تولید علم در اندیشه باقرالعلوم(ع)

یکم: لقب باقرالعلوم علیه السلام
عنوان «باقرالعلوم» لقبی است که به صورت های گوناگون در مورد پنجمین امام شیعه به کار رفته است:
- باقرالعلم.
- باقرالعلوم.
- باقر علم الدّین.
- باقر علم النّبیّین.
- باقر علم الله و رسوله.
- باقر علم الاوّلین و الآخرین.
این لقب، در آغاز از سوی پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم قبل از میلاد امام پنجم، به ایشان داده شده و به عنوان یک نشانه و ویژگی امام به صحابی جلیل القدر جابربن عبدالله انصاری گفته شده است. در برخی روایات آمده که امام پنجم در تورات هم با همین لقب شناخته شده اند.(1)
برداشت ها از این واژه، متفاوت است:
- گاهی باقر را به معنای گسترش دهنده علوم معنی کرده اند.(2)
- گاهی از واژه باقر، گستردگی علم و دانش و تبحّر آن بزرگوار را فهمیده اند.(3)
- گاهی اظهار دانش و آشکارسازی آن را معادل مفهوم باقر گرفته اند.(4)
در اینکه امام پنجم علیه السلام کانون نشر معارف الهی و چشمه فیّاض علوم انبیائی بوده، تردیدی وجود ندارد. جابر بن عبدالله انصاری که حامل پیام و سلام پیامبر برای این پیشوای بزرگوار شیعه بوده و در بزرگسالی به شاگردی این امام خردسال افتخار می کند. او بارها گفته است:
«یا باقر، یا باقر، یا باقر! اشهد بالله انّک قد اوتیتَ الحکم صبیّاً(5)؛ ای باقر، ای باقر، ای باقر! سوگند به خدا که از کودکی، خداوند به تو دانش و حکمت داده است.»
جابر، با محاسن سپید به محضر این امام بزرگوار مشرّف می شد و معارف فراوان می آموخت و برخی دانسته های خویش را تکمیل و اصلاح می کرد.(6)
دوم: تولید علم
افراد و جوامع نسبت به دانش ها، پنج حالت دارند:
1. تولید کننده دانش اند.
2. مصرف کننده دانش اند.
3. توزیع کننده علم اند.
4. از علوم و دانش ها بی خبر و محرومند.
5. تباه کننده علم اند.
دنیای اسلام در شرایط کنونی نیاز فراوان دارد تا از حالت مصرف کنندگی و احیاناً ترجمه، اقتباس و توزیع علوم به مرحله تولید و تکمیل علوم و دانش راه یابد. تأمین این نیاز فرهنگی بر عهده حوزه و دانشگاه و نظام های آموزشی دنیای اسلام است.
بیماری های معرفتی، اخلاقی و اجتماعی فراوانی وجود دارد که مانع دست یابی امّت اسلامی به علوم و دانش های گوناگون شده است.
حوزه ها و دانشگاه ها به عنوان دو کانون مهمّ نشر و آموزش علوم، هر دو با این بیماری ها مواجه هستند. اگر علوم را به دو بخش «علوم الهی» و «علوم بشری» تقسیم کنیم؛ این پنج نوع برخورد در هردو بخش آموزش سنّتی و آموزش مدرن وجود دارد.
اداره بهتر دین و دنیای جوامع اسلامی و تأمین زندگی ایده آل و الهی، به مواضع و عملکرد حوزه و دانشگاه نسبت به علوم الهی و بشری بستگی دارد. عزّت و استقلال جامعه اسلامی در گرو «تولید»، «ذخیره سازی»، «توزیع» و بهره گیری درست از «علم و دانش» است. بدون تردید تولید و ذخیره سازی و انتقال و توزیع نور و انرژی مهمترین اقدام و پاسخگوی اصلی ترین نیاز جوامع بشری است. علم و دانش ارزشمندترین گوهر جهان هستی است که از طریق دقّت در دو کتاب تکوین و تشریع، در اختیار انسان ها قرار می گیرد. امروز تولید، ذخیره سازی، انتقال و گسترش علم و اطلاعات، گرانبهاترین و بهترین سرمایه کشورهاست.
اگرنیازهای جوامع بشری به سه بخش مهمّ «نیازهای فرهنگی»، «نیازهای امنیتی - دفاعی» و «نیازهای اقتصادی» تقسیم شود؛ فرد و جامعه ای قلّه کمال را فتح می کند که در تأمین تمام نیازها موفّق باشد. امام باقرعلیه السلام فرموده است:
«الکمال کلّ الکمال، التّفقّه فی الدّین و الصّبر علی النّائبة و تقدیر المعیشة(7)؛ کمال اوج کمال در سه چیز نهفته است:
1. تفقّه و فهم عمیق دین؛
2. صبوری در برابر حوادث و مشکلات؛
3. سنجش و برنامه ریزی در تأمین نیازهای زندگی.»
سوم: قلمرو دانش های باقری
حضرت باقرالعلوم علیه السلام در چه رشته ها و گرایش های علمی دارای آگاهی و مقام دانشوری بود؟ آیا آن بزرگوار فقط در زمینه های اعتقادی، اخلاقی، فقهی، سیاسی، تاریخی و... دارای دانش و تخصّص بود یا فراتر از علوم انسانی و طبیعی، در دیگر میادین نیز تک سوار میدان محسوب می شد؟
دیدگاه شیعه، علم امام را محدود به زمینه ای خاص نمی داند و دانش معصومان علیهم السلام را شعبه و شعله ای از خورشید انوار الهی می شناسد. علوم باقر آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم از گستردگی فراوان برخوردار است که به چند مورد آن اشاره می شود:
1. محمد بن مسلم، شاگرد برجسته آن بزرگوار، بازگو کرده است که حضرت فرمود:
«انّا علّمنا منطق الطّیر و اوتینا من کلّ شی ءٍ(8)؛ به ما زبان پرندگان را آموخته اند و از همه چیز به ما داده اند (همچنان که سلیمان پیامبرعلیه السلام از آن برخوردار بود).»
2. سماعة بن مهران گفته است:
پیری از اصحاب ما می گفت: رفتیم که به محضر امام باقرعلیه السلام برسیم، وقتی وارد دهلیز خانه شدیم، صدای قرائت حزین و اندوهباری به زبان سریانی شنیدیم که می خواند و گریه می کرد؛ به طوری که برخی همراهان به گریه افتادند.(9)
3. موسی بن اکیل نمیری گفته است:
درب خانه امام پنجم رفتیم که اجازه ورود بگیریم، صدای غم انگیزی که به زبان عبری چیزی را تلاوت می کرد، شنیدیم. بر ایشان وارد شدیم و در مورد صدا پرسش کردیم. حضرت فرمود: «مناجات ایلیا را به یادآوردم و از آن گریه ام گرفت.»(10)
4. در مناقب آل ابیطالب آمده است:
آن قدر معارف در زمینه علوم قرآنی، علوم مربوط به عقاید و کلام، دانش های مربوط به فتوا و احکام و حلال و حرام از محضر امام باقرعلیه السلام صادر شده که (تا آن روز) از هیچ کدام از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهما السلام نقل نشده است.(11)
5. محمد بن مسلم می گوید:
سی هزار حدیث از آن بزرگوار فرا گرفتم و مطلب پرسیدم.(12)
برخی صحابه نبوی، چهره های برجسته تابعین، چون: جابربن یزید جُعفی و کیسان سجستانی و بزرگان فقهای اهل سنّت، چون: ابن مبارک، زُهَری، اوزاعی، ابوحنیفه، مالک، شافعی و زیاد بن منذر نهدی از محضر آن بزرگوار احکام و معارف دینی آموخته و نقل کرده اند.(13)
چهارم: تولید علم و عزّت
کسی که به عزّت و اقتدار امّت اسلامی و حتّی زندگی شرافتمندانه خویش می اندیشد، نمی تواند نسبت به تولید علم و دانش بی تفاوت باشد، «علم» زیربنای استقلال فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشورهاست و چه زیباست که شعار عزّت را کسی در جامعه مسلمانان مطرح کند که با پشتوانه علمی آن را ممکن و دست یافتنی سازد.
نویسنده مکارم الاخلاق از قول امام صادق علیه السلام نقل کرده که بر نگین انگشتر ابوجعفر «امام باقرعلیه السلام» جمله «العزّة لله» مکتوب بود.(14)
همین عبارت را عبدالله بن سنان از قول امام ششم نقل کرده و مضمون این حدیث در کتاب شریف کافی، (ج 6، ص 473) نیز آمده است.
در برخی نقل ها، عبارت انگشتر امام کامل تر نقل شده و «العزّة لله جمیعاً» آمده است.(15)
برخی، نقش نگین انگشتر امام را «القوّة لله جمیعاً» دانسته اند که باز نشان می دهد عزّت و قوّت، خاستگاهی واحد دارد.
در هر صورت، امام باقرعلیه السلام که به عزّت خویش و عزّت امت اسلامی می اندیشد و همه را در سایه عزّت الهی و نیروی او مقدور می داند، با تولید، توزیع و تعمیق هرچه بیشتر دانش ها، و پرورش شاگردان فراوان، زمینه های عزّت و اقتدار امّت اسلامی را فراهم می سازد.
شیخ طوسی قدس سره در کتاب رجال خویش، 462 نفر مرد و زن را که به افتخار شاگردی و فراگیری دانش ها از محضر امام باقرعلیه السلام دست یافته اند، نام برده است. اسامی آنان در کتاب ارزشمند امام باقر جلوه امامت در افق دانش (ص 74 - 63)، از انتشارات بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، ثبت شده و همین کتاب بر آمار جویندگان دانش در محضر آن بزرگوار دو نفر افزوده است. و استاد باقر شریف قرشی نیز 482 شاگرد حضرت را نام برده است.
پنجم: امام باقر و قرآن کریم
بدون تردید، در فرهنگ اسلامی، «قرآن» محور همه دانش های ضروری برای زندگی جوامع بشری است. دانش های باقرالعلوم از این کوثر زلال آسمانی جوشیده و بسیاری از سخنان آن بزرگوار، شرح و توضیح آیات قرآنی است.
صدها حدیث از امام باقرعلیه السلام در تبیین و تفسیر آیات قرآنی رسیده که ای کاش تفسیر باقرالعلوم، جداگانه گردآوری می شد و میراث فرهنگی آن بزرگوار به طور کامل و جامع همراه با تبیین و روشنگری در اختیار امّت اسلامی و جوامع انسانی قرار می گرفت!
گردآوری موسوعه کامل کلمات حضرت باقرالعلوم علیه السلام، پرداخت موضوعی به هریک از دیدگاههای آن بزرگوار، انتقال فرهنگ حدیث به جامعه اسلامی و توجّه به روش ها و دیدگاه های عترت، در فهم بهتر قرآن، از دیگر نیازهای حیاتی امروز امّت اسلامی است.
ششم: مبانی اخلاقی تولید علم
تولید علم و دانش و ذخیره سازی و گسترش آن، مثل هر اقدام تولیدی دیگر، نیاز به شرایط، زمینه ها، راهکارها و ابزارهای خاصّ خویش دارد و از سوی دیگر، با موانع درونی و برونی فراوانی رو به روست. مبانی فکری، عقیدتی، نظام سیاسی، آداب و اخلاق اجتماعی و فضای روحی و روانی هرکس، در تلاش برای دست یابی به علم و دانش و گسترش و تقویت آن سهم عمده ای ایفا می کند.
«تولید علم» به تعقّل، تدبّر، تفکّر، تتبّع، مشاوره و بهره گیری از خرد جمعی، تخصّصی شدن رشته ها، گرایش ها و جزئی شدن موضوعات و مباحث علمی نیاز دارد.
تهذیب و تزکیّه اخلاقی، استقلال فکری و آزاد اندیشی، رهایی از غرور علمی، صبوری در برابر مشکلاتِ یادگیری، بلند همّتی و عدم قناعت درگردآوری سرمایه علمی، تقویت روح پرسشگری و حق جوئی، پاسخ گوئی شفّاف و صادقانه، اقرار شجاعانه به ندانستن، خودداری از تکیه بر قیاس و استحسان، پرهیز از دروغ و تهمت بر خدا و طبیعت، خودداری از اظهار نظرهای نا آگاهانه، دوری از شتابزدگی و بی حوصلگی، همآهنگی ذهن و زبان و گفتار و کردار، درمان تنبلی فکری، ساماندهی و نظام بخشی به اطلاعات و دانش های قبلی، درمان بیماری های جدال و مراء گفتاری و رسانه ای و پرهیز از شخصیت زدگی، شرط رشد علمی، تولید دانش و گسترش فضای پژوهش و تحقیق است.
بخشی از رهنمودهای امام باقرعلیه السلام را در این زمینه مرور می کنیم:
ارزش نیروی عقل
از دیدگاه باقرالعلوم علیه السلام، ارزشمندترین سرمایه انسان، عقل است و هیچ مصیبتی برای انسان بزرگتر از فقدان عقل نیست.
«لامصیبة کعدم العقل.»(16)
بیماری قساوت
از نگاه باقرالعلوم علیه السلام کیفرهای الهی که به دلیل گناهان، بشر گرفتار آن می شود، انواع گوناگون دارد:
کیفرهای روحی و جسمی، فشار زندگی و سستی در عبادت؛ ولی بزرگترین کیفر الهی گرفتار شدن به قساوت قلب و از کف دادن نیروی ادراک و احساس انسانی است.(17)
رابطه خودخواهی و خردورزی
در اندیشه باقرالعلوم علیه السلام دریافت علم و تولید آن با روحیّه تکبّر و غرور امکان پذیر نیست؛ بلکه به هر میزان کبر و خود برتربینی بر روان انسان حاکم شود، از خرد ورزی و عقل او کاسته خواهد شد.
«ما دخل قلب امرء شی ءٌ من الکبر الاّ نقص من عقله.»(18)
رابطه دانش و صداقت
امام باقرعلیه السلام یادگیری صداقت و راستگویی را قبل از فراگیری علم و دانش ضروری می شمارد:
«تعلّموا الصّدق قبل الحدیث.»(19)
در دنیایی که برخی مراکز دانشگاهی سؤالات کنکور را به فروش می گذارند و پرسش های مسابقات علمی خرید و فروش می شود، گزینش پولی در کنار پذیرش علمی رسمیت می یابد، مدارک و مدارج علمی داد و ستد می شود! در این شرایط توجّه به مبانی اخلاقی تولید علم، آب حیات جامعه بشری است.
اصلاح انگیزه ها
فراگیری دانش ها و تألیف و تدریس آن بدون انگیزه الهی و معنوی، قداست و ارزش علم را از بین می برد. از این رو، امام باقرعلیه السلام فرموده است:
آنها که گمراهان در پی آنان راه می افتند، افرادی هستند که برای اغراض دنیوی به فقه و علم دینی می پردازند، اینان خود گمراه می شوند و عامل گمراهی دیگران می گردند.
آن حضرت عنوان «عالم» را شایسته آنها ندانسته، بلکه آنان را مشمولِ «و الشّعراء یتّبعهم الغاوون»(20) می داند.(21)
جایگاه معلّم
تولید علم بدون پاسداشت جایگاه معلّم امکان پذیر نیست. امام باقرعلیه السلام می فرماید:
«معلّم الخیر یستغفر له دوّاب الأرض و حیتان البحور و کلّ صغیرة و کبیرة فی أرض الله و سمائه (22)؛ تمام جنبندگان زمین و ماهیان دریاهاو موجودات کوچک و بزرگ زمین و آسمانِ خدا برای آموزگار نیکی ها، استغفار می کنند.»
جنجال و سلامت روحی
کشمکش سیاسی و قیل و قال رسانه ای و مطبوعاتی، راه را بر تولید علم می بندد و موجب نفاق می گردد. امام باقرعلیه السلام فرمود:
«ایّاکم و الخصومة فانّها تفسد القلوب و تورث النّفاق؛(23) از خصومت بپرهیزید، زیرا روح را فاسد می سازد و مایه نفاق می شود.»
پی نوشت ها:
1. بحارالانوار، ج 46، ص 223.
2. همان، ص 225 و 230.
3. کشف الغمّه، ج 2، ص 318.
4. بحارالانوار، ج 46، ص 225.
5. همان.
6. همان، ص 226.
7. تحف العقول، با تصحیح علی اکبر غفاری، ص 292.
8 تا 12. بحارالانوار، ج 46، ص 294.
13. مناقب آل ابیطالب، ابن شهرآشوب، ج 4، ص 195.
14. بحارالانوار، ج 46، ص 222.
15. همان، ص 223، پاورقی به نقل از حلیةالاولیاء، ج 3، ص 186.
16. میزان الحکمة، ج 3، ص 2037.
17. انّ لله عقوبات فی القلوب و الأبدان و ضنک فی المعیشة و وهن فی العبادة و ما ضُرِبَ عبدٌ بعقوبة أعظم من قسوة القلب. (میزان الحکمه، ج 3، ص 2029، ح 13290.)
18. همان، ج 3، ص 2053، ح 13564.
19. همان، ج 2، ص 1573، ح 10174.
20. شعراء / 224.
21. همان، ص 1462، ح 9427.
22. همان، ج 3، ص 2076، ح 13820.
23. همان، ص 1847، ح 12041.