امام سجاد (ع) در آثار شهید مطهرى

یکى از ویژگى‏هاى آثار شهید مطهرى جامعیت آنها در علوم و معارف مختلف اسلامى است، به طورى که تقریبا در تمامى حوزه‏هاى مربوط به تاریخ، فلسفه، فقه، کلام و اندیشه اسلامى، ایشان داراى آثار ارزشمند و متعددى هستند .
یکى از محورهاى اصلى آثار و نوشته‏هاى وى به تاریخ زندگى و وقایع مربوط به ائمه معصومین علیهم السلام مربوط مى‏شود .
در این مقاله مختصر تلاش شده است که دیدگاه‏ها و مطالبى که ایشان درباره امام سجاد علیه السلام در آثار خود به آنها اشاره کرده است، جمع بندى و ارائه شود .
الف) عبادت و مناجات امام سجاد علیه السلام
1 . طاووس یمانى مى‏گوید:
حضرت على‏بن الحسین علیه السلام را دیدم که از وقت عشا تا سحر به دور خانه خدا طواف مى‏کرد و به عبادت مشغول بود . چون خلوت شد و کسى را ندید، به آسمان نگریست و گفت:
«خدایا! ستارگان در افق ناپدید شدند و چشمان مردم به خواب رفت و درهاى تو بر روى درخواست کنندگان گشوده است .»
طاووس جمله‏هاى زیادى در این زمینه از مناجاتهاى خاضعانه و عابدانه آن حضرت نقل مى‏کند . مى‏گوید: امام چند بار در خلال مناجات خویش گریست . مى‏گوید: سپس به خاک افتاد و بر زمین سجده کرد، من نزدیک رفتم ... برخاست و نشست و گفت: کیست که مرا از یاد پروردگارم مشغول ساخت . عرض کردم: من طاووس هستم اى پسر پیامبر! این زارى و بى‏تابى چیست؟ ما باید چنین کنیم که گناهکار و خطا پیشه‏ایم ... شما چرا با این نسب شریف و پیوند عالى در وحشت و هراس هستید؟ به من نگریست و فرمود:
«نه، نه، اى طاووس! سخن نسب را کنار بگذار، خدا بهشت را براى کسى آفریده است که مطیع و نیکوکار باشد هرچند غلامى سیاه چهره باشد; و آتش را آفریده است‏براى کسى که نافرمانى کند ولو آقازاده‏اى از قریش باشد . مگر نشنیده‏اى سخن خداى تعالى را: «وقتى که در صور دمیده شود، نسبت‏ها منتفى است و از یکدیگر پرسش نمى‏کنند» به خدا قسم! فردا تو را سود نمى‏دهد مگر عمل صالحى که امروز پیش مى‏فرستى .» (1)
2 . فرزند خردسال زین‏العابدین علیه السلام در حالى که آن حضرت مستغرق عبادت است، از بلندى سقوط مى‏کند و دستش مى‏شکند . فریاد بچه، و زنهاى خانه غوغا مى‏کند و بالاخره شکسته بند مى‏آید و دست‏بچه را مى‏بندد . زین‏العابدین علیه السلام پس از فراغ از نماز - یعنى پس از بازگشت از این سفر آسمانى - چشمش به دست‏بچه مى‏افتد و با تعجب مى‏پرسد: مگر چه شده است که دست‏بچه را بسته‏اید؟! معلوم مى‏شود این فریاد و غوغا نتوانسته است امام را از استغراق خارج کند . (2)
3 . شما مى‏بینید آن پاک‏ترین پاکان لذتشان در این بوده که بیایند با خداى خودشان سخن بگویند، همه‏اش از تقصیر خودشان، از کوتاهى خودشان، از گناه - که گناه به نسبت ما ترک اولى است، از ترک اولى هم یک درجه بالاتر است - سخن بگویند . حسنات الابرار سیئات المقربین . دعاى ابوحمزه را بخوانید، ببینید على‏بن الحسین علیه السلام با خداى خودش چگونه حرف مى‏زند؟ چه جور ناله مى‏کند؟ انین المذنبین احب الى من تسبیح المسبحین، این دعاى ابوحمزه، ناله على‏بن الحسین است، یک خورده با این ناله آشنا بشویم، ناله این بنده پاک خدا، اینها لذتشان در این بود که با خداى خودشان که حرف مى‏زنند، همه‏اش از نیستى خودشان، از فقر خودشان، از احتیاج و نیاز خودشان، از کوتاهى کردنهاى خودشان، بگویند . همه‏اش مى‏گویند خدایا! آنچه از من است، کوتاهى است و آنچه از توست، رحمت و لطف است . «مولاى مولاى اذ رایت ذنوبى فزعت و اذ رایت کرمک فنعت‏» از على‏بن الحسین است، خداى من، مولاى من، آقاى من! چشمم که به گناهان خودم مى‏افتد، خوف و فزع و ترس مرا فرامى‏گیرد، اما یک نظر که به تو مى‏کنم، رحمت تو را که مى‏بینم، رجاء و امید در دل من پیدا مى‏شود . من همیشه در میان خوف و رجاء هستم، به یک چشم به خودم نگاه مى‏کنم، خوف مرا مى‏گیرد، به چشم دیگر به تو نگاه مى‏کنم، رجاء بر من غالب مى‏شود ... بله آنها چنین بودند . (3)
ب) عاشورا و حماسه امام سجاد علیه السلام
1 . زین‏العابدین علیه السلام که در آن وقت ازیک طرف بیمار بود و از طرف دیگر اسیر، ... وقتى رفت‏بالاى منبر، چه ولوله‏اى ایجاد کرد! یزید دست و پایش را گم کرد . گفت الآن مردم مى‏ریزند و مرا مى‏کشند . دست‏به حیله‏اى زد ظهر بود، یکدفعه به مؤذن گفت: اذان! وقت نماز دیر مى‏شود . صداى مؤذن بلند شد . زین‏العابدین علیه السلام خاموش شد . مؤذن گفت، ... تا رسید به شهادت به رسالت پیغمبر اکرم، زین‏العابدین علیه السلام فریاد زد: مؤذن! سکوت کن . رو کرد به یزید و فرمود: یزید! این که اینجا اسمش برده مى‏شود و گواهى به رسالت او مى‏دهید، کیست؟ ایهاالناس! ما را که به اسارت آورده‏اید، کیستیم؟ پدر مرا که شهید کردید، که بود؟ تا آن وقت مردم اصلا درست آگاه نبودند که چه کرده‏اند .
آن وقت‏شما مى‏شنوید که یزید بعدها اهل بیت پیغمبر را از آن خرابه بیرون آورد و بعد دستور داد که آنها را با احترام ببرند ... بعد پسر زیاد را لعنت مى‏کرد و مى‏گفت: تمام، گناه او بود . چرا؟ آیا یزید، نجیب شده بود؟ ابدا [این، براى این بود که] زین‏العابدین علیه السلام و زینب علیها السلام اوضاع و احوال را برگرداندند . (4)
2 . بر او (ابن زیاد) على بن حسین علیه السلام را عرضه کردند . فرعون وار صدازد: «من انت; تو کى هستى؟»
فرمود: «انا على بن الحسین; من على بن حسین هستم .» گفت: مگر على‏بن حسین را خدا نکشت؟ (حالا دیگر باید همه چیز به حساب خدا گذاشته شود تا معلوم شود که اینها همه بر حق هستند!) فرمود: من برادرى داشتم، نام او هم على بود و مردم در کربلا او را کشتند . گفت: خیر، خدا کشت . فرمود: البته که قبض روح همه مردم به دست‏خداست، اما مردم او را کشتند . بعد [ابن زیاد] گفت: «على و على‏» یعنى چه؟! پدر تو اسم همه بچه هایش را على گذاشته [است] ؟! فرمود: پدر من به پدرش ارادت داشت و این، تو هستى که باید از پدرت «زیاد» ننگ داشته باشى ...
این، یکى از خصوصیات اهل بیت‏بود که با منطق «جبر گرایى‏» - که در دنیا جبر است و در عین جبر، عدل است; یعنى بشر در این جهان هیچ وظیفه‏اى براى تغییر و تبدیل و تحول ندارد و آنچه هست، آن است که باید باشد و آنچه نیست، همان است که نباید باشد و بنابر این بشر نقشى ندارد - مبارزه کردند . (5)
3 . امام سجاد علیه السلام و گریه براى امام حسین علیه السلام .
آن گریه‏ها که مى‏کرد و یادآورى مى‏نمود، براى چه بود؟ ... مى‏خواست این حادثه را زنده نگه دارد و مردم یادشان نرود که چرا امام حسین علیه السلام قیام کرد و چه کسانى او را کشتند . این بود که گاهى امام گریه مى‏کرد; گریه‏هاى زیادى .
روزى یکى از خدمتگزارانش عرض کرد: آقا! آیا وقت آن نرسیده است که شما از گریه باز ایستید؟ فرمود: چه مى‏گویى؟! یعقوب یک یوسف بیشتر نداشت; قرآن عواطف او را این طور تشریح مى‏کند: «و ابیضت عیناه من الحزن‏» (6) من در جلوى چشم خود هیجده یوسف را دیدم که یکى یکى پس از دیگرى بر زمین افتادند! (7)
ج) برخى از ویژگى‏هاى امام سجاد علیه السلام
1 . قهرمان معنویت
وجود مقدس امام زین‏العابدین علیه السلام قهرمان معنویت است; یعنى یکى از فلسفه‏هاى وجودى فردى مثل على‏بن الحسین، این است که [مظهر معنویت اسلام باشد] . انسان وقتى على‏بن الحسین را مى‏بیند، آن خوفى که از خدا دارد، آن نمازهایى که واقعا نیایش بود و واقعا پرواز روح به سوى خدا بود ... با خود مى‏گوید این اسلام چیست؟ (8)
2 . پیک محبت و دوستى
زین‏العابدین علیه السلام پیک محبت‏بود . این هم عجیب است: راه مى‏رفت، هرجایى کسى را مى‏دید، هرجا غریبى را مى‏دید، فقیر و مستمندى را مى‏دید ... به او محبت مى‏کرد و به خانه خودش مى‏آورد ... روزى یک عده جذامى را دید (همه از جذامى فرار مى‏کنند . .). از اینها دعوت کرد، این را به خانه خود آورد . خانه زین‏العابدین، خانه مسکینان و یتیمان و بیچارگان بود . (9)
3 . همسفر ناشناس
فرزند پیغمبر است . به حج مى‏رود . امتناع دارد که با قافله‏اى حرکت کند که او را مى‏شناسند . مترصد است‏یک قافله‏اى از نقاط دور دست که او را نمى‏شناسند، پیدا شود و غریب وار داخل آن شود . وارد یکى از این قافله‏ها شد . از آنها خواست که به من اجازه دهید که خدمت کنم . آنها هم پذیرفتند ... در بین راه، مردى با این قافله تصادف کرد که امام را مى‏شناخت . تا امام را شناخت، رفت نزد آنها و گفت: این کیست که شما آورده‏اید براى خدمت‏خودتان؟ گفتند: ما که نمى‏شناسیم جوانى است مدنى ولى بسیار جوان خوبى است . گفت: بله، شما نمى‏شناسید . اگر مى‏شناختید، این جور به او فرمان نمى‏دادید و او را در خدمت‏خودتان نمى‏گرفتید! گفتند: مگر کیست؟ گفت: این على‏بن حسین بن على بن ابیطالب، فرزند پیغمبر است . دویدند خودشان را به دست و پاى امام انداختند: آقا! این، چه کارى بود شما کردید؟! ... شما باید آقا باشید و ما خدمتکار شما . فرمود:
«نه، من تجربه کرده‏ام، وقتى که با قافله‏اى حرکت مى‏کنم که مرا مى‏شناسند، نمى‏گذارند من اهل قافله را خدمت کنم . لذا من مى‏خواهم با قافله‏اى حرکت کنم که مرا نمى‏شناسند، تا توفیق و سعادت خدمت‏به مسلمان و رفقا براى من پیدا شود .» (10)
4 . عفو و بخشش بى‏همتا
هشام بن اسماعیل [حاکم مدینه در زمان عبدالملک بن مروان] در ستم و توهین به اهل مدینه بیداد کرده بود ... به خاندان على علیه السلام و مخصوصا امام على‏بن الحسین زین‏العابدین علیه السلام، بیش از دیگران بدرفتارى کرده بود .
ولید [پس از به قدرت رسیدن] هشام را معزول ساخت و به جاى او عمربن عبدالعزیز، پسر عموى جوان خود را حاکم مدینه قرار داد . عمر براى باز شدن عقده دل مردم، دستور داد هشام‏بن اسماعیل را جلو خانه مروان [بن] حکم نگاه دارند و هرکس که از هشام بدى دیده یا شنیده، بیاید و داد دل خود را بگیرد . مردم دسته دسته مى‏آمدند، دشنام و ناسزا و لعن و نفرین بود که نثار هشام‏بن اسماعیل مى‏شد .
خود هشام‏بن اسماعیل بیش از همه نگران امام على‏بن الحسین علیه السلام و علویین بود . با خود فکر مى‏کرد انتقام على‏بن الحسین در مقابل آن همه ستمها و سب و لعنها نسبت‏به پدران بزرگوارش، کمتر از کشتن نخواهد بود . ولى از آن طرف، امام به علویین فرمود: خوى ما بر این نیست که به افتاده لگد بزنیم و از دشمن بعد از آنکه ضعیف شد، انتقام بگیریم، بلکه برعکس، اخلاق ما این است که به افتادگان کمک و مساعدت کنیم .
هنگامى که امام با جمعیت انبوه علویین به طرف هشام‏بن اسماعیل مى‏آمد، رنگ در چهره هشام باقى نماند . هرلحظه انتظار مرگ را مى‏کشید; ولى بر خلاف انتظار وى، امام طبق معمول - که مسلمانى به مسلمانى مى‏رسد - با صداى بلند فرمود: «سلام علیکم‏» و با او مصافحه کرد و برحال او ترحم کرده، به او فرمود: «اگر کمکى از من ساخته است، حاضرم .»
پس از این جریان، مردم مدینه نیز شماتت‏به او را موقوف کردند . (11)
قصیده فرزدق در مدح امام سجاد علیه السلام
1 ... . هشام هرچه کرد خود را به «حجرالاسود» برساند و طبق آداب حج، آن را لمس کند، به علت کثرت و ازدحام مردم میسر نشد . ناچار برگشت و در جاى بلندى برایش کرسى گذاشتند . او از بالاى آن کرسى به تماشاى جمعیت پرداخت . شامیانى که همراش آمده بودند، دورش را گرفتند . آنها نیز به تماشاى منظره پر ازدحام جمعیت پرداختند .
در این میان، مردى ظاهر شد در سیماى پرهیزکاران، او نیز مانند همه یک جامه ساده بیشتر به تن نداشت . آثار عبادت و بندگى خدا بر چهره‏اش نمودار بود . اول رفت و به دور کعبه طواف کرد . بعد با قیافه‏اى آرام و قدم‏هایى مطمئن به طرف حجرالاسود آمد . جمعیت‏با همه ازدحامى که بود، همین که او را دیدند، فورا کوچه دادند و او خود را به حجرالاسود نزدیک ساخت . شامیان که این منظره را دیدند، و قبلا دیده بودند که مقام ولایت عهد با آن اهمیت و طمطراق موفق نشده بود که خود را به حجرالاسود نزدیک کند، چشم‏هایشان خیره شد و غرق در تعجب گشتند . یکى از آنها از خود هشام پرسید: «این شخص کیست؟!» هشام با آنکه کاملا مى‏شناخت که این شخص، على‏بن الحسین زین‏العابدین است، خود را به ناشناسى زد و گفت: «نمى‏شناسم .»
در همین وقت، همام بن غالب، معروف به «فرزدق‏» ، شاعر زبردست و تواناى عرب، با آنکه به واسطه کار و شغل و هنر مخصوصش پیش از هرکس دیگر مى‏بایست‏حرمت و حشمت هشام را حفظ کند، چنان وجدانش تحریک شد و احساساتش به جوش آمد که فورا گفت: «لکن من او را مى‏شناسم .» و به معرفى ساده قناعت نکرد، بر روى بلندى ایستاده، قصیده‏اى غرا - که از شاهکارهاى ادبیات عرب است و فقط در مواقع حساس پر از هیجان که روح شاعر مثل دریا موج بزند، مى‏تواند چنان سخنى ابداع شود - بالبداهه سرود . در ضمن اشعارش چنین گفت:
«این شخص کسى است که تمام سنگریزه‏هاى سرزمین بطحاء او را مى‏شناسند، این کعبه او را مى‏شناسد، زمین حرم و زمین خارج حرم او را مى‏شناسد .
این فرزند بهترین بندگان خداست . این است آن پرهیزکار پاک پاکیزه مشهور .
اینکه تو مى‏گویى او را نمى‏شناسم، زیانى به او نمى‏رساند . اگر تو یک نفر فرضا نشناسى، عرب و عجم او را مى‏شناسد ...»
هشام از شنیدن این قصیده و این منطق و بیان، از خشم و غضب آتش گرفت و دستور داد مستمرى فرزدق را از بیت المال قطع کردند و خودش را در «عسفان‏» - بین مکه و مدینه - زندانى کردند ...
على‏بن الحسین علیه السلام مبلغى پول براى فرزدق فرستاد . فرزدق از قبول آن امتناع کرد و گفت: «من قصیده را فقط در راه عقیده و ایمان و براى خدا انشاد کردم و میل ندارم در مقابل آن پولى دریافت دارم .»
بار دوم على‏بن الحسین آن پول را براى فرزدق فرستاد و پیغام داد به او که: «خداوند خودش از نیت و قصد تو آگاه است و تو را مطابق همان نیت و قصد، پاداش نیک خواهد داد . تو اگر این کمک را بپذیرى، به اجر و پاداش تو در نزد خدا زیان نمى‏رساند .» (12) و فرزدق را قسم داد که حتما آن کمک را بپذیرد . فرزدق هم پذیرفت . (13)
ملاعبدالرحمن جامى (شاعر معروف) ... قصیده معروف فرزدق را در مدح امام سجاد علیه السلام به فارسى به نظم آورده است . مى‏گویند خوابى نقل کرده که پس از مرگ فرزدق از او در عالم رؤیا پرسیدند: خداوند با تو چه کرد؟
جواب داد: مرا به واسطه همان قصیده که در مدح على‏بن الحسین علیه السلام گفتم، آمرزید . جامى خود اضافه مى‏کند و مى‏گوید: اگر خداوند همه مردم را به خاطر این قصیده بیامرزد، عجیب نیست . (14)
تحریفات مربوط به امام سجاد علیه السلام
1 . ازدواج امام حسین علیه السلام با شهربانو
موضوع ازدواج امام حسین علیه السلام با شهربانو دختر یزدگرد و تولد امام سجاد علیه السلام از شاهزاده خانمى ایرانى و انتساب ائمه بعد از ایشان به خاندان سلطنتى ایران، بهانه‏اى به دست عده‏اى خیالباف یا مغرض داده است که گرایش ایرانیان را به خاندان رسالت، نتیجه انتساب آنها به دودمان شاهان ساسانى معرفى کنند ... ما ضمن بیان مختصرى، پوچى این ادعا را روشن مى‏کنیم ... هر مسلمان ایرانى مى‏داند که «شهربانو» مقام و موقعیتى بیشتر و بالاتر از مادران سایر ائمه اطهار - که بعضى عرب و بعضى آفریقایى بودند - ندارد .
خامسا اگر از زاویه تاریخ بنگریم، اصل داستان شهربانو و ازدواج او با امام حسین علیه السلام و ولادت امام سجاد علیه السلام از شاهزاده‏اى ایرانى مشکوک است ... مورخین عصر حاضر عموما آن را بى اساس مى‏دانند . (15)
2 . زین‏العابدین بیمار
یکى از حاضرین واقعه [عاشورا] شخص امام زین‏العابدین علیه السلام است . ایشان خودشان تمام جزئیات و همه قضایا را نقل کرده‏اند . متاسفانه یک داستان جعلى و تحریفى درباره امام زین‏العابدین علیه السلام هست که حاجى نورى نقل [و انتقاد] مى‏کند . مى‏گویند که در روز عاشورا، در وقتى که هیچ کسى براى اباعبدالله نماند، حضرت رفتند به خیمه امام زین‏العابدین براى خداحافظى; آن وقت‏حضرت امام زین‏العابدین علیه السلام فرمود: پدرجان! کار شما و این مردم به کجا کشید؟ (یعنى اینها مى‏گویند اصلا تا آن وقت امام زین‏العابدین علیه السلام کاملا بى‏خبر بوده است!) فرمود: پسرجان! به جنگ کشید . عجب! جنگ واقع شد؟ بله، جنگ واقع شد . یکى یکى اصحاب را یاد کرد . [امام حسین علیه السلام] فرمودند: قتل .
این، جعل و دروغ است . امام زین‏العابدین علیه السلام که آنجا - العیاذبالله - مریض و بى‏هوش نبود که اصلا نفهمد چه گذشته است; حتى تاریخ مى‏نویسد: در همان حال امام حرکت کرد، به عمه‏اش فرمود: عصاى من را با یک شمشیر بیاور ...
پس بیاییم توبه کنیم . (16)
یک چیزى که مخصوص ما ایرانى‏هاست [این است که مى‏گوییم] «امام زین‏العابدین بیمار» . شما در غیر زبان فارسى در جاى دیگر این کلمه «بیمار» را دنبال اسم امام زین‏العابدین نمى‏بینید . مثلا در زبان عربى ایشان القاب زیادى دارند; «السجاد» یکى از القابشان است .
3 . اربعین امام حسین علیه السلام
«آمدن اسرا به کربلا در اربعین و اینکه به دوراهى عراق و مدینه رسیدند، از نعمان بن بشیر خواستند که آنها را به کربلا ببرد، عبور اسرا از کربلا و ملاقات امام سجاد علیه السلام با جابر» ، افسانه است . آنچه در اربعین حقیقت دارد، زیارت جابر است . (17)
احادیث امام سجاد علیه السلام
1 . ثواب و گناه دو برابر
امام رضا علیه السلام فرمود: على‏بن الحسین زین‏العابدین علیه السلام مى‏گفت:
«نیکوکار ما اهل بیت پیغمبر، دو برابر اجر دارد و بدکار ما، دو برابر عذاب; زیرا آن کس که از خاندان ما نیکوکارى کند، در حقیقت دو کار کرده: یکى اینکه مانند دیگران کار نیکى انجام داده، دیگر اینکه حیثیت و احترام پیغمبر را حفظ کرده است . آن کس هم که گناه کند، دو گناه مرتکب شده: یکى اینکه مانند دیگران کار بدى کرده، دیگر اینکه آبرو و حیثیت پیغمبر را از بین برده است .» (18)
2 . ارزش انسان
از امام سجاد علیه السلام سؤال شد: چه کسى از همه مردم مهم‏تر است؟ فرمود: «آن کسى که همه دنیا را با خویش برابر نداند .»
از تعمق در قرآن و نهج البلاغه و سایر سخنان پیشوایان دین روشن مى‏شود که اسلام ارزش جهان را پایین نیاورده است، [بلکه] ارزش انسان را بالا برده است . (19)
3 . طلب طول عمر
على‏بن الحسین علیه السلام مى‏فرماید:
«خدایا! مرا عمر عطا کن مادام که عمرم صرف طاعت‏شود . اگر بناست زندگى‏ام چراگاه شیطان گردد، مرا هرچه زودتر به سوى خود ببر .» (20)
4 . اختیار معاشرت
امام سجاد علیه السلام مى‏فرماید:
«اختیار با تو نیست که با هرکس خواستى نشست و برخاست کنى; زیرا خداى تبارک و تعالى مى‏فرماید: و چون دیدى کسانى را که در (تکذیب) آیات ما فرو مى‏روند ...» (21)
پى‏نوشت‏ها:
1 . مجموعه آثار، ج 1، ص 333، به نقل از بحارالانوار، ج 11، ص 25، باب مکارم اخلاق حضرت سجاد (ع) .
2 . مجموعه آثار، ج 3، ص 301 .
3 . گفتارهاى معنوى، انتشارات صدرا، ص 125 .
4 . مجموعه آثار، ج 17، ص 313 .
5 . همان، ص 425 .
6 . یوسف/84 .
7 . مجموعه آثار، ج 18، ص 34 .
8 و 9 . همان، ص 32 .
10 . همان، ص 33 .
11 . همان، ص 346 .
12 . بحارالانوار، ج 11، ص 36 .
13 . مجموعه آثار، ج 18، ص 270 .
14 . همان، ج 3، ص 275 .
15 . همان، ج 14، ص 116 و 122 .
16 . همان، ج 17، ص 97 .
17 . همان، ص 586 .
18 . همان، ج 18، ص 441 .
19 . همان، ج 16، ص 566 .
20 . قیام و انقلاب مهدى (ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص 97 .
21 . مجموعه آثار، ج 17، ص 618 .