صحیفه سجادیه زبور آل محمد (ص)

1 . دعا، منبعى براى معارف
شناخت «صحیفه سجادیه‏» را مى‏توان گامى در جهت آشنایى با «معارف اسلام‏» دانست و در زمینه «عقاید» و «اخلاق‏» و «شناخت‏هاى دینى‏» به آن مراجعه کرد .
جهت‏شناخت دین، منابعى وجود دارد که از اطمینان، اتقان و صحت‏خاصى برخوردار است، چرا که ریشه در کلام الهى و علم لدنى دارد . برخى از این منابع عبارتند از:
- قرآن کریم;
- احادیث‏حدیث پیامبر و ائمه علیهم السلام;
- دعاهاى معصومین علیهم السلام;
- زیارت نامه‏هاى ماثوره .
بحث ما بر محور یکى از این منابع است; یعنى دعاهایى که از زبان امام سجاد علیه السلام بیان‏شده و به ما رسیده است و حاوى ظریف‏ترین و عمیق‏ترین معارف است و باید قدر این مجموعه را دانست و با آن مانوس بود و لحظات شب و روز خویش را با این دعاها پر معنویت‏ساخت . اهل‏بیت علیهم السلام اهل دعا، تهجد و ذکر بودند . قرآن کریم هم سفارش اکید به دعا دارد . پیروان ائمه نیز باید اهل دعا، تضرع و نیایش باشند .
شاید فهم ما قاصر از آن باشد که از خداى متعال، چه بخواهیم و خواسته‏هاى ما چه باشد; ولى در این زمینه هم اولیاى دین، پیشواى ما هستند و با طرح خواسته‏هاى اساسى‏تر و متعالى‏تر که به سعادت دنیوى و اخروى ما مربوط مى‏شود، سطح فهم و خواسته ما را بالا مى‏برند و ما با خواندن این دعاها، همنوا با معصومین پاک و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او مى‏شویم و خداوند را از زبان حجت‏خدا مى‏خوانیم و در «دعا» نیز شاگرد مکتب اهل‏بیت علیهم السلام مى‏شویم .
در مبحث دعا، سر فصل‏هاى فراوانى وجود دارد که توجه به آنها مناسب است:
- معنى دعا و اهمیت آن;
- ضرورت آن و نیاز بشر به نیایش;
- آثار روحى، فردى و اجتماعى دعا;
- ادب و آداب دعا، شیوه صحیح نیایش;
- شرایط اجابت و موانع اجابت دعا;
- بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت‏برخى دعاها;
- دعاهاى ائمه و اولیاء الهى (ادعیه ماثوره) ;
- محتواى دعاها و خواسته‏ها;
- سیره معصومین و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد;
- جایگاه خاص امام سجاد علیه السلام که زین العابدین است;
- دعا و عمل (همراهى دعا و اقدام) ;
- دعا و سرنوشت و مقدرات، فایده دعا;
- آنان که دعایشان قبول نمى‏شود;
- مستجاب الدعوه‏ها;
- دعا و نفرین (دعاى به سود و دعاى به زیان) ;
- دعا براى خود و دعا براى دیگران;
- دعاهاى قرآنى .
2 . اهمیت صحیفه سجادیه
اهمیت صحیفه سجادیه از آنجاست که امام معصومى همچون حضرت سجاد علیه السلام با خداى خویش با این دعاها راز و نیاز و نیایش مى‏کرده است . صحیفه، که از آن به «زبور آل محمد» نیز یاد مى‏کنند، هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پروردگار است) از ویژگى خاصى برخوردار است . علاوه بر محتواى عمیق و مضامین متعالى که در این دعاها نهفته است، از نظر سند نیز از استحکام خاصى برخوردار است .
کتب دعا بسیار است و دعاهاى رایج و منقول هم فراوان; ولى دعاهایى که داراى سند محکم باشد و یقینا از زبان معصوم تراویده باشد، سندیت‏بیشترى دارد و مضامین آن هم دلنشین‏تر خواهد بود .
علماى شیعه در طول قرون، کتب متعددى تالیف کرده‏اند که حاوى ادعیه گوناگون براى ساعات و ایام و مواقع مختلف است; از قبیل «اقبال‏» سید بن طاووس، «البلد الامین‏» کفعمى، «جمال الاسبوع‏» سید بن طاووس، «الدعوات‏» قطب راوندى، «عدة‏الداعى‏» ابن فهد حلى، «المصباح‏» کفعمى، «مفتاح الفلاح‏» شیخ بهایى و «مفاتیح الجنان‏» محدث قمى .
اما «صحیفه سجادیه‏» در این میان جایگاه خاصى دارد . فصاحت و بلاغت و عمق معانى آن درخور دقت است . سند آن بسیار معتبر مى‏باشد و اهل بیت عصمت، پیوسته مواظبت و مراقبت از این کتاب را - که میراث ارزشمند امام زین العابدین علیه السلام است - به دیگران توصیه مى‏کردند . در کتاب‏هاى مبسوط، درباره سلسله سند این دعاها، بحث‏هاى کارشناسى و علمى دقیقى انجام گرفته است که در این مختصر نمى‏گنجد .
3 . نگاهى به محتواى صحیفه
دوره حیات امام سجاد علیه السلام، یکى از سخت‏ترین و خفقان بارترین دوره‏ها براى اهل‏بیت و ائمه علیهم السلام بود و محدودیت‏هاى بسیارى از سوى امویان براى امامان شیعه اعمال مى‏شد . از این رو براى امام سجاد علیه السلام زمینه دایر کردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود .
آن حضرت، بسیارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحیفه بیان داشته است . از این رو مى‏بینیم که در دعاهاى این کتاب، ظریف‏ترین مباحث‏خداشناسى، هستى‏شناسى، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل‏بیت علیهم السلام، فضایل و رذایل اخلاقى، حالات خاص انسان، شیوه‏هاى شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم الله‏هاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاریخى و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآورى نعمت‏هاى مختلف خداوند و وظیفه شکر و سپاس، آیات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت و ... دهها موضوع مهم دیگر مطرح است . قالب، قالب دعا و نیایش است ولى مضمون، تبیین دین و ارزش‏هاى اخلاقى و معارف قرآنى و وظایف عبادى و آداب بندگى است .
صحیفه سجادیه، حاوى 54 دعاست . برخى از دعاها بلند و مفصل است و برخى دیگر نسبتا کوتاه‏تر .
مناسبت‏ها و جایگاه‏ها و مواقع خواندن این دعاها، در فهرست صحیفه سجادیه آمده است و مى‏توانید مراجعه کنید . برخى از عناوین این دعاها از این قرار است:
دعا در ستایش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا براى خود و خویشاوندان، دعا در سختى‏ها و رنج‏ها، براى پناه بردن به خدا، آمرزش خواهى، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بیمارى، پناه بردن به خدا از شیطان، مکارم اخلاق، براى تندرستى، براى پدر و مادر و فرزندان، براى همسایگان و دوستان، دعا براى مرزداران، براى توبه، هنگام تنگى رزق، هنگام شنیدن صداى رعد، هنگام دیدن ماه نو، هنگام فرا رسیدن یا سپرى شدن ماه رمضان، روز عید فطر و عرفه، دعاى ختم قرآن و ...
این گونه بهره‏گیرى از مناسبت‏ها، سراسر زمان و فرصت‏هاى یک مسلمان نیایشگر و اهل انس با خدا را مى‏پوشاند; زیرا براى هر لحظه و موقعیتى، دستورالعملى براى نیایش به درگاه خداوند وجود دارد .