را دارید؟
- آری، البته به اذن الهی.
آنگاه در حالی که چشم به من دوخته است، می افزاید:
- نزدیکتر بیا.
جلوتر می روم. دست به صورت و چشمانم می کَشد. احساس می کنم دیدگانم روشن شده اند. همه جا را می بینم. آفتاب، زمین، خانه ها، سیمای جذّاب و نورانی امام و... حالت شعف و شادی، وجودم را دربرمی گیرد. به ستاره مقابلم خیره می شوم. لبخند شیرینی بر لبان مبارکش نقش بسته است. می فرماید:
- آیا دوست داری همیشه این طور باشی و حساب روز قیامتت مثل سایر مردم باشد و یا آنکه به حالت قبلی برگردی و در عوض، بدون حساب وارد بهشت شوی؟
- فدایت شوم! هیچ چیز با بهشت برابری نمی کند، می خواهم همان گونه که بودم، بمانم.
دست مبارکش را به سوی صورتم دراز می کند. گرمای دست نجات بخشش را احساس می کنم. دیگر چیزی نمی بینم احساس می کنم چشمانم به حالت اوّل بازگشته اند.»(1)
زبانم را به روی لبهای خشکیده ام می کشم و همچنان پیش می روم. در آن حال به خودم می گویم: «گمان نمی کنم در پاسخ سؤالهای بی شمار آنان، عاجز و ناتوان بماند!» حسّ غریبی که پیدا کرده ام، رهایم نمی کند. در مقابل هجوم آن همه افکار پریشان، آرام و قراری ندارم. همچنان به مسیر خود ادامه می دهم. لحظه به لحظه بر تعداد نخل های پیرامون راه، افزوده می شود. بِرکه ها و واحه هایی که فضای سبزی به وجود آورده اند، توجّه هر رهگذر تشنه و گرما زده را جلب می کند. گاهی، باد گرم و دل آزاری به صورتم می وزد و احساس ناخوشایندی تنم را می فرساید. موجی از افکار و تخیّلات، ذهن و روحم را به ساحل سخنان ابوبصیر می کشاند:
«نزد امام باقرعلیه السلام نشسته بودم. فرد ناشناسی وارد شد. امام پرسید:
- اهل کجایی؟
- خراسان.
- پدرت در چه حالی بود؟
- الحمدلله صحیح و سالم بود.
- او از دنیا رفت، شما در روز فوتش به گرگان رسیده بودی! خوب، حال برادرت چگونه بود؟
- خوب بود.
- برادرت همسایه ای به نام صالح داشت؛ او برادرت را به قتل رساند.
تحمّل مرد خراسانی به سر آمد. حالش دگرگون شد. در حالی که آیه «انّا لله و انّا الیه راجعون» را برلب داشت، اشکهایش جاری شد. امام با دیدن جَزَع و فَزَع او، فرمود:
- ناراحت نباش، پدر و برادرت، به بهشت رفتند.
- ای پسر رسول خدا! عجیب است که از حال پسر بیمارم سؤال نکردید؟!
- او خوب شده و با دختر عمویش ازدواج کرده است و در هنگام بازگشت شما، پسری به نام «علی» از او به دنیا می آید. علی از شیعیان ماست؛ هرچند پدرش از شیعیان ما نیست.»(2)
نمای بیرونی خانه های شهر دیده می شوند. سخنان آن مرد روشندل رهایم نمی کند. سؤال دیگری در عالَمِ ذهنم تولّد می یابد:
- آیا کسی که از اسرار عالم غیب، آگاهی دارد، از پاسخ سؤال های افرادی چون: ابن ذر و همراهانش عاجز می ماند؟
شکّی برایم باقی نمانده است که امام قدرت پاسخ همه سؤال های آنها را دارد. با این وجود، در جریان گذاشتن او را وظیفه می دانم و با این نیّت، وارد مدینه می شوم. کوچه های شهر را یکی پس از دیگری پشت سر می گذارم. لحظه به لحظه بر ضربان قلبم افزوده می شود. احساس عطش، آزارم می دهد. خودم را پشت درب خانه امام می رسانم. آن را به صدا می آورم. درب گشوده می شود. سراغ امام را می گیرم. اجازه ورود می دهد. داخل می شوم و یک راست خودم را به نزدش می رسانم و می گویم:
- فدایت شوم! با ابن ذر و ابن قیس و ابن بهرام، همسفر بودم؛ آنها می گفتند: «چهار هزار مسأله نوشته ایم و می خواهیم از ابی جعفر بپرسیم» از من خواستند تا برایشان وقت ملاقات بگیرم. از برخوردها و سخنان تهدیدآمیز آنان، گرفتار غم و اندوه شدم. ترسیدم که...
هنوز سخنم تمام نشده است که صدای دلربایش به طنین می آید؛ در حالی که تبسّمی بر لبانش نقش بسته است، می فرماید:
- غمگین نباش! وقتی آمدند، اجازه ورود بده.
از خونسردی ایشان شگفت زده می شوم. ناخودآگاه این سؤال در ذهنم جان می گیرد که: او چگونه قدرت پاسخ چهار هزار مسأله را خواهد داشت؟ آن هم سؤال های عالمان مشهورِ مخالفان که در صدد تحقیر جایگاه علمی و اجتماعی آن حضرت هستند؟! آن شب را با هزار فکر و خیال سپری می کنم. صبحِ زود، خودم را به خانه آن حضرت می رسانم و منتظر ورود همسفرانم، می نشینم. زمانی نمی گذرد که صدای درب طنین انداز می شود. خادم امام، خودش را پشت درب می رساند. بر ضربان قلبم افزوده شده است. خادم، خبر آمدن ابن ذر و همراهانش را می دهد. اضطراب خفیفی وجودم را فرامی گیرد. به امام چشم می دوزم. همچنان با وقار و خونسرد دیده می شود. در آن حال، می فرماید:
- ابوجهم!(3) برو به آنها اجازه ورود بده.
از جایم بلند می شوم، خودم را به آستانه درب می رسانم. ابن ذر که از بقیه عالم تر و سرشناس تر است، چهارچوب درب را پُر کرده است. گروهی از هوادارانش او را همراهی می کنند. آنان را راهنمایی می کنم. ابن ذر از جلو و سایر دوستانش از پشت سر وارد می شوند. با سردی سلام می گویند و می نشینند. همه، دم فروبسته اند و کسی لب نمی جنباند. مثل اینکه نقشه دیگری در حال اجرا است. مدّت زیادی به سکوت می گذرد. چهره های درهم فرورفته میهمانان، بغض های نهفته شان را به نمایش گذاشته است. نگاهها مسموم و کینه توزانه به نظر می آید. با این وجود، نگاههای مهرآمیز امام به آنها دوخته شده است. با طرح سؤالی، سکوت سنگین را می شکند. منتظرم تا پاسخ آنها را بشنوم؛ ولی آنان همچنان در دریای پُرابهامِ سکوت غوطه ورند. گویا تمام سؤال هایشان را فراموش کرده اند. امام سراغ کنیزش «سرحه» را می گیرد. مثل اینکه امام همه چیز را فهمیده است. سرحه، حاضر می شود. امام سفارش تهیه غذا می دهد. طولی نمی کشد که سفره گسترده می شود. ساده و با صفا است. از غذاهای پرهزینه خبری نیست. امام در حالی که خودش را به سفره نزدیک می کند و می فرماید:
- سپاس خدای را که برای هر چیز، حدّ و مرزی قرار داد؛ حتّی برای این سفره آدابی است که باید آن را رعایت کرد.
ابن ذر با شنیدن جمله با معنای امام، به سخن می آید. لحنش گرفته و کلامش با خشونت است. صدای درشت و موجدارش فضای اتاق را پُر می کند. از اینکه یخهای قهرش آب شده، خوشحال می شوم. و بی درنگ، به او و همراهانش چشم می دوزم. تکانی به خودش می دهد و می پرسد:
- آداب یک سفره چیست؟
امام در حالی که لبانش به ستایش خدای در حرکت است، می فرماید:
- اینکه وقتی گسترده شد، با نام خدا شروع به خوردن کنی و هنگام دست کشیدن، شکر او را به جای آوری.
آنگاه در حالی که به ابن ذر و یارانش اشاره می کند، می افزاید:
- بفرمایید میل کنید.
احساس می کنم تمام سخنان و حرکاتش از روی حکمت و حساب شده است. به خودم می گویم: شاید در آن سوی رفتارش، پیام برجسته و ارزشمندی نهفته باشد! این را زمانی می فهمم که از کنیزش آب می طلبد. این در حالی است که هنوز غذایی به آن صورت تناول نکرده است. کنیزش ظرف آبی می آورد و به دستش می دهد. به ظرف آب چشم می دوزد. صدای دلربایش در اتاق می پیچد:
- حمد و سپاس خدای را که برای هر چیزی، حدّ و مرزی معیّن نمود؛ و حتّی برای این ظرف آب آدابی قرار داد.
ابن ذر از سخنان پُر رمز و راز امام به تعجّب می آید. قبل از اینکه لقمه دستش را بردهان بگذارد، می پرسد:
- آداب یک ظرف آب چیست؟
امام با لحن آرام و مطمئنّی می فرماید:
- آدابش این است که موقع نوشیدن «بسم الله» بگویی و پس از آن نیز حمد و سپاس خدای را بجای آوری؛ همین طور از جای دسته آن، آب نیاشامی و اگر لب آن شکسته است، از محلّ شکستگی آن، آب نخوری.(4)
هنوز گفتگوها ادامه دارد که سفره جمع می شود. همچنان منتظرم تا باب گفتگو و طرح سؤالهای ابن ذر و همراهانش باز شود و پاسخ های امام را بشنوم؛ گویا این، انتظار جانفرسایی بیش نیست. بار دیگر سکوت، فضای مجلس را فرا می گیرد. امام از آنان می خواهد تا آنچه را در سر دارند، بیان کنند. وقتی سکوت آنها ادامه می یابد، خودش شروع به سخن می کند؛ در حالی که به ابن ذر چشم دوخته است، می پرسد:
- ابن ذر! آیا از احادیثی که در مورد ما، به شما رسیده، سخن نمی گویی؟
- آری، ای فرزند رسول خدا! شنیده ایم که که پیامبرخداصلی الله علیه وآله وسلم فرموده است: «من از میان شما می روم و دو چیز گرانبها در میان شما می گذارم؛ یکی از آنها بزرگ تر از دیگری است. آن دو، کتاب خدا و اهل بیت من هستند. هرکس به آن دو تمسّک جوید، هرگز گمراه نخواهد شد.»
چشمهایم به سیما و لب های مبارک حضرت دوخته شده است. از خودم می پرسم: «سخن بعدی امام چه خواهد بود؟» لحظه ای به سکوت می گذرد و آنگاه می فرماید:
- ابن ذر! روزی که رسول خدا را ملاقات کنی، اگر از تو بپرسد: «با دو یادگار من چه کردی؟» چه جواب می دهی؟!
رنگ از چهره ابن ذر می پرد. در حالی که سر به زیر افکنده است؛ شانه هایش را تکان می دهد. مثل اینکه انقلابی در درونش ایجاد شده است. وقتی صدای هِق هِق گریه اش را می شنوم، بر تعجّبم افزوده می شود. باورم نمی شود که به این زودی منقلب شود!! اشکهایش روی محاسن بلند و پرپشتش فرو می غلتند. دوستانش نیز حالتی بهتر از او ندارند. چشم هایشان بارانی و گونه هایشان خیس شده است. ابن ذر، دستی به چشمان مرطوب و محاسن بلندش می کشد و می گوید:
- امانت بزرگتر را پاره کردیم و امانت کوچکتر را کشتیم!
امام در حالی که به او و یارانش چشم دوخته است، می فرماید:
- آری، اگر چنین بگویی، راست گفته ای.
فضای مجلس از پشیمانی و باران اشک میهمانان، به طراوت آمده است. آنها با دیدگان اشکبار و صورت های نمناک، از امام چشم بر نمی دارند. ادامه سخن امام، آنها را بیشتر دگرگون و پریشان می سازد:
- ای پسرذر! به خدا سوگند، در روز قیامت کسی قدم از قدم بر نمی دارد مگر اینکه به این سه پرسش، پاسخ گوید:
«1. عمرت را چگونه و در چه راهی سپری کردی؟
2. اموالت را چگونه به دست آوردی و در چه راهی مصرف نمودی؟
3. از دوستی ما اهل بیت و اینکه آیا محبّت ما را در دل داری یا نه؟»
همه به امام زُل زده اند. کسی را یارای سخن گفتن نیست. هنوز فضا، بوی اشک می دهد. از قیافه ها احساس شرم و ندامت، خوانده می شود.
به خود فرو می روم. موج سخنان امام برساحل مغزم می کوبد. حسّ غریبی پیدا کرده ام. ذهنم جولانگاه دهها سؤال و فرضیه شده است. از خودم می پرسم: «بالآخره، ابن ذر، چه زمانی سؤالهایش را خواهد پرسید؟ چهار هزار مسأله، کار شوخی نیست! پرسش آن همه سؤال، وقت گیر و خسته کننده است؛ پس چرا زودتر نمی پرسد؟»
صدای همهمه ای توجّه ام را جلب می کند. به حاضران چشم می دوزم. جنب و جوشی در بین میهمانان ایجاد شده است. خوشحال می شوم که لحظه موعود فرا رسیده است. لابد میهمانان، آماده طرح سؤالهایشان شده اند؛ ولی نه. همه، از جا بلند می شوند. بیش از گذشته بر تعجّبم افزوده می شود. در حالی که سرهایشان را به زیر انداخته اند، مجلس را ترک می کنند. امام رو به خادمش می فرماید:
- از پشت سر آنها برو، گوش کن که چه می گویند؟
خادم با فاصله کمی از آنان، از خانه خارج می شود. چند دقیقه نگذشته است که برمی گردد و خطاب به امام عرض می کند:
- فدایت شوم! همراهان ابن ذر به سرزنش و ملامت او پرداختند و گفتند:
- برای چنین ملاقاتی با تو آمدیم؟!
شادی و سرور، وجودم را فرامی گیرد. می خواهم بپرسم که: خوب، ابن ذر چه جواب داد؟ هنوز چیزی نگفته بودم که خدمتگزار امام پاسخ ابن ذر را نقل می کند:
- وای بر شما! ساکت باشید، چه بگویم درباره مردی که خدا، مردم را از ولایت او مورد سؤال قرار می دهد؟ و چگونه سؤال کنم از مردی که حدود و آداب سفره طعام و ظرف آب را می داند؟!(5)
پی نوشت ها:
1. کرامات و مقامات عرفانی امام باقر(ع)، سید علی حسینی، ص 54، به نقل از: اصول کافی، ج 1،ص 470، ح 3؛ الخرائج والجرائح، راوندی، ج 1،ص 274،ش 5.
2.همان،ص 57،به نقل از:بحارالانوار،ج 46،ص 247،ح 36.
3. ثویر بن ابی فاخته، معروف به ابوجهم کوفی، از اصحاب برجسته امامان سجّاد، باقر و صادق(ع) و راوی داستان.
4. شایان ذکر است که: ظرف مورد اشاره امام باقر(ع) کوزه بوده و می تواند مراد آن حضرت از اینکه فرمود: «از جلو دسته آن، آب نیاشامی.» این باشد که معمولاً در محلّ دسته ظروف، به علّت تماس مداوم با دست انسان، خطر آلودگی زیاد است و اگر انسان از آنجا آب بیاشامد، احتمال گرفتار شدنش به امراض گوناگون، بسیار است.
همین طور اینکه فرمود: «از محلّ شکستگی آن، آب نخوری.» به این دلیل است که میکروب ها در جاهای شکستگی بیشتر نفوذ کرده و در آنجاها مخفی می شوند و چنانچه فردی از آنجا آب بخورد، احتمال گرفتار شدنش به انواع مرض ها، زیاد است.
5. شاگردان مکتب ائمّه(ع)، محمدعلی عالمی دامغانی، ج 1، ص 282، به نقل از اعیان الشیعه، ج 4، ص 26؛ رجال کشی، ص 191 و...
این سؤالی است که در ذهنم جوانه می زند و به اندیشه ام وامی دارد. به دریای پررمز و راز سکوت و خاموشی غرق می شوم. حالتِ یأس و ناامیدی، بر وجودم سایه می افکند. سخنان آن مرد روشن دل، به خاطرم زنده می شود:
«نابینا بودم. خودم را به حضور ابوجعفرعلیه السلام رساندم و گفتم:
- آیا شما وارث پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم هستید؟
- آری.
- آیا رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وارث اعجاز و علوم انبیاء قبلی بود؟
- آری.
- پس شما نیز قدرت زنده کردن مرده ها و شفای نابینایان و... را دارید؟
- آری، البته به اذن الهی.
آنگاه در حالی که چشم به من دوخته است، می افزاید:
- نزدیکتر بیا.
جلوتر می روم. دست به صورت و چشمانم می کَشد. احساس می کنم دیدگانم روشن شده اند. همه جا را می بینم. آفتاب، زمین، خانه ها، سیمای جذّاب و نورانی امام و... حالت شعف و شادی، وجودم را دربرمی گیرد. به ستاره مقابلم خیره می شوم. لبخند شیرینی بر لبان مبارکش نقش بسته است. می فرماید:
- آیا دوست داری همیشه این طور باشی و حساب روز قیامتت مثل سایر مردم باشد و یا آنکه به حالت قبلی برگردی و در عوض، بدون حساب وارد بهشت شوی؟
- فدایت شوم! هیچ چیز با بهشت برابری نمی کند، می خواهم همان گونه که بودم، بمانم.
دست مبارکش را به سوی صورتم دراز می کند. گرمای دست نجات بخشش را احساس می کنم. دیگر چیزی نمی بینم احساس می کنم چشمانم به حالت اوّل بازگشته اند.»(1)
زبانم را به روی لبهای خشکیده ام می کشم و همچنان پیش می روم. در آن حال به خودم می گویم: «گمان نمی کنم در پاسخ سؤالهای بی شمار آنان، عاجز و ناتوان بماند!» حسّ غریبی که پیدا کرده ام، رهایم نمی کند. در مقابل هجوم آن همه افکار پریشان، آرام و قراری ندارم. همچنان به مسیر خود ادامه می دهم. لحظه به لحظه بر تعداد نخل های پیرامون راه، افزوده می شود. بِرکه ها و واحه هایی که فضای سبزی به وجود آورده اند، توجّه هر رهگذر تشنه و گرما زده را جلب می کند. گاهی، باد گرم و دل آزاری به صورتم می وزد و احساس ناخوشایندی تنم را می فرساید. موجی از افکار و تخیّلات، ذهن و روحم را به ساحل سخنان ابوبصیر می کشاند:
«نزد امام باقرعلیه السلام نشسته بودم. فرد ناشناسی وارد شد. امام پرسید:
- اهل کجایی؟
- خراسان.
- پدرت در چه حالی بود؟
- الحمدلله صحیح و سالم بود.
- او از دنیا رفت، شما در روز فوتش به گرگان رسیده بودی! خوب، حال برادرت چگونه بود؟
- خوب بود.
- برادرت همسایه ای به نام صالح داشت؛ او برادرت را به قتل رساند.
تحمّل مرد خراسانی به سر آمد. حالش دگرگون شد. در حالی که آیه «انّا لله و انّا الیه راجعون» را برلب داشت، اشکهایش جاری شد. امام با دیدن جَزَع و فَزَع او، فرمود:
- ناراحت نباش، پدر و برادرت، به بهشت رفتند.
- ای پسر رسول خدا! عجیب است که از حال پسر بیمارم سؤال نکردید؟!
- او خوب شده و با دختر عمویش ازدواج کرده است و در هنگام بازگشت شما، پسری به نام «علی» از او به دنیا می آید. علی از شیعیان ماست؛ هرچند پدرش از شیعیان ما نیست.»(2)
نمای بیرونی خانه های شهر دیده می شوند. سخنان آن مرد روشندل رهایم نمی کند. سؤال دیگری در عالَمِ ذهنم تولّد می یابد:
- آیا کسی که از اسرار عالم غیب، آگاهی دارد، از پاسخ سؤال های افرادی چون: ابن ذر و همراهانش عاجز می ماند؟
شکّی برایم باقی نمانده است که امام قدرت پاسخ همه سؤال های آنها را دارد. با این وجود، در جریان گذاشتن او را وظیفه می دانم و با این نیّت، وارد مدینه می شوم. کوچه های شهر را یکی پس از دیگری پشت سر می گذارم. لحظه به لحظه بر ضربان قلبم افزوده می شود. احساس عطش، آزارم می دهد. خودم را پشت درب خانه امام می رسانم. آن را به صدا می آورم. درب گشوده می شود. سراغ امام را می گیرم. اجازه ورود می دهد. داخل می شوم و یک راست خودم را به نزدش می رسانم و می گویم:
- فدایت شوم! با ابن ذر و ابن قیس و ابن بهرام، همسفر بودم؛ آنها می گفتند: «چهار هزار مسأله نوشته ایم و می خواهیم از ابی جعفر بپرسیم» از من خواستند تا برایشان وقت ملاقات بگیرم. از برخوردها و سخنان تهدیدآمیز آنان، گرفتار غم و اندوه شدم. ترسیدم که...
هنوز سخنم تمام نشده است که صدای دلربایش به طنین می آید؛ در حالی که تبسّمی بر لبانش نقش بسته است، می فرماید:
- غمگین نباش! وقتی آمدند، اجازه ورود بده.
از خونسردی ایشان شگفت زده می شوم. ناخودآگاه این سؤال در ذهنم جان می گیرد که: او چگونه قدرت پاسخ چهار هزار مسأله را خواهد داشت؟ آن هم سؤال های عالمان مشهورِ مخالفان که در صدد تحقیر جایگاه علمی و اجتماعی آن حضرت هستند؟! آن شب را با هزار فکر و خیال سپری می کنم. صبحِ زود، خودم را به خانه آن حضرت می رسانم و منتظر ورود همسفرانم، می نشینم. زمانی نمی گذرد که صدای درب طنین انداز می شود. خادم امام، خودش را پشت درب می رساند. بر ضربان قلبم افزوده شده است. خادم، خبر آمدن ابن ذر و همراهانش را می دهد. اضطراب خفیفی وجودم را فرامی گیرد. به امام چشم می دوزم. همچنان با وقار و خونسرد دیده می شود. در آن حال، می فرماید:
- ابوجهم!(3) برو به آنها اجازه ورود بده.
از جایم بلند می شوم، خودم را به آستانه درب می رسانم. ابن ذر که از بقیه عالم تر و سرشناس تر است، چهارچوب درب را پُر کرده است. گروهی از هوادارانش او را همراهی می کنند. آنان را راهنمایی می کنم. ابن ذر از جلو و سایر دوستانش از پشت سر وارد می شوند. با سردی سلام می گویند و می نشینند. همه، دم فروبسته اند و کسی لب نمی جنباند. مثل اینکه نقشه دیگری در حال اجرا است. مدّت زیادی به سکوت می گذرد. چهره های درهم فرورفته میهمانان، بغض های نهفته شان را به نمایش گذاشته است. نگاهها مسموم و کینه توزانه به نظر می آید. با این وجود، نگاههای مهرآمیز امام به آنها دوخته شده است. با طرح سؤالی، سکوت سنگین را می شکند. منتظرم تا پاسخ آنها را بشنوم؛ ولی آنان همچنان در دریای پُرابهامِ سکوت غوطه ورند. گویا تمام سؤال هایشان را فراموش کرده اند. امام سراغ کنیزش «سرحه» را می گیرد. مثل اینکه امام همه چیز را فهمیده است. سرحه، حاضر می شود. امام سفارش تهیه غذا می دهد. طولی نمی کشد که سفره گسترده می شود. ساده و با صفا است. از غذاهای پرهزینه خبری نیست. امام در حالی که خودش را به سفره نزدیک می کند و می فرماید:
- سپاس خدای را که برای هر چیز، حدّ و مرزی قرار داد؛ حتّی برای این سفره آدابی است که باید آن را رعایت کرد.
ابن ذر با شنیدن جمله با معنای امام، به سخن می آید. لحنش گرفته و کلامش با خشونت است. صدای درشت و موجدارش فضای اتاق را پُر می کند. از اینکه یخهای قهرش آب شده، خوشحال می شوم. و بی درنگ، به او و همراهانش چشم می دوزم. تکانی به خودش می دهد و می پرسد:
- آداب یک سفره چیست؟
امام در حالی که لبانش به ستایش خدای در حرکت است، می فرماید:
- اینکه وقتی گسترده شد، با نام خدا شروع به خوردن کنی و هنگام دست کشیدن، شکر او را به جای آوری.
آنگاه در حالی که به ابن ذر و یارانش اشاره می کند، می افزاید:
- بفرمایید میل کنید.
احساس می کنم تمام سخنان و حرکاتش از روی حکمت و حساب شده است. به خودم می گویم: شاید در آن سوی رفتارش، پیام برجسته و ارزشمندی نهفته باشد! این را زمانی می فهمم که از کنیزش آب می طلبد. این در حالی است که هنوز غذایی به آن صورت تناول نکرده است. کنیزش ظرف آبی می آورد و به دستش می دهد. به ظرف آب چشم می دوزد. صدای دلربایش در اتاق می پیچد:
- حمد و سپاس خدای را که برای هر چیزی، حدّ و مرزی معیّن نمود؛ و حتّی برای این ظرف آب آدابی قرار داد.
ابن ذر از سخنان پُر رمز و راز امام به تعجّب می آید. قبل از اینکه لقمه دستش را بردهان بگذارد، می پرسد:
- آداب یک ظرف آب چیست؟
امام با لحن آرام و مطمئنّی می فرماید:
- آدابش این است که موقع نوشیدن «بسم الله» بگویی و پس از آن نیز حمد و سپاس خدای را بجای آوری؛ همین طور از جای دسته آن، آب نیاشامی و اگر لب آن شکسته است، از محلّ شکستگی آن، آب نخوری.(4)
هنوز گفتگوها ادامه دارد که سفره جمع می شود. همچنان منتظرم تا باب گفتگو و طرح سؤالهای ابن ذر و همراهانش باز شود و پاسخ های امام را بشنوم؛ گویا این، انتظار جانفرسایی بیش نیست. بار دیگر سکوت، فضای مجلس را فرا می گیرد. امام از آنان می خواهد تا آنچه را در سر دارند، بیان کنند. وقتی سکوت آنها ادامه می یابد، خودش شروع به سخن می کند؛ در حالی که به ابن ذر چشم دوخته است، می پرسد:
- ابن ذر! آیا از احادیثی که در مورد ما، به شما رسیده، سخن نمی گویی؟
- آری، ای فرزند رسول خدا! شنیده ایم که که پیامبرخداصلی الله علیه وآله وسلم فرموده است: «من از میان شما می روم و دو چیز گرانبها در میان شما می گذارم؛ یکی از آنها بزرگ تر از دیگری است. آن دو، کتاب خدا و اهل بیت من هستند. هرکس به آن دو تمسّک جوید، هرگز گمراه نخواهد شد.»
چشمهایم به سیما و لب های مبارک حضرت دوخته شده است. از خودم می پرسم: «سخن بعدی امام چه خواهد بود؟» لحظه ای به سکوت می گذرد و آنگاه می فرماید:
- ابن ذر! روزی که رسول خدا را ملاقات کنی، اگر از تو بپرسد: «با دو یادگار من چه کردی؟» چه جواب می دهی؟!
رنگ از چهره ابن ذر می پرد. در حالی که سر به زیر افکنده است؛ شانه هایش را تکان می دهد. مثل اینکه انقلابی در درونش ایجاد شده است. وقتی صدای هِق هِق گریه اش را می شنوم، بر تعجّبم افزوده می شود. باورم نمی شود که به این زودی منقلب شود!! اشکهایش روی محاسن بلند و پرپشتش فرو می غلتند. دوستانش نیز حالتی بهتر از او ندارند. چشم هایشان بارانی و گونه هایشان خیس شده است. ابن ذر، دستی به چشمان مرطوب و محاسن بلندش می کشد و می گوید:
- امانت بزرگتر را پاره کردیم و امانت کوچکتر را کشتیم!
امام در حالی که به او و یارانش چشم دوخته است، می فرماید:
- آری، اگر چنین بگویی، راست گفته ای.
فضای مجلس از پشیمانی و باران اشک میهمانان، به طراوت آمده است. آنها با دیدگان اشکبار و صورت های نمناک، از امام چشم بر نمی دارند. ادامه سخن امام، آنها را بیشتر دگرگون و پریشان می سازد:
- ای پسرذر! به خدا سوگند، در روز قیامت کسی قدم از قدم بر نمی دارد مگر اینکه به این سه پرسش، پاسخ گوید:
«1. عمرت را چگونه و در چه راهی سپری کردی؟
2. اموالت را چگونه به دست آوردی و در چه راهی مصرف نمودی؟
3. از دوستی ما اهل بیت و اینکه آیا محبّت ما را در دل داری یا نه؟»
همه به امام زُل زده اند. کسی را یارای سخن گفتن نیست. هنوز فضا، بوی اشک می دهد. از قیافه ها احساس شرم و ندامت، خوانده می شود.
به خود فرو می روم. موج سخنان امام برساحل مغزم می کوبد. حسّ غریبی پیدا کرده ام. ذهنم جولانگاه دهها سؤال و فرضیه شده است. از خودم می پرسم: «بالآخره، ابن ذر، چه زمانی سؤالهایش را خواهد پرسید؟ چهار هزار مسأله، کار شوخی نیست! پرسش آن همه سؤال، وقت گیر و خسته کننده است؛ پس چرا زودتر نمی پرسد؟»
صدای همهمه ای توجّه ام را جلب می کند. به حاضران چشم می دوزم. جنب و جوشی در بین میهمانان ایجاد شده است. خوشحال می شوم که لحظه موعود فرا رسیده است. لابد میهمانان، آماده طرح سؤالهایشان شده اند؛ ولی نه. همه، از جا بلند می شوند. بیش از گذشته بر تعجّبم افزوده می شود. در حالی که سرهایشان را به زیر انداخته اند، مجلس را ترک می کنند. امام رو به خادمش می فرماید:
- از پشت سر آنها برو، گوش کن که چه می گویند؟
خادم با فاصله کمی از آنان، از خانه خارج می شود. چند دقیقه نگذشته است که برمی گردد و خطاب به امام عرض می کند:
- فدایت شوم! همراهان ابن ذر به سرزنش و ملامت او پرداختند و گفتند:
- برای چنین ملاقاتی با تو آمدیم؟!
شادی و سرور، وجودم را فرامی گیرد. می خواهم بپرسم که: خوب، ابن ذر چه جواب داد؟ هنوز چیزی نگفته بودم که خدمتگزار امام پاسخ ابن ذر را نقل می کند:
- وای بر شما! ساکت باشید، چه بگویم درباره مردی که خدا، مردم را از ولایت او مورد سؤال قرار می دهد؟ و چگونه سؤال کنم از مردی که حدود و آداب سفره طعام و ظرف آب را می داند؟!(5)
پی نوشت ها:
1. کرامات و مقامات عرفانی امام باقر(ع)، سید علی حسینی، ص 54، به نقل از: اصول کافی، ج 1،ص 470، ح 3؛ الخرائج والجرائح، راوندی، ج 1،ص 274،ش 5.
2.همان،ص 57،به نقل از:بحارالانوار،ج 46،ص 247،ح 36.
3. ثویر بن ابی فاخته، معروف به ابوجهم کوفی، از اصحاب برجسته امامان سجّاد، باقر و صادق(ع) و راوی داستان.
4. شایان ذکر است که: ظرف مورد اشاره امام باقر(ع) کوزه بوده و می تواند مراد آن حضرت از اینکه فرمود: «از جلو دسته آن، آب نیاشامی.» این باشد که معمولاً در محلّ دسته ظروف، به علّت تماس مداوم با دست انسان، خطر آلودگی زیاد است و اگر انسان از آنجا آب بیاشامد، احتمال گرفتار شدنش به امراض گوناگون، بسیار است.
همین طور اینکه فرمود: «از محلّ شکستگی آن، آب نخوری.» به این دلیل است که میکروب ها در جاهای شکستگی بیشتر نفوذ کرده و در آنجاها مخفی می شوند و چنانچه فردی از آنجا آب بخورد، احتمال گرفتار شدنش به انواع مرض ها، زیاد است.
5. شاگردان مکتب ائمّه(ع)، محمدعلی عالمی دامغانی، ج 1، ص 282، به نقل از اعیان الشیعه، ج 4، ص 26؛ رجال کشی، ص 191 و...
تبلیغات
