فروغ قرآن در نگاه امام چهارم

سخنان امام سجاد علیه السلام درباره قرآن
چه خوش است صوت قرآن
ز تو دلربا شنیدن
به رخت نظاره کردن
سخن خدا شنیدن
قرآن نمونه کامل آمیختگى اعجاز تکوین و تشریع است . کتابى است که بشریت توان آوردن همانندى براى آن نداشته و دستورات و جامعیت آن، هر اندیشمند حکیم را به خضوع و ستایش وامى‏دارد . هر قدر انسانها از صفاى روحى و طهارت معنوى بهره‏مند باشند، مى‏توانند جلوه‏هایى از جمال دلربایش را شهود کنند همان‏سان که قرآن مى‏فرماید: «لایمسه الا المطهرون‏» (1)
از آنجا که خاندان عصمت و وحى برگزیدگانى هستند که طبق آیه «تطهیر» در اوج پاکى و قداست قرار گرفته و از هر گونه پلیدى بدورند، تمام جانشان مستغرق در قرآن مجید شده و شایسته‏ترین انسانهایى مى‏باشند که تفسیر روشن آیات الهى را فرا راه تشنگان حقیقت قرار مى‏دهند . یکى از این منظومه نورانى، سجاد آل محمد زین العابدین علیه السلام است . در این مقال، با نگاهى گذرا سخنان نورانى‏اش را درباره قرآن مى‏نگریم . بدان امید که جرعه نوش معارف قرآنى با جام عترت باشیم .
1 - عظمت قرآن
امام زین العابدین علیه السلام از رسول اکرم صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند که فرمود:
من اعطاه الله القرآن فراى ان احدا اعطى افضل مما اعطى فقد صغر عظیما و عظم صغیرا; شخصى را که خداوند به او دانش قرآنى عطا نموده اگر تصورش این باشد که کسى را بهتر از این عطاى الهى داده‏اند، در حقیقت‏بزرگى را کوچک شمرده و کوچکى را بزرگ دانسته است . (2)
2 - ویژگى‏هاى قرآن
در دعاى امام زین العابدین علیه السلام به هنگام ختم قرآن برخى از ویژگى‏هاى آن این چنین بیان شده است .
الف - نور هدایت
قرآن کریم از خود با صفت «نور» یاد مى‏کند و مى‏فرماید: «و انزلنا الیکم نورا مبینا» (3) اما این نورانیت‏براى چه فردى است؟ امام علیه السلام مى‏فرماید: «و جعلته نورا نهتدى من ظلم الضلالة والجهالة باتباعه; بار خدایا! قرآن را نور و روشنایى گردانیدى که با پیروى از تعالیم آن از تاریکى‏هاى گمراهى و نادانى رهایى یابیم .» (4)
در رابطه با جاودانگى نور قرآن مى‏فرماید: «ونور هدى لایطفا عن الشاهدین برهانه; و آن را نور هدایتى قرار دادى که برهان و دلیل آن از شاهدان و گواهان خاموش نمى‏شود .» (5)
ب - درمان دردها
قرآن مى‏فرماید: «وننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین‏» ; «ما فروفرستادیم از قرآن آنچه را که براى مؤمنان شفا و رحمت است .» (6) اما اینکه در چه زمان و براى چه فرد؟ امام زین العابدین علیه السلام در دعاى خویش این‏گونه بیان مى‏دارد:
«و شفاء لمن انصت‏بفهم التصدیق الى استماعه; قرآن شفا و درمان است‏براى کسى که فهمیدن آن را از روى تصدیق و باور خواسته و براى شنیدنش خاموش گشته است .» (7)
ج - ترازوى عدالت
قرآن مجید مى‏فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! براى خدا قیام کنید، و از روى عدالت گواهى دهید . دشمنى با جمعیتى، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند . عدالت ورزید که به پرهیزکارى نزدیک‏تر است و از «معصیت‏» خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‏دهید، با خبر است .» (8) و خطاب به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى‏فرماید: «بگو به هر کتابى که خدا نازل کرده، ایمان آورده‏ام و مامورم در میان شما عدالت کنم .» (9) و عدالت را مبناى تشکیل خانواده دانسته و مى‏فرماید: «فان خفتم الا تعدلوا فواحدة‏» (10) و نیز مبناى روابط اقتصادى قلمداد شده و مى‏فرماید: «و اوفوا الکیل و المیزان بالقسط‏» ; «و حق پیمانه و وزن را به عدالت ادا کنید .» (11) و همچنین حل منازعات را بر اساس عدالت‏خواستار شده است و مى‏فرماید: «فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا ان الله یحب المقسطین‏» ; «در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد .» (12) اما اینکه چه معیار و ملاک و قانونى مى‏توان براى به دست آوردن عدالت معین نمود؟ امام زین العابدین علیه السلام مى‏فرماید: «و میزان عدل لایحیف عن الحق لسانه; قرآن ترازوى عدالت است که زبانه‏اش از حق و درستى برنمى‏گردد .» (13)
3 - تلاوت زیبا
در حدیثى از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله آمده است که فرمود: «لکل شى‏ء حلیة و حیلة القرآن الصوت الحسن; براى هرچیز زینت و زیورى است و زینت قرآن، صداى نیکو است .» (14) امام صادق علیه السلام در تفسیرى از «ترتیل‏» مى‏فرماید: «آن است که در آن درنگ کنى و صداى خویش را زیبا سازى .» (15) در این جهت امام زین العابدین علیه السلام نیز اسوه است . نوفلى مى‏گوید:
نزد امام موسى بن جعفر علیه السلام از صدا و صوت یاد نمودم; حضرت فرمود: به هنگام قرائت قرآن توسط على بن الحسین علیه السلام چه بسا فردى از آن جا عبور مى‏کرد و از صداى خوش او مدهوش مى‏گشت و اگر امام از حسن واقعى آن چیزى را آشکار مى‏نمود، مردم تحمل و تاب زیبایى آن را نداشتند .
نوفلى مى‏گوید: به آن حضرت گفتم: مگر پیامبر صلى الله علیه و آله با مردم نماز نمى‏گزارد و صداى خویش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمى‏کرد؟ حضرت فرمود: پیامبر صلى الله علیه و آله به قدر توان مردم با اقتدا کنندگان خود برخورد مى‏کرد . (16)
احمد ار بگشاید آن پر جلیل
تا ابد مدهوش ماند جبرئیل
در حدیثى دیگر امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: «کان على ابن الحسین صلوات الله علیه احسن الناس صوتا بالقرآن و کان السقاؤون یمرون فیقفون ببابه یسمعون قرائته و کان ابو جعفر علیه السلام احسن الناس صوتا; على بن الحسین علیه السلام خوش صداترین افراد در خواندن قرآن بود . افراد سقا همواره به هنگام عبور، بر در خانه‏اش مى‏ایستادند و به قرائت او گوش مى‏دادند . و ابوجعفر (امام باقر علیه السلام) نیز نیکوترین صدا را در خواندن قرآن داشت .» (17)
4 - مقدار تلاوت قرآن
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در اولین آیاتى که بر وى نازل شد، مامور قرائت آیات الهى شد و در دستور دیگرى، خداوند به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و مؤمنان مى‏فرماید: «فاقرءوا ما تیسر من القرآن‏» ; «آنچه براى شما میسر است، قرآن بخوانید .» زهرى مى‏گوید: از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدم:
کدام عمل با فضیلت‏تر است؟ حضرت فرمود: وارد شونده‏اى که دوباره حرکت مى‏کند . پرسیدم: وارد شونده حرکت کننده؟! فرمود: شروع قرآن و ختم آن، با قرائت اول آن و پایان رسیدن آن دوباره شروع کند (همانند مسافرى که با رسیدن به یک محل در بین راه دوباره از آن جا حرکت مى‏کند و به مسیر خود ادامه مى‏دهد). (18)
5 - انس با قرآن
زهرى مى‏گوید: امام على بن الحسین علیه السلام مى‏فرمود: «لومات من بین المشرق و المغرب لما استوحشت‏بعد ان یکون القرآن معى; اگر تمام افرادى که بین مشرق و مغرب هستند، بمیرند، چون قرآن با من است; هراس و وحشتى به دل راه نخواهم داد .» (19)
6 - قرآن و مردمان آخر الزمان
از امام سجاد علیه السلام در باره توحید سؤال شد، فرمود: «خداوند مى‏دانست که در آخرالزمان مردمانى مى‏آیند که زیاد اندیشه مى‏کنند; بدین جهت، خداوند سوره توحید و آیات سوره حدید تا «علیم بذات الصدور» را نازل نمود . پس هرکس خارج از این محدوده را قصد کند، هلاک خواهد گشت .» (20)
7 - تفکر در قرآن
زهرى مى‏گوید: شنیدم از امام على بن الحسین علیه السلام که مى‏فرمود: «آیات القرآن خزائن فکلما فتحت‏خزانة ینبغى لک ان تنظر ما فیها; آیات قرآن گنجینه‏اى نهفته است پس هر زمان که در گنجینه گشوده شود، شایسته است که به آنچه در آن است، نظر کنى .» (21)
8 - تفسیر حروف مقطعه
بیست و نه سوره از قرآن کریم با «حروف مقطعه‏» آغاز شده است . مفسران معانى گوناگونى براى آن ذکر کرده‏اند; یکى از تفسیرهاى مهم آن، این است که: قرآن کریم از نمونه همین حروفى است که در اختیار همگان قرار گرفته است; اگر توانایى دارید، بسان آن را ابداع کنید! امام زین العابدین علیه السلام مى‏فرماید:
«قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن، سحر است . آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است . خداوند به آنها اعلام فرمود: «الم ...» ; یعنى اى محمد! کتابى که به تو فرو فرستادیم، از همین حروف مقطعه «الف - لام - میم‏» است که به لغت و همان حروف الفباى شما مى‏باشد . [به آنها بگو:] اگر در ادعاى خود راستگو هستید، همانند آن را بیاورید .» (22)
9 - ویژگى‏هاى اولیاء الله
قرآن کریم مى‏فرماید: «الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون‏» ; «بدانید که اولیاء خدا نه هراسى دارند و نه غمگین مى‏شوند .» (23) اینکه اولیاءالله داراى چه ویژگى‏هایى هستند؟ در حدیثى از امام سجاد علیه السلام بیان شده است . عیاشى مى‏نویسد: امام باقر علیه السلام فرمود: «در کتاب على بن الحسین علیه السلام چنین یافتیم که اولیاء الله نه ترسى دارند و نه غم و اندوهى زیرا واجب الهى را انجام داده و سنت رسول اکرم صلى الله علیه و آله را گرفته‏اند . از آنچه خداوند حرام نموده، پرهیز کرده و در زندگى زودگذر دنیا نسبت‏به زینت‏هاى آن زهد را پیشه ساخته‏اند و به آنچه در نزد خداست، رغبت نموده و در تلاش براى روزى پاکیزه بوده‏اند و قصد فخر فروشى و زیاده‏طلبى ندارند و پس از آن براى انجام حقوق واجب خود انفاق کرده‏اند . اینان‏اند که خداوند در درآمدهایشان برکت قرارداده و بر آنچه براى آخرت خویش پیش فرستاده‏اند، ثواب داده مى‏شوند .» (24)
10 - رزمندگان واقعى
در مسیر مکه، عباد بصرى با امام زین العابدین علیه السلام ملاقات مى‏کند; به اعتراض مى‏گوید: جهاد و سختى‏هاى آن را رها کردى و به سوى حج و راحتى آن رو آوردى؟ سپس آیه شریفه «ان الله اشترى من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة‏» را قرائت کرد . حضرت فرمود: ادامه آیه را بخوان! عباد بصرى آیه بعد را قرائت کرد: «التائبون العابدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشر المؤمنین‏» (25) ; «توبه کنندگان، عبادت گران، ستایش‏گران، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهى کنندگان از منکر و حافظان حدود (ومرزهاى) الهى و بشارت ده به (این چنین) مؤمنان .»
آنگاه حضرت فرمود: هنگامى که افرادى با این اوصاف بیابم، جهاد با آنان با فضیلت‏تر از حج است . (26)
11 - معناى زهد
عده‏اى تصور مى‏کنند که «زهد» دورى از اجتماع و پشت کردن به زندگى و زیبایى‏هاى آن است . قرآن کریم مى‏فرماید: «من حرم زینة الله التى اخرج لعباده و الطیبات من الرزق‏» ; «بگو چه کسى زینتهاى الهى را که براى بندگان خود آفریده و روزیهاى پاکیزه را حرام کرده است؟!» (27) و نیز در قالب دعا به انسانها مى‏آموزد که از خداوند خیر دنیا و آخرت را بخواهند: «ربنا آتنا فى الدنیا حسنة و فى الاخرة حسنة‏» (28) در این زمینه، امام سجاد علیه السلام مى‏فرماید:
«الا و ان الزهد فى آیة من کتاب الله لکیلا تاسوا على ما فاتکم و لاتفرحوا بما آتیکم; آگاه باشید که زهد در این آیه از قرآن است که مى‏فرماید: این به خاطر آن است که براى آنچه از دست داده‏اید، تاسف نخورید و به آنچه به شما داده است، دلبسته و شادمان نباشید .» (29)
چنان‏که در نهج البلاغه نیز مى‏خوانیم که مى‏فرماید: زهد بین دو کلمه از قرآن است که خداوند فرموده: «لکیلا تاسوا ...» ; هر کس که بر گذشته افسوس نخورد و به آینده مغرور و دلبسته نشود، زهد را به هر دو طرف خود گرفته است . (30)
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
ز هر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد است
مگر تعلق خاطر به ماه رخسارى
که خاطر از همه غمها به مهر او شاد است
12 - عالم برزخ
امام سجاد علیه السلام پس از تلاوت آیه کریمه «و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون‏» ; (31) «پشت‏سر آنها برزخى است تا روزى که برانگیخته شوند .» ، فرموده: «هو القبر و ان لهم فیها معیشة ضنکا و الله ان القبر لروضة من ریاض الجنة او حفرة من حفر النار; برزخ، قبر است که در آن زندگى سختى دارند . به خدا قسم که قبر، باغى از باغهاى بهشت‏یا گودالى از گودالهاى آتش است . (32)
درود و سلام و صلوات خدا بر زیباترین روح پرستنده، سجاد آل محمد صلى الله علیه و آله آن زمان که در خانه پرمهر ابى عبدالله الحسین علیه السلام متولد شد و آن هنگام که در کربلا شاهد سخت‏ترین مصیبتها (شهادت سید الشهداء و یاران با وفایش) گشت و آن هنگام که با دلى غمگین و قلبى محزون به سوى دیار حق شتافت و قبرستان بقیع را با وجود خویش عطرى دیگر بخشید!
پى‏نوشت‏ها:
1 . واقعه/79 .
2 . اصول کافى، ج 2، ص 605، باب فضل حامل القرآن، ح 7 .
3 . نساء/174 .
4 و 5 . صحیفه سجادیه، دعاى 42 .
6 . اسراء/82 .
7 . صحیفه سجادیه، دعاى 42 .
8 . مائده/8 .
9 . شورى/15 .
10 . نساء/4 .
11 . انعام/152 .
12 . حجرات/9 .
13 . صحیفه سجادیه، دعاى 42 .
14 . اصول کافى، ج 2، ص 615، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن، ح 9 .
15 . تفسیر صافى، ج 1، ص 45، مقدمه یازدهم .
16 . اصول کافى، ج 2، ص 615، ح 4 .
17 . همان، ح 11 .
18 . همان، باب فضل حامل القرآن، ح 7 .
19 . همان، باب فضل القرآن، ح 13 .
20 . تفسیر صافى، ج 2، ص 866 .
21 . اصول کافى، ج 2، ص 609، باب فى قرائته، ح 2 .
22 . تفسیر برهان، ج 1، ص 54 .
23 . یونس/62 .
24 . تفسیر صافى، ج 2، ص 757 .
25 . توبه/111 و 112 .
26 . تفسیر صافى، ج 1، ص 734، ذیل آیه 111 سوره توبه .
27 . اعراب/32 .
28 . بقره/201 .
29 و 30 . تفسیر صافى، ج 2، ص 665، ذیل آیه 23 سوره حدید .
31 . مؤمنون/100 .
32 . تفسیر صافى، ج 2، ص 149 .