نگاه نهج‏البلاغه به نوجوانان

دوره نوجوانى حساس‏ترین و با اهمیت‏ترین دوران زندگى انسان است که معمولاً بین سنین 12 الى 18 سالگى مى‏باشد. در این دوره فرد نه کودک و نه هنوز به درستى بالغ شده است و دوره بحرانى زندگى خود را مى‏گذراند که گاهى رفتار و اعمال کودکانه او موجب آزار بزرگترها و گاهى رفتار عاقلانه او باعث تحسین و تعجّب آنها مى‏شود.
نوجوان در سنینى قرار دارد که به درستى نمى‏داند چه باید بکند؟ کدام شیوه را در زندگى خود برگزیند؟ برخى بزرگترها به او مى‏گویند: تو هنوز بچّه‏اى! گاهى دیگران به او مى‏گویند: تو دیگر بزرگ شده‏اى چرا کار بچّه‏گانه از تو سر مى‏زند؟ او خود را در این امر و نهى، سرزنش و عتاب، حیران مى‏بیند.
مراحل رشد
دوره نوجوانى به سه مرحله تقسیم مى‏شود:
1. مرحله قبل از بلوغ: که هنوز فرد در این مرحله احساس کودکى مى‏کند و به تدریج صفات بلوغ شروع به ظاهر شدن مى‏کند.
2. مرحله بلوغ: که بین مرحله کودکى و نوجوانى قرار دارد. معیارهاى بلوغ در این مرحله ظاهر مى‏شود و بیشترین تغییر جنسى صورت مى‏گیرد و بر والدین و مربیان لازم است در این مرحله عنایت ویژه‏اى به نوجوان نمایند و راهنمایى‏هاى لازم را نسبت به او دریغ ننمایند و نوجوان را از نظر فکرى یارى دهند. چون آنان براى رشد روانى و سازندگى خود، نیازمند هدایت و راهنمایى مربیان صالح و اندیشمند هستند تا چگونه زیستن را بیاموزند و هویت خود را دریابند و از بروز اعمال ناهنجار در برابر حوادث به وجود آمده جلوگیرى نمایند.
3. مرحله بعد از بلوغ: که شخصیت نوجوان تا حدّى در این مرحله شکل گرفته و انتخاب دوست، شغل، رشته تحصیلى و... بهترین همدم او در زندگى است.
نوجوان در این مرحله با تغییراتى روبه‏روست که از جمله آن، رشد بى‏تناسب اعضا و اندامهاست که گاهى نمى‏تواند بر اندامهاى خود مسلّط شود. پر انرژى، پر سر و صدا و شلوغ، کم‏حوصلگى، سرکش و طاغى و ناآرام بودن، دوستدار احترام به شخصیت و استقبال از راهنمایى‏هاى دیگران، از دیگر ویژگى‏هاى اوست.
نهج‏البلاغه یکى از برترین کتابى است که به اخ‏القرآن (برادر قرآن) شهرت یافته است. این کتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است که دست عقول بشر به این آسانى به آن نمى‏رسد. دلیل آن همین است که این کتاب تراوش روح با عظمت کسى است که مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائیل، قرآن ناطق و بزرگ‏ترینِ مفسّران و تربیت شده پیامبر عظیم‏الشّأن است.»1
سخنان حضرت على علیه‏السلام که نهج‏البلاغه بخشى از آن مى‏باشد، از نظر قواعد ادبى و لفظى و اخلاقى در حدّ معجزه است و تا کنون هیچ کلام بشرى به پاى آن نرسیده و با آن برابرى ننموده است. ابن ابى‏الحدید معتزلى ـ شارح بزرگ نهج‏البلاغه ـ در مقدّمه کتاب خود مى‏نویسد: «بحق، سخن على علیه‏السلام فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق مى‏باشد.»
نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حکم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است که به کارگیرى آن، مهم‏ترین راه‏حل جهت تربیت و سعادت مى‏باشد. ما در بحث «نگاه نهج‏البلاغه به نوجوانان» به چند محور اشاره مى‏کنیم که عبارتند از:
الف: نوجوان و تربیت.
ب: نوجوان و عبادت.
ج: نوجوان و الگوپذیرى.
د: نوجوان و دوست‏یابى.
ه: نوجوان و سیاست.
و: نوجوان و گناه.
الف) نوجوان و تربیت
در تربیت نوجوانان باید به چند اصل تربیتى توجّه نمود؛ از جمله: شناخت مسائل این نسل، توجّه به پایه‏هاى خُلقى این نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستى با نوجوانان و پرهیز از اعمال قدرت و اجبار.
على علیه‏السلام به تربیت نفس توجّه ویژه‏اى دارد و مى‏فرماید: «اى مردم! خودتان عهده‏دار تربیت نفس خویش باشید و آن را از کشیده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا باز دارید.»2 و نیز مى‏فرماید: «زنهار! زنهار! در تربیت و سازندگى خویشتن تلاش کن».3
امام على علیه‏السلام به پدران نیز توصیه مى‏کند: «با فرزندان خود دوست شوید؛ زیرا مودّة الآباء قرابة بین الأبناء؛ دوستى میان پدران سبب خویشاوندى میان فرزندان است».4 و نیز به علت تأثیر خانوده‏ها بر شخصیت نوجوانان، سفارش مى‏کند: «روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خانواده‏هاى صالح و خوش‏سابقه، برقرار ساز».5
امام تأثیر محیط و جامعه را در تربیت فرزندان، به ویژه نوجوانان، گوشزد مى‏کند و مى‏فرماید: «واسکن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمین، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان على طاعة اللّه؛ در شهرهاى بزرگى که مرکز اجتماع مسلمانان است، مسکن گزین و از محیط و جوامعى که اهل غفلت و ستمکارى در آنجا هستند و یارانِ مطیع خدا کمتر در آن نواحى یافت مى‏شوند، بپرهیز.»6
ب) نوجوان و عبادت
طرز ارائه مسائل مذهبى به نوجوانان اهمیت بسیارى دارد. امور مذهبى را به گونه‏اى باید به آنها ارائه داد که آنها احساس کنند در زندگى روزمره، این امور قابل پیاده شدن است. و باید علم و دین را توأمان به نوجوانان آموخت.
«عبادت» مهم‏ترین بخش اصول اسلام مى‏باشد و در نهج‏البلاغه به بندگى خدا و عبادت توجّه و تأکید بیشتر شده است. عبادت اثرات دنیوى بسیارى دارد که از جمله آن آرامش روانى و سلامت نفس مى‏باشد. على علیه‏السلام مى‏فرماید: «در تمام امور زندگى خود، خداوند را اطاعت کن؛ زیرا اطاعت از خداوند، بر هر کارى مقدّم است. نفس خود را به سوى عبادت بکشان و با آن مدارا کن.»7
از مهم‏ترین ارکان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن مى‏باشد. على علیه‏السلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را مى‏ریزد»8، «بهترین وسیله نزدیکى به خداوند، روزه ماه مبارک رمضان است»9 و «حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکویى براى او انتخاب کند، اخلاق و ادب به او بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد».10
ج) نوجوان و الگوپذیرى
«الگوها» در تربیت، تأثیر بسیار زیادى دارد و هر چقدر الگو محبوب‏تر باشد، تأثیرپذیرى آن نیز بیشتر است. حضرت على علیه‏السلام از یک طرف بهترین الگو براى نوجوان و جوان مى‏باشد، چون امام دوران کودکى و نوجوانى را در کنار پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله گذراند و رفتار او را براى خود الگو قرار داده است؛ لذا مى‏فرماید:
«پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مرا از دوران کودکى تحت تربیت خود گرفتند و هر روز یک اخلاق نیکو را به من تعلیم و دستور مى‏دادند.»11
قرآن کریم به مسلمانان خطاب مى‏فرماید: «رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله یک الگو و سرمشق کامل مى‏باشد.» و حضرت على علیه‏السلام و فرزندانش بهترین الگو براى نوجوانان و جوانان مى‏باشند. از این رو با تبیین سیره زندگى امام مى‏توان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب کرد.
باید توجّه نمود افرادى که در سمت مربّى و معلّم نوجوان مى‏باشند، الگوى مناسب در تربیت‏اند و نوجوان آداب زندگى را غالباً از اطرافیان ـ به ویژه مربّیان ـ فرا مى‏گیرد. پس لازم است آنها خود را با الگوى برتر تطبیق نمایند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربیت نسل جدید بپردازند. على علیه‏السلام مى‏فرماید: «هر کس که خودش را در منصب رهبرى مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعلیم دیگران، نفس خودش را اصلاح کند.»12
د) نوجوان و دوست‏یابى
نوجوان به داشتن «دوست» احساس نیاز مى‏کند و از این‏رو باید او را در انتخاب دوست یارى نمود. دوست به حدّى در یک نوجوان تأثیر دارد که او خود را همرنگ دوستش مى‏کند و حتّى از لباس، رفتار و کلام او تقلید مى‏نماید.
داشتن دوست، نوجوان را از تنهایى که ممکن است افسردگى و انزوا را در برداشته باشد، مى‏رهاند. امام على علیه‏السلام در نهج‏البلاغه به یافتن «دوستان خوب» اشاره مى‏فرماید و تأکید دارد که: دوستان را ابتدا مورد آزمایش و امتحان قرار دهید و وقتى دوستى را خوب یافتید، او را از دست ندهید. امام علیه‏السلام مى‏فرماید: «عاجزترین مردم کسى است که از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر کسى است که دوستانِ به دست آورده را ترک گوید.»13
نوجوان وقتى دوستى را یافت و یا درصدد یافتن دوستانى مى‏باشد، باید به چند مسأله توجّه نماید: ابتدا اینکه به آراء و افکار دیگران احترام بگذارد و خود، فردى فروتن و متواضع باشد. و دیگر اینکه در دوستى، افراط و تفریط روا ندارد که ثمره آن، پشیمانى و ثمره دوراندیشى و میانه‏روى، سلامت و رستگارى است.14 و سوم اینکه راستگو بوده و به عهد خود وفا نماید، چون «هر کس امانت‏دار نباشد ضرر کرده و به مقصد نمى‏رسد»15 و چهارم اینکه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام على علیه‏السلام مى‏فرماید: «اکرم الحسب حُسن الخلق؛ برترین خویشاوندى، خوشرویى و حُسن خلق است.»16
اما به پیروان خود گوشزد مى‏فرماید: «از دوستى با افرادى که ضعیف‏العقل و بدعمل هستند، بپرهیز؛ زیرا انسان را با دوستش مى‏شناسند.»17 و یا مى‏فرماید: «از رفاقت با کسانى که افکار و ظاهر اعمالشان ناپسندیده است، برحذر باش؛ چرا که آدمى به رویّه و روش رفیقش خو مى‏گیرد و به افکار و اعمال او معتاد مى‏شود.»
ه) نوجوان و سیاست
نوجوان و جوان که پرجمعیت‏ترین بخش هر جامعه ـ به‏ویژه جهان‏آسیائى و آفریقائى ـ را تشکیل مى‏دهد، طبعاً باید با «سیاست» آشنا بوده و نقش برجسته‏اى در امور ادارى ایفا نماید و نظام سیاسى حاکم نیز با حُسن نیّت، اعتماد این قشر عظیم را به خود جلب سازد.
آرى، لازم است با تشکیل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سیاسى آشنا کرده و نقش قدرت‏هاى سلطه‏گر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در این‏باره مى‏فرماید: «بنده دیگران مباش، خداوند تو را آزاد آفریده است.»18
و) نوجوان و گناه
على علیه‏السلام دوران نوجوانى را از سه جهت بسیار حسّاس بیان مى‏کند: اوّل اینکه قلب نوجوان مانند زمین، خالى و مساعد است که هرچه در آن بکارى همان درو مى‏کنى: «انّما قلب الحدث کالأرض الخالیة مهما اُلقى فیها من کلّ شى‏ء قبلته»19 و دوم اینکه دوران نوجوانى را زودگذر مى‏داند و گوشزد مى‏فرماید سریعاً آن را دریابید: «بادر شبابک قبل هرمک و صحتک قبل سقمک»20 سوم اینکه شیطان در این زمان به نوجوان زیاد روى مى‏آورد و لازم است براى آن پناهگاه خوبى در نظر گرفت که بهترین پناهگاه، قرآن کریم، ائمه علیهم‏السلام و ادعیه مى‏باشد و گرنه، گناه انسان را در دنیا و آخرت رسوا مى‏سازد و برکت را از مال او برمى‏دارد و ناراحتى‏هاى روانى را نصیبش مى‏سازد. از نظر على علیه‏السلام هر گناهى در زندگى، آثار سوئى دارد، مثلاً: دروغ، ایمان را از انسان دور مى‏کند21؛ فحش و بدزبانى، زهد را دور مى‏سازد و سخن‏چینى، رابطه دوستى را از بین مى‏برد.22
پى‏نوشت‏ها:
1. وصیّت‏نامه سیاسى ـ الهى امام خمینى1.
2. نهج البلاغه، حکمت 359.
3. همان، نامه 30.
4. همان، حکمت 308.
5. همان، نامه 52 و 53.
6. همان، نامه 69.
7. همان.
8. همان، خطبه 199.
9. همان، خطبه 110.
10. همان، کلمات قصار، ش 399.
11. همان، خطبه 234.
12. همان، کلمات قصار، ش 73.
13. همان، حکمت 12.
14. همان، حکمت 181.
15. همان، خطبه 199.
16. همان، حکمت 38.
17. همان، نامه 69.
18. همان، نامه 31.
19. شرح غررالحکم، ج 3، ص 90.
20. همان، ص 249.
21. نهج‏البلاغه، خطبه 86.
22. همان، کلمات قصار، ش 239.