هدیه در سنّت و سیره

هدیّه در لغت، به معنى تحفه، سوغات و ارمغانى است که به رسم تحبیب و بزرگداشت به کسى بدهند، یا براى او بفرستند؛ پس مطلق بخشش را «هدیه» مى‏گویند؛ اما تحفه و ارمغان بیشتر به اشیاء نفیس یک شهر و دیار اطلاق مى‏شود که به هنگام بازگشت از آنجا براى اهل و عیال، خویشان و دوستان، به رسم یادبود و به جهت بزرگداشت آنان تهیّه مى‏گردد.
از معانى دیگرى که در کتابهاى لغت براى هدیه ذکر شده، عبارت است از:
1. شیربها و پولى که خواستگار براى جشن عروسى به خانواده عروس مى‏پردازد.
2. پول یا اشیایى که به عنوان رونما به عروس داده مى‏شود.
ریشه لغوى
اصل تحفه را از «وَحْفه» به معنى قرب و نزدیکى و اصل هدیه را از «هدى» به معنى ارشاد و هدایت و پراکندن یا فرستادن شیى‏ء دانسته‏اند؛ تا در واقع هدیه، ارشاد و نشانه‏اى بر محبت بین اشخاص باشد و حاکى از دوستى‏ها و نیکى بین آنان.1
مفاهیم و مصادیق هدیه در روایات
بررسى و دقّت در روایات امامان معصوم علیهم‏السلام نشان مى‏دهد که هدیه در سیره و سنّت، مفهومى وسیع دارد که هم شامل مادیات و اموال و اشیا مى‏شود و هم امور معنوى را دربرمى‏گیرد. در آموزه‏هاى دینى، بیان عیوب دوستان از روى خیرخواهى و به جهت اصلاح، هدیه‏اى تلقى شده است که برادران دینى به یکدیگر اهدا مى‏کنند. امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: «اَحَبُّ اِخوانى اِلىَّ مَنْ اَهْدى اِلىَّ عُیُوبى؛2 محبوب‏ترین برادران نزد من کسى است که عیبهایم را به من هدیه دهد (مرا نسبت به آنها آگاه کند)».
در همین راستا مولى على علیه‏السلام «موعظه» را به عنوان بهترین هدیه ذکر مى‏کند و مى‏فرماید: «نعمَ الهدیة الموعظة3؛ بهترین هدیه، موعظه و پند است.»
از مصادیق مادّى هدایا که در روایات و نیز فرهنگ ملّى ما مطرح شده است، مى‏توان به این موارد اشاره کرد:
1. خرید و تهیه گوشت، میوه نوبر و لباس نو در اعیاد مذهبى و مخصوصاً روزهاى جمعه که ویژه عبادت است.
2. خرید اشیا و وسایلى که با عبادت در ارتباط است، از قبیل مهر،تسبیح، عِطر، جانماز، سجاده، کتب دعا، قرآن کریم، کفن و متعلّقات آن و... که این موارد بیشتر در سفرهاى زیارتى براى دوستان و اقوام خریدارى مى‏شود.
3. خرید و تهیّه چیزى که به عنوان سوغات مخصوص هر شهرى است.
4. تربت مرقد مطهر سیدالشهدا علیه‏السلام ، آب زمزم و آب سقاخانه حضرت رضا علیه‏السلام که زائران به عنوان تبرّک و براى شفاى دردهایشان براى یکدیگر هدیه مى‏برند.
با توجه به ذکر چند مورد از مصادیق هدایا، آنچه با دقّت در روایات اسلامى مهم به نظر مى‏رسد، این نکته است که: باید به کیفیّت و آثار تربیتى ـ معنوى هدیه توجّه شود و ارزش مادى و مالى آن نباید مورد توجه باشد، از همین رو مصادیق معنوى هدیه بر مصادیق مادى آن اولویّت داده شده است؛ گرچه به اعتبار نیّت پاک و خالص، این تفکیک وجهى ندارد. از آنجا که در بحث هدیّه، مهمّ آثار تربیتى است؛ شایسته است که در تهیّه آن، علاقه و شوق کسانى که هدیّه براى آنان خریدارى مى‏شود، در نظر گرفته شود؛ تا با دیدن آن، هیجان و شور و شوق روحى در دریافت کنندگان هدیه ایجاد شود و موجب ایجاد صمیمیت و همدلى بین آنان گردد. این صمیمیت از ضرورى‏ترین امورى است که در رشد و تکامل روحى و معنوى انسانها نقش دارد و به ویژه در بین اعضاى یک خانواده وجود آن احساس مى‏شود؛ پس با تهیه هدیّه بر طبق خواست و سلیقه آنان، به آنها نشان مى‏دهیم که نه تنها در سفر فراموششان نکرده‏ایم بلکه در همه حال به خواست و علاقه آنها توجه داشته‏ایم.
در تهیّه هدایا تنوّع و گوناگونى را فراموش نکنیم، گاه لازم است هدیه از اشیایى انتخاب شود که شکل و صورتى زیبا و هنرى داشته و از جنبه تفنّنى برخوردار باشد. موضوع فوق از مسائلى است که ما ایرانیان کمتر به آن توجه مى‏کنیم و نسبت به آثار روحى ـ تربیتى آن بى‏توجه هستیم. در همین راستا هدیه دادن عطر و بوى خوش، گل و اشیاء زینتى به نزدیکان (همسر و فرزندان) مى‏تواند از مصادیق شایسته اهداء هدایا باشد. همچنین، در روایات رد کردن هدیه مکروه دانسته شده است.4
نکته دیگرى که در بحث مصادیق هدیه از روایات برداشت مى‏شود، این است که اصل در روابط مسلمانان باید اخلاق خوش و نیکو باشد؛ که در روایات بسیار مورد تأکید قرار گرفته است و هدیه دادن، فرع بر اخلاق خوش است. رسول گرامى اسلام حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فرمودند: شما آن قدر مال و ثروت ندارید که همه را از خود راضى کنید، پس سعى کنید با اخلاق خوب آنان را متوجه و دوستدار خود گردانید.
این سیره‏اى است که نمونه‏هاى زیادى از آن در اخلاق و روش پیامبر و اوصیاى الهى آن بزرگوار در کتابهاى روایى ذکر شده است؛ به طورى که آن حضرت پیوسته با اخلاق کریمه و مدارا و مهربانى و صرف نظر از اشتباهات زیردستان و حتى دشمنان، دلهاى آنان را شیفته خود مى‏کرد و همین گونه رفتار سبب مى‏شد تا با میل و رغبت به دین اسلام ایمان آورند، و این درسى است که نباید در بین ما مسلمانان فراموش شود.
ارزش و اهمیّت هدیه
على علیه‏السلام مى‏فرماید: «مَن لَم یُؤکِّدْ قَدیمَهُ بِحدیثِهِ شانَ سَلَفَهُ و خانَ خَلَفَهُ؛ هرکس نیکى و احسان گذشته را با هدیه و نیکى جدید استوار و محکم نگرداند، نیکى و احسان گذشته‏اش معیوب مى‏گردد و جانشین آن را نادرست گردانده است.»5
دقت در روایات نشان مى‏دهد که بین سنّت هدیه دادن و دوستى و رفاقت، رابطه‏اى نزدیک و تنگاتنگ وجود دارد و از امورى که موجب ایجاد الفت و دوستى بین انسانها است، هدیه دادن است و تکرار آن، راهى است براى تقویت و ادامه روابط دوستانه.
از آنجا که قطع روابط دوستانه و از دست دادن دوستان، نشان از عجز و ناتوانى دانسته شده است، عدم توجه به موضوع هدیه و بى‏اهمیّت شمردن و تقویت نکردن روابط دوستانه از طریق آن و یا رد کردن هدایاى دوستان و ترک قدردانى در برابر آنها نیز مى‏تواند نشانه عجز و ناتوانى فرد تلقى شود و در هر حال، چنین شخصى از تعالیم معصومان علیهم‏السلام دور افتاده است.
در مکتب اسلام آداب و سنتهاى درخشان و حیات بخشى در ارتباط با طرز برخورد، دید و بازدید و دیدار و ملاقات برادران دینى آمده است و چنان آثار تربیتى‏اى دارد که فراموش کردن آنها شایسته نیست. آدابى چون: مصافحه، معانقه، عیادت، حضور در جمعه و جماعت و... در کنار اینها هدیّه دادن و نامه نگارى از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است که تنها جمعى از مسلمانان به آن عمل مى‏کنند و از آثار آن برخوردار مى‏گردند.
همه مسلمانان نسبت به یکدیگر اظهار دوستى و علاقمندى مى‏کنند، اما تنها عده قلیلى هستند که در سفرها و یا حتى در شهر و منزل به یاد نزدیکان و دوستان خود هستند و قدردانى خود از آنها را با هدیه همراه مى‏کنند. این موضوع یعنى، همراه کردن تحسین و قدردانى با یک شیى‏ء رسمى‏تر چون: کارت تبریک یا هدیّه، با کیفیت هنرمندانه و ظریف، کارى است بس شایسته که در فرهنگ دینى ما مسلمانان رواج دارد.
از نظر اثر تربیتى، این افراد با این کار خود دلیل مثبتى براى به خاطر آوردن خودشان در آینده، به هدیه دهندگان، ارائه مى‏دهند و خاطره خوشى از خود در ذهن آنان به جا مى‏گذارند.
با هدیّه، حسّ اعتماد و اطمینان را در خود و دیگران ایجاد مى‏کنیم به گونه‏اى که آنان حس مى‏کنند نزد ما محترم و عزیز هستند و با این کار، آنان را برده محبت خود کرده‏ایم و در این صورت است که ما نزد آنان نه تنها محترم مى‏شویم؛ بلکه حرف و سخن ما را از دل و جان مى‏شنوند و حاضر مى‏شوند در راه ما فداکارى کنند و این روحیه، به ویژه در روابط خانوادگى، براى رشد و تکامل معنوى اعضاء ضرورت تام دارد.
در اهمیّت هدیه، همین بس که در جهان و تمدن مادى و دنیاى سرمایه دارى، براى جلب نظر مشتریان و در روابط دیپلماسى بین کشورها، این موضوع کاملاً اجرا مى‏شود. وقتى در امور دنیوى بر هدیّه چنین آثارى مترتب است نباید آثار آن را در امور معنوى و تربیت دینى فراموش کرد.
هدیه مى‏تواند در تشویق به سوى امور معنوى، نقش مهمّى ایفا کند.
از موقعیتها و زمانهاى مناسب براى دادن هدیه و رواج آثار تربیتى آن، زمان زیارت و در بازگشت از سفرهاى زیارتى است.
در فرهنگ عمومى مردم، آشنایى لازم جهت خرید هدیه‏هاى مناسب از شهرهاى مذهبى وجود ندارد و گاه نیز افراطهایى دیده مى‏شود که «زائر»، به جاى زیارت و عبادت، وقت زیادى را در بازارها مى‏گذراند، آن هم گاه با سر و وضع نا مناسبت!
شایسته است، از طرف مدیران آستانه‏ها، فروشگاههاى مناسب و غنى، از جهت محصولات فرهنگى، از قبیل: کتابهاى مفید و مذهبى با قیمت مناسب، نوارهاى مذهبى و دیگر محصولاتى که زائران به عنوان هدیّه تهیه مى‏کنند، مهیّا گردد، تا هم وقت کمترى از زائر گرفته شود و هم زائر مجبور نباشد در بازارهایى که مملوّ از جمعیت است و سبب اختلاط زنان و مردان نامحرم مى‏شود، حضور یابد و از فضاى معنوى و روحانى و عبادت و زیارت دور گردد؛ یعنى همان اوضاعى که هم اکنون در سطح بعضى بازارها دیده مى‏شود.
ترویج مراسم اهداى هدایا
اسلام و تعالیم آن نه تنها با هنر و زیبایى مخالف نیست؛ بلکه بسیارى از عبادات و مناسک و شکل و چگونگى انجام آنها به گونه‏اى تأسیس، تأیید و امضا شده است که سرشار از جنبه‏هاى شگفت‏انگیز و نمایشى است. به عنوان نمونه، مناسک حجّ، نماز جمعه و جماعات، صفوف بهم فشرده و منظم و حرکت جمعى در آنها را مى‏توان مورد بررسى قرار داد.
مسلمانان به پیروى از سیره و سنّت اولیاى الهى آموخته‏اند که در بسیارى از موقعیتهاى زندگى، با برپایى مجالس خاص و سرشار از معنویت، بر آثار تربیتى این مراسم بیفزایند. آنان به سفارش معصومان علیهم‏السلام جشنهاى تولد، رسیدن به سنّ تکلیف و عروسى برپا مى‏کنند و نیز با برپایى مجالسى در اعیاد مذهبى، زیبابینى‏هاى معنوى مراسم اسلامى را به نمایش مى‏گذارند.
بر پایى این گونه مراسم، نشان رواج روح و عظمت فرهنگ اسلامى است و شایسته است مسلمانان، این مراسم را عارى از بدعتها و سنتهاى غلطى که بعضاً رواج دارد، برگزار نمایند.
در کنار سنّتهاى رایج اسلامى، مثل: جشن‏ها، ولیمه‏ها، قربانى‏ها، چاووشى‏ها، استقبال‏ها، بدرقه‏ها، مهمانى‏ها و دید و بازدیدها مى‏توان به سنّت هدیّه و ارمغان بردن، اشاره کرد که بسیار شایسته و به جا است که همچون دیگر تکالیف، طى مراسمى انجام شود و برپایى مراسم منحصر به هدایاى رسمى و ادارى و دولتى نشود، بلکه در خانواده و در هر موقعیتى، هدیه را در مجلسى در حضور دیگران، به عزیزان خود تقدیم کنیم. این امر سبب مى‏گردد تا وجود آنان را سرشار از نیرو و نشاط کنیم، چرا که از لحاظ روانى، تحسین و قدردانى از دیگران به منزله خورشیدى است که روح انسان‏ها را گرم و پرشور مى‏گرداند و خانواده‏اى که در آن تشویق و قدردانى نباشد، اعضایش به افسردگى و انزوا دچار خواهند شد که موجب گسست عاطفى مى‏گردد.
از امورى که در کیفیّت اهداى هدایا باید بدان توجه نمود، مى‏توان به طور خلاصه به موارد ذیل اشاره کرد:
1. وقتى به نزدیکان و اعضاى خانواده هدیه مى‏دهیم، سعى کنیم مجلسى هر چند مختصر و کوتاه ترتیب دهیم، فرزندان را در آغوش بگیریم و آنها را ببوسیم و هریک از اعضاى خانواده، هدیه خود را جداگانه به او تقدیم کرده و به او تبریک بگوییم.
2. هدیه خود را با شوخى و لطیفه و خوش‏رویى و تبسّم تقدیم کنیم؛ تا خاطره خوشى از آن در ذهنها بماند.
3. هدایا، مورد علاقه آنان باشد، از چیزهایى باشد که مدتها آن شخص داشتن آنها را آرزو مى‏کرده است؛ تا او درک کند که به فکر او و نیازهاى او بوده‏ایم.
4. بهتر است در مراسم اهداى هدیّه از دوستان و همسالان هم دعوت شود و بعد از پایان مراسم، در فضاى اطراف، دست جمعى باهم بازى کنند.
پى‏نوشت‏ها:
1. لغت نامه دهخدا، ج 14، ص 20715.
2. روضه بحار، ج 2، ص 250.
3. غررالحکم، ج 2، ص 770.
4. حلیة‏المتقین، ص 209.
5. غررالحکم، ج 2، ص 699.