فن آوری اطلاعات
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
فن آوری اطلاعات
1896. تأسیس شرکت تبیولیتینگ ماشین توسط هرمان هولریث که امروزه آی بی ام نامیده می شود.
1943. تولید نخستین رایانه الکترونیکی به نام کلوسوس در بلتکلی پارک ، انگلستان
1946. تولید نخستین رایانه جهان با مقاصد عمومی به نام ENIAC در دانشگاه پنسیلوانیا، ایالات متحده
1968. معرفی سیستم صفحه کلید، موشواره و پنجره ها توسط داگلاس انگلبارت در سانفرانسیسکو، ایالات متحده
1974. آغاز گسترده فروش نخستین ریزرایانه ها به نام آلتیر
1976. تولید نخستین رایانه اپل به نام اپل 1
1979. تولید نخستین صفحات گسترده و رایانه های خانگی به نام ویسیکالک
1981. تولید رایانه های خانگی آی بی ام و تدوین استانداردهای این صنعت
1984. آغاز تولید مک اینتاش توسط اپل و یونیکس توسط ای تی اند تی
1985. آغاز سیستم عامل ویندوز توسط مایکروسافت
1991. انتشار اولین نسخه لینوکس
1994. آغاز اینترنت در مراودات بازرگانی، استفاده از تصاویر گرافیکی در شبکه که توجه انبوهی از کاربران را به خود جلب کرد
1999-1997. تلاش برای جلوگیری از معضل سال 2000
2001. به دلیل نقش قانون ضد انحصار، مایکروسافت بخشی از قدرت خود را از دست داد.
مقدمه
50 سال از عمر روش های نوین محاسباتی می گذرد. البته عمر صنعت فن آوری اطلاعات بیش از این است زیرا شرکتی که امروزه به نام آی بی ام نامیده می شود، در سال 1896 توسط هرمان هولریث تأسیس شده است. این شرکت در سال 1880 و به سفارش اداره آمار آمریکا، دستگاه های کارت سوراخ کن را تولید کرده بود. افزایش حجم اطلاعاتی که شرکت ها به طور روزانه دریافت یا ارسال می کردند به رشد صنعت فن آوری اطلاعات انجامید. امروزه شاهد هستیم که افراد آشنا به فن آوری اطلاعات، مشاغل و جایگاه های مهمی را در شرکت های بزرگ جهان در اختیار دارند.
در سال 1975، یکی از ابررایانه های آی بی ام که ساخت آن 10 میلیون دلار هزینه داشت، می‌توانست در هر ثانیه 10 میلیون دستور را پردازش کند. تا سال 1995، بازی های ویدیویی که تنها 500 دلار قیمت داشتند، می توانستند 500 میلیون دستور را در عرض یک ثانیه پردازش کنند.
شرکت‌ها
صنعت بزرگ فن آوری اطلاعات به چند بخش فرعی تقسیم شده است: سخت افزار، نرم افزار و خدمات. البته امروزه این موارد خود به صنایعی مستقل تبدیل شده اند که عاملان گوناگونی در دل آنها مشغول به کار و فعالیت هستند. اگرچه درآمد آی بی ام چهار برابر مایکروسافت است و سود آن نیز 40 درصد بیشتر است، اما اکنون رهبری صنعت فن آوری اطلاعات در ید قدرت مایکروسافت است. سیستم‌های عامل مایکروسافت و نرم افزارهای اداری آن، اکنون 90 درصد بازار رایانه‌های رومیزی را پوشش می‌دهند. با این وجود، مایکروسافت (همانند آی بی ام) در تمام طول دهه 1990 و اوایل دهه 2000، به مقابله با اتهام انحصاری کردن این بازار مشغول بود. دومین شرکت بزرگ نرم افزاری جهان یعنی اوراکل ، تخصص بالایی در زمینه بانک های بزرگ اطلاعاتی دارد. سومین شرکت یعنی SAP متخصص نرم افزارهای مدیریت کسب و کار است. دیگر شرکت های بزرگ نرم افزاری عبارتند از اینتوئیت (نرم افزارهای مالی)، نوول (سیستم های عامل شبکه ای) و سیمنتک (نرم افزارهای ضد ویروس).
در سال 2001، مایکروسافت با تولید دستگاه های جدید بازی، که رقیب سونی و نینتندو بودند، وارد بازار سخت افزاری شد. خدمات شبکه ای این شرکت به نوعی پشتیبان سیستم های عامل هستند.
مشکل صنعت فن آوری اطلاعات ،شناخت عاملان موفق نیست بلکه دانستن این موضوع است که چه فن آوری هایی با ظهور خود در آینده، فن آوری های قبلی را از رده خارج خواهند کرد. بسیاری از شرکت های بزرگ دهه 1980 همچون شرکت تجهیزات دیجیتالی (که توسط کامپک در سال 1999 خریده شده) و دیتا جنرال (که توسط EMC خریده شده) نتوانستند در برابر این موج مقاومت کنند. ناتوانی آی بی ام در حفظ برتری خود در زمینه تولید رایانه های خانگی، مشکلات عدیده ای را در سال 1993 برای آن به وجود آورد. این شرکت زمانی اشتباه کرد که در اواخر دهه 1980 به مایکروسافت به عنوان شرکت انحصاری تولید سیستم نرم افزاری خود اجازه داد تا سیستم عامل خود را در اختیار دیگر تولیدکنندگان نیز قرار دهد. این امر بازار بزرگی را در این صنعت ایجاد کرد .
یک مشکل بزرگ برای شرکت های تکنولوژیکی، تولید محصول دوم پس از تولید موفقیت آمیز محصول نخست بود. ادغام ها و اکتساب ها به آنها کمک کردند تا با گسترش موفقیت اولیه خود به بازارهای جدید، تا حدی بر این مشکل چیره شوند. مایکروسافت از این روش در قبال بانک های بزرگ اطلاعاتی و سیستم های عامل استفاده کرد.
مهم ترین اکتساب در این صنعت به سال 1998 مربوط می شود که شرکت هاولت – پاکارد تصمیم گرفت علیرغم مخالفت بسیاری از سهامدارانش، کامپک را بخرد. این اتفاق رخ داد و کامپک خریداری شد. اما همین مثال نشان می دهد که چرا این قدر باید در این صنعت با احتیاط عمل کرد. این اکتساب با مشکلات متعددی روبرو شد و سرانجام در سال 2001 از هم پاشید.
همچنان که سیستم های فن آوری اطلاعات پیچیده تر می‌شوند، قیمت سخت افزارها و حاشیه سود آنها پایین می آید. مثلاً بازاری که در سال 2000، 517 میلیارد دلار ارزش داشت، علیرغم رشد صنعت فن آوری اطلاعات، در سال 2001 رشد اندکی کرد و به 554 میلیارد دلار رسید که به هیچ وجه با رشد این صنعت همخوانی ندارد. این در حالی است که شرکت هایی همچون آی بی ام، 40 درصد درآمد خود را از طریق ارایه خدمات رایانه ای کسب می کنند.
بازارها
ایالات متحده، هم بزرگ ترین بازار فن آوری اطلاعات است و هم بزرگ ترین عرضه کننده آن. 32/28 درصد کل مصرف جهانی رایانه، متعلق به این کشور است در حالی که این رقم در مورد دومین کشور پس از آن یعنی ژاپن تنها 62/8 درصد است . اکثر شرکت های پیشگام در صنعت فن آوری اطلاعات همچون آی بی ام، مایکروسافت، اوراکل، اینتل و اپل، آمریکایی هستند. بسیاری از شرکت ها نیز دفاتر بزرگی را در آمریکا تأسیس کرده اند.
البته استثناهایی نیز وجود دارند. موفقیت ژاپن در زمینه تولید لوازم الکترونیکی بویژه در تولید رایانه های قابل حمل، مانیتورها و دستگاه های کوچک رایانه ای نیز قابل توجه است . همان طور که گفته شد، ژاپن دومین بازار بزرگ صنعت فن آوری اطلاعات در جهان است و پس از آمریکا، بیشترین شرکت های فعال در این صنعت، در کشور ژاپن مستقر هستند.
بخش اعظم تولید قطعات الکترونیکی و همچنین قطعات بزرگ مانند دیسک خوان ها و مانیتورها در مراکز تولیدی ارزان قیمت همچون تایوان و کره جنوبی رخ می دهند. تولید زیادی از این نوع قطعات نیز در چین صورت می گیرد که این امر عمدتاً به دلیل نیروی کار ارزان و بازار حجیم و بسیار بزرگ آن است. بسیاری از شرکت های کامپیوتری، مونتاژکننده قطعاتی هستند که در دیگر نقاط تولید می شوند.
صنعت تولید نرم افزار، رشد چشمگیری در هندوستان داشته است. گفته می شود مرکز خدمات مشاوره رایانه ای هندوستان سالانه رقمی معادل 700 میلیون دلار درآمد دارد. در اروپا، دو کشور اسکاتلند و جمهوری ایرلند توانسته اند با کاهش مالیات ها و دیگر امتیازات، پای بسیاری از شرکت‌ه ای بزرگ آمریکایی را به بازار خود باز کنند و در عین حال به اقتصادهایی مبتنی بر فن آوری های پیشرفته دست یابند. آلمان نیز مرکز برخی از شرکت های بزرگ تولید انواع لپ تاپ و رایانه های خانگی و همچنین نرم افزار است.
البته رهبری صنعت نرم افزاری جهان، در اختیار ایالات متحده است. بزرگ ترین شرکت های نرم افزاری جهان یعنی مایکروسافت و اوراکل، آمریکایی هستند. ولی سومین شرکت بزرگ نرم افزاری جهان یعنی SAP، یک شرکت آلمانی است. حجم بازار نرم افزار، عاملی است که کل دنیای صنعت فن آوری اطلاعات را تغییر داده است. البته استفاده از خدمات فن آوری اطلاعات در امور نظامی، یکی از مهم ترین عوامل پیشگامی ایالات متحده در این عرصه است.
انتظار می رود که در خلال سال های آتی، سریع ترین رشد در بازار فن آوری اطلاعات، در کشورهایی همچون چین رخ دهد که در حال حاضر بزرگ ترین مصرف کننده تلفن همراه در جهان است و همچنین در کشورهای در حال توسعه همچون کشورهای آمریکای لاتین و آفریقا. بازار ایالات متحده که همواره توانسته خود را با فن آوری های نوین وفق دهد، احتمالاً شاهد قدری کاهش و کندی در توسعه خواهد بود. انتظار می رود تغییرات شگرفی را در جهت تغییر به سمت فن آوری های بی سیم و دستگاه های کوچک تر شاهد باشیم.
تأثیر اینترنت
به نظر می رسد بزرگ‌ترین عامل در توسعه چشمگیر فن آوری اطلاعات در دهه 1990، ظهور اینترنت و تقاضای فزاینده برای استفاده از امکانات و خدمات آن بوده است.
از آنجا که فن آوری اطلاعات، منبع خدمات و کالاهایی است که باعث شکل گیری اینترنت شدند، شرکت های رایانه ای نخستین عاملانی بودند که از توانایی اینترنت برای توسعه عملکرد سازمانی و کاهش هزینه های کسب و کار منتفع شدند.
به علاوه، این شرکت ها به دلیل افزایش شدید بازار محصولات و خدمات جدید و موجود، و نیز داشتن مدیریت زنجیره عرضه انواع سخت افزارها و نرم افزارها، توانستند با تمام قوا پا به تجارت الکترونیک بگذارند.
نمودار 1 صفحه 1855
شرکت های برتر فن آوری اطلاعات بر اساس فروش (میلیارد دلار)
نمودار 2 صفحه 1855
سهم بازار جهانی (درصد)
نمودار 1 صفحه 1856
سهم رایانه های در حال استفاده در جهان (درصد)
نمودار 2 صفحه 1856
بزرگ‌ترین بازارهای نرم افزاری (میلیارد دلار)
نمودار 1 صفحه 1857
شرکت های برتر فن آوری اطلاعات از نظر استخدام
نمودار 2 صفحه 1857
کاربران اینترنت بر اساس منطقه
نمودار 3 صفحه 1857
کاربران اینترنت بر اساس کشور
برای کسب اطلاعات بیشتر
کتب و فهرست‌های راهنما:
«سود خالص: توسعه بازارها از طریق محیط‌های مجازی»، جان هاگل و آرتور آرمسترانگ ، 1997
«گام بعدی: آینده اتفاق افتاده است»، مایکل لوئیس ، 2001
«تجارت الکترونیک: تدوین استراتژی»، رابرت پلانت ، 2000
مجلات و نشریات:
ارزیابی تکنولوژی: www.techreview.com
وب‌سایت‌ها:
www.acm.org
www.cnet.com
www.theregister.com
www.zdnet.com
1896. تأسیس شرکت تبیولیتینگ ماشین توسط هرمان هولریث که امروزه آی بی ام نامیده می شود.
1943. تولید نخستین رایانه الکترونیکی به نام کلوسوس در بلتکلی پارک ، انگلستان
1946. تولید نخستین رایانه جهان با مقاصد عمومی به نام ENIAC در دانشگاه پنسیلوانیا، ایالات متحده
1968. معرفی سیستم صفحه کلید، موشواره و پنجره ها توسط داگلاس انگلبارت در سانفرانسیسکو، ایالات متحده
1974. آغاز گسترده فروش نخستین ریزرایانه ها به نام آلتیر
1976. تولید نخستین رایانه اپل به نام اپل 1
1979. تولید نخستین صفحات گسترده و رایانه های خانگی به نام ویسیکالک
1981. تولید رایانه های خانگی آی بی ام و تدوین استانداردهای این صنعت
1984. آغاز تولید مک اینتاش توسط اپل و یونیکس توسط ای تی اند تی
1985. آغاز سیستم عامل ویندوز توسط مایکروسافت
1991. انتشار اولین نسخه لینوکس
1994. آغاز اینترنت در مراودات بازرگانی، استفاده از تصاویر گرافیکی در شبکه که توجه انبوهی از کاربران را به خود جلب کرد
1999-1997. تلاش برای جلوگیری از معضل سال 2000
2001. به دلیل نقش قانون ضد انحصار، مایکروسافت بخشی از قدرت خود را از دست داد.
مقدمه
50 سال از عمر روش های نوین محاسباتی می گذرد. البته عمر صنعت فن آوری اطلاعات بیش از این است زیرا شرکتی که امروزه به نام آی بی ام نامیده می شود، در سال 1896 توسط هرمان هولریث تأسیس شده است. این شرکت در سال 1880 و به سفارش اداره آمار آمریکا، دستگاه های کارت سوراخ کن را تولید کرده بود. افزایش حجم اطلاعاتی که شرکت ها به طور روزانه دریافت یا ارسال می کردند به رشد صنعت فن آوری اطلاعات انجامید. امروزه شاهد هستیم که افراد آشنا به فن آوری اطلاعات، مشاغل و جایگاه های مهمی را در شرکت های بزرگ جهان در اختیار دارند.
در سال 1975، یکی از ابررایانه های آی بی ام که ساخت آن 10 میلیون دلار هزینه داشت، می‌توانست در هر ثانیه 10 میلیون دستور را پردازش کند. تا سال 1995، بازی های ویدیویی که تنها 500 دلار قیمت داشتند، می توانستند 500 میلیون دستور را در عرض یک ثانیه پردازش کنند.
شرکت‌ها
صنعت بزرگ فن آوری اطلاعات به چند بخش فرعی تقسیم شده است: سخت افزار، نرم افزار و خدمات. البته امروزه این موارد خود به صنایعی مستقل تبدیل شده اند که عاملان گوناگونی در دل آنها مشغول به کار و فعالیت هستند. اگرچه درآمد آی بی ام چهار برابر مایکروسافت است و سود آن نیز 40 درصد بیشتر است، اما اکنون رهبری صنعت فن آوری اطلاعات در ید قدرت مایکروسافت است. سیستم‌های عامل مایکروسافت و نرم افزارهای اداری آن، اکنون 90 درصد بازار رایانه‌های رومیزی را پوشش می‌دهند. با این وجود، مایکروسافت (همانند آی بی ام) در تمام طول دهه 1990 و اوایل دهه 2000، به مقابله با اتهام انحصاری کردن این بازار مشغول بود. دومین شرکت بزرگ نرم افزاری جهان یعنی اوراکل ، تخصص بالایی در زمینه بانک های بزرگ اطلاعاتی دارد. سومین شرکت یعنی SAP متخصص نرم افزارهای مدیریت کسب و کار است. دیگر شرکت های بزرگ نرم افزاری عبارتند از اینتوئیت (نرم افزارهای مالی)، نوول (سیستم های عامل شبکه ای) و سیمنتک (نرم افزارهای ضد ویروس).
در سال 2001، مایکروسافت با تولید دستگاه های جدید بازی، که رقیب سونی و نینتندو بودند، وارد بازار سخت افزاری شد. خدمات شبکه ای این شرکت به نوعی پشتیبان سیستم های عامل هستند.
مشکل صنعت فن آوری اطلاعات ،شناخت عاملان موفق نیست بلکه دانستن این موضوع است که چه فن آوری هایی با ظهور خود در آینده، فن آوری های قبلی را از رده خارج خواهند کرد. بسیاری از شرکت های بزرگ دهه 1980 همچون شرکت تجهیزات دیجیتالی (که توسط کامپک در سال 1999 خریده شده) و دیتا جنرال (که توسط EMC خریده شده) نتوانستند در برابر این موج مقاومت کنند. ناتوانی آی بی ام در حفظ برتری خود در زمینه تولید رایانه های خانگی، مشکلات عدیده ای را در سال 1993 برای آن به وجود آورد. این شرکت زمانی اشتباه کرد که در اواخر دهه 1980 به مایکروسافت به عنوان شرکت انحصاری تولید سیستم نرم افزاری خود اجازه داد تا سیستم عامل خود را در اختیار دیگر تولیدکنندگان نیز قرار دهد. این امر بازار بزرگی را در این صنعت ایجاد کرد .
یک مشکل بزرگ برای شرکت های تکنولوژیکی، تولید محصول دوم پس از تولید موفقیت آمیز محصول نخست بود. ادغام ها و اکتساب ها به آنها کمک کردند تا با گسترش موفقیت اولیه خود به بازارهای جدید، تا حدی بر این مشکل چیره شوند. مایکروسافت از این روش در قبال بانک های بزرگ اطلاعاتی و سیستم های عامل استفاده کرد.
مهم ترین اکتساب در این صنعت به سال 1998 مربوط می شود که شرکت هاولت – پاکارد تصمیم گرفت علیرغم مخالفت بسیاری از سهامدارانش، کامپک را بخرد. این اتفاق رخ داد و کامپک خریداری شد. اما همین مثال نشان می دهد که چرا این قدر باید در این صنعت با احتیاط عمل کرد. این اکتساب با مشکلات متعددی روبرو شد و سرانجام در سال 2001 از هم پاشید.
همچنان که سیستم های فن آوری اطلاعات پیچیده تر می‌شوند، قیمت سخت افزارها و حاشیه سود آنها پایین می آید. مثلاً بازاری که در سال 2000، 517 میلیارد دلار ارزش داشت، علیرغم رشد صنعت فن آوری اطلاعات، در سال 2001 رشد اندکی کرد و به 554 میلیارد دلار رسید که به هیچ وجه با رشد این صنعت همخوانی ندارد. این در حالی است که شرکت هایی همچون آی بی ام، 40 درصد درآمد خود را از طریق ارایه خدمات رایانه ای کسب می کنند.
بازارها
ایالات متحده، هم بزرگ ترین بازار فن آوری اطلاعات است و هم بزرگ ترین عرضه کننده آن. 32/28 درصد کل مصرف جهانی رایانه، متعلق به این کشور است در حالی که این رقم در مورد دومین کشور پس از آن یعنی ژاپن تنها 62/8 درصد است . اکثر شرکت های پیشگام در صنعت فن آوری اطلاعات همچون آی بی ام، مایکروسافت، اوراکل، اینتل و اپل، آمریکایی هستند. بسیاری از شرکت ها نیز دفاتر بزرگی را در آمریکا تأسیس کرده اند.
البته استثناهایی نیز وجود دارند. موفقیت ژاپن در زمینه تولید لوازم الکترونیکی بویژه در تولید رایانه های قابل حمل، مانیتورها و دستگاه های کوچک رایانه ای نیز قابل توجه است . همان طور که گفته شد، ژاپن دومین بازار بزرگ صنعت فن آوری اطلاعات در جهان است و پس از آمریکا، بیشترین شرکت های فعال در این صنعت، در کشور ژاپن مستقر هستند.
بخش اعظم تولید قطعات الکترونیکی و همچنین قطعات بزرگ مانند دیسک خوان ها و مانیتورها در مراکز تولیدی ارزان قیمت همچون تایوان و کره جنوبی رخ می دهند. تولید زیادی از این نوع قطعات نیز در چین صورت می گیرد که این امر عمدتاً به دلیل نیروی کار ارزان و بازار حجیم و بسیار بزرگ آن است. بسیاری از شرکت های کامپیوتری، مونتاژکننده قطعاتی هستند که در دیگر نقاط تولید می شوند.
صنعت تولید نرم افزار، رشد چشمگیری در هندوستان داشته است. گفته می شود مرکز خدمات مشاوره رایانه ای هندوستان سالانه رقمی معادل 700 میلیون دلار درآمد دارد. در اروپا، دو کشور اسکاتلند و جمهوری ایرلند توانسته اند با کاهش مالیات ها و دیگر امتیازات، پای بسیاری از شرکت‌ه ای بزرگ آمریکایی را به بازار خود باز کنند و در عین حال به اقتصادهایی مبتنی بر فن آوری های پیشرفته دست یابند. آلمان نیز مرکز برخی از شرکت های بزرگ تولید انواع لپ تاپ و رایانه های خانگی و همچنین نرم افزار است.
البته رهبری صنعت نرم افزاری جهان، در اختیار ایالات متحده است. بزرگ ترین شرکت های نرم افزاری جهان یعنی مایکروسافت و اوراکل، آمریکایی هستند. ولی سومین شرکت بزرگ نرم افزاری جهان یعنی SAP، یک شرکت آلمانی است. حجم بازار نرم افزار، عاملی است که کل دنیای صنعت فن آوری اطلاعات را تغییر داده است. البته استفاده از خدمات فن آوری اطلاعات در امور نظامی، یکی از مهم ترین عوامل پیشگامی ایالات متحده در این عرصه است.
انتظار می رود که در خلال سال های آتی، سریع ترین رشد در بازار فن آوری اطلاعات، در کشورهایی همچون چین رخ دهد که در حال حاضر بزرگ ترین مصرف کننده تلفن همراه در جهان است و همچنین در کشورهای در حال توسعه همچون کشورهای آمریکای لاتین و آفریقا. بازار ایالات متحده که همواره توانسته خود را با فن آوری های نوین وفق دهد، احتمالاً شاهد قدری کاهش و کندی در توسعه خواهد بود. انتظار می رود تغییرات شگرفی را در جهت تغییر به سمت فن آوری های بی سیم و دستگاه های کوچک تر شاهد باشیم.
تأثیر اینترنت
به نظر می رسد بزرگ‌ترین عامل در توسعه چشمگیر فن آوری اطلاعات در دهه 1990، ظهور اینترنت و تقاضای فزاینده برای استفاده از امکانات و خدمات آن بوده است.
از آنجا که فن آوری اطلاعات، منبع خدمات و کالاهایی است که باعث شکل گیری اینترنت شدند، شرکت های رایانه ای نخستین عاملانی بودند که از توانایی اینترنت برای توسعه عملکرد سازمانی و کاهش هزینه های کسب و کار منتفع شدند.
به علاوه، این شرکت ها به دلیل افزایش شدید بازار محصولات و خدمات جدید و موجود، و نیز داشتن مدیریت زنجیره عرضه انواع سخت افزارها و نرم افزارها، توانستند با تمام قوا پا به تجارت الکترونیک بگذارند.
نمودار 1 صفحه 1855
شرکت های برتر فن آوری اطلاعات بر اساس فروش (میلیارد دلار)
نمودار 2 صفحه 1855
سهم بازار جهانی (درصد)
نمودار 1 صفحه 1856
سهم رایانه های در حال استفاده در جهان (درصد)
نمودار 2 صفحه 1856
بزرگ‌ترین بازارهای نرم افزاری (میلیارد دلار)
نمودار 1 صفحه 1857
شرکت های برتر فن آوری اطلاعات از نظر استخدام
نمودار 2 صفحه 1857
کاربران اینترنت بر اساس منطقه
نمودار 3 صفحه 1857
کاربران اینترنت بر اساس کشور
برای کسب اطلاعات بیشتر
کتب و فهرست‌های راهنما:
«سود خالص: توسعه بازارها از طریق محیط‌های مجازی»، جان هاگل و آرتور آرمسترانگ ، 1997
«گام بعدی: آینده اتفاق افتاده است»، مایکل لوئیس ، 2001
«تجارت الکترونیک: تدوین استراتژی»، رابرت پلانت ، 2000
مجلات و نشریات:
ارزیابی تکنولوژی: www.techreview.com
وب‌سایت‌ها:
www.acm.org
www.cnet.com
www.theregister.com
www.zdnet.com
تبلیغات
