موعود در قرآن

قل ارایتم ان اصبح ماؤکم غورا فمن یاتیکم بماء معین. (1)
بگو: اگر آب [سرزمین] شما فرو رود [و پنهان شود] چه کسی آب روان برایتان می آورد؟
در این آیه خداوند خطاب به پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، می فرماید: ای محمد! به این کفار بگو: به من خبر دهید این آبی که خداوند در چشمه ها و نهرها برای شما قرار داده تا از منافع آن بهره مند شوید، اگر به گونه ای در زمین فرو رود که دسترسی به آن ممکن نباشد، چه کسی است که شما را به آب جاری رهنمون سازد؟
این آیه بیانگر مهمترین نعمت و رحمت الهی است که بر بندگان نازل شده است.
الم تر ان الله انزل من السماء ماء فسلکه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعا مختلفا الوانه... (2)
آیا ندیده ای که خداوند از آسمان آبی فرستاد، سپس آن را به چشمه هایی در زمین راه داد، آنگاه به وسیله کشتزاری که رنگهای آن گوناگون است بیرون می آورد.
یکی از آثار این رحمت الهی، آبهای زیرزمینی است که با قرار گرفتن آن در چشمه ها، چاهها، و قناتها ذخیره ای برای بهره برداری از آن در موقع مناسب می شود. خداوند در این آیه با بیان نقش آبهای زیرزمینی در حیات بخشیدن موجودات زنده، و سؤال از عامل اصلی و رساندن مردم به این آب، مخاطبان خود را به رجوع به فطرت برای دریافت جواب آن، دعوت می کند تا مردم متوجه شوند که تنها قدرتی که در وقت نیاز باید به او رجوع کرد و به او متکی بود، خدای قادر متعال است.
این ظاهر آیه است که درک آن برای همه ممکن است; اما در باطن آن معانی عمیقی نهفته است که همه کس قدرت فهم آن را ندارند. فهم باطن قرآن مخصوص معصومان و پاکانی است که به سرچشمه فیض الهی و هدایت ربانی رسیده و از کوثر زلال آن سیراب شده اند، آنها می توانند ما را از این پوسته رویین عبور دهند و به مغز و محتوا برسانند.
آب مهمترین عامل زندگی مادی بشر است، اما روح انسان نیز نیاز به چشمه ای دارد که او را از کوثر زلال معارف الهی سیراب کند و حیات تازه ای در جانش بدمد و او را به اوج کمال برساند. آن سرچشمه هدایت الهی است که بدون راهنما و «خضر راه » رسیدن به آن ممکن نیست.
قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن ظلمات است بترس از خطر گمراهی (3)
انبیا و اولیای الهی با نور هدایت خود برای رهایی مردم از تاریکیها از هیچ تلاش و کوششی دریغ نکرده، و هر کدام همانند سرچشمه ای هستند که با تمام شدن آب آن، دوباره رحمت الهی ریزش می کند و آبهای جدیدی جایگزین آن می شود، و به همین جهت در زیاراتی از امام صادق، علیه السلام، خطاب به علی، علیه السلام، چنین آمده است:
السلام علیک یا... مظهر الماء المعین (4)
سلام بر تو ای مظهر آب روان!
از امام رضا، علیه السلام، درباره این آیه سؤال شد، حضرت فرمودند: «ماؤکم یعنی ابوابکم »، که مراد از آن امامان هستند که هر کدام ابواب الهی بین او و خلق اویند. (5)
اگر هر کدام از این درهای رحمت الهی بسته شود، سرچشمه حیات معنوی انسان بسته می شود، و افراد هوشیار احساس سرگردانی می کنند و برای یافتن راهبری دیگر تلاش می کنند. به همین جهت وقتی علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر، علیه السلام، درباره تاویل این آیه سؤال کرد، حضرت فرمودند:
اذا فقدتم امامکم فلم تروه فماذا تصنعون؟ (6)
هرگاه امامتان را نیابید و او را نبینید چه می کنید؟
اما خداوند هیچ گاه زمین را خالی از حجت قرار نمی دهد و با سپری شدن عمر هر کدام امام دیگری می فرستد، بنابراین امام صادق، علیه السلام، در تاویل این آیه می فرمایند:
اذا غاب امامکم فمن یاتیکم بامام جدید؟ (7)
هرگاه امامتان از شما پنهان شود چه کسی امام جدید برایتان می فرستد؟
با ختم نبوت و سپری شدن حیات امامان معصوم دوران غیبت فرا رسید. این دوران همچون آبی است که برای ذخیره به زمین فرو رود، به امید روزی که با فراهم شدن زمینه جامعه برای پذیرش آن، این ذخیره الهی فوران کند و تشنگان واقعی معرفت را سیراب کند. امام باقر، علیه السلام، در تاویل آیه محل بحث می فرماید:
نزلت فی القائم، علیه السلام، یقول: ان اصبح امامکم غائبا عنکم لا تدرون این هو؟ فمن یاتیکم بامام ظاهر یاتیکم باخبار السموات و الارض، و حلال الله و حرامه. ثم قال: و الله ما جاء تاویل هذه الآیة و لابد ان یجیی تاویلها. (8)
این آیه درباره امام قائم، علیه السلام، نازل شده است. می گوید: اگر امامتان از شما غایب گردد و ندانید کجاست چه کسی برای شما امامی می فرستد که اخبار زمین و آسمان و حلال و حرام خدا را برای شما بیاورد، سپس فرمود: سوگند به خدا، تاویل این آیه نیامده و سرانجام خواهد آمد.
در روایتی است که عمار از پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، سؤال کرد که مهدی کیست؟ حضرت فرمودند:
ای عمار! خداوند تبارک و تعالی با من پیمان بسته که از صلب حسین، نه امام بیرون آورد، و نهمین آنها از مردم پنهان می شود، سپس همین آیه را تلاوت کردند و فرمودند: غیبتی طولانی دارد، به گونه ای که گروهی از عقیده شان برمی گردند وگروه دیگر ثابت قدم می مانند. پس وقتی آخرالزمان شود خروج کند و دنیا را پر از قسط و عدل می کند همانطور که از ظلم و جور پر شده است. (9)
بنابراین، «ظاهر آیه مربوط به آب جاری است که مایه حیات موجودات زنده است، و باطن آیه مربوط به وجود امام علم و عدالت جهان گستر اوست که آن نیز مایه حیات جامعه انسانی است.» (10)
اما وجه تشبیه آب به امامان معصوم این است که، همانطور که آب رحمت الهی و مایه حیات مادی انسانهاست و بدون آب نمی توان زندگی کرد، امامان معصوم نیز رحمت خداوند و وسیله ای برای وجود حیات روحانی انسانها و سلامت جامعه اند، به همین جهت در حدیثی است که ابو حمزه از امام صادق، علیه السلام، سؤال کرد: آیا زمین بدون امام باقی می ماند؟ حضرت فرمودند:
لو بقیت الارض بغیر امام لساخت (11)
اگر زمین بدون امام باشد، [اهل] آن را فرو می برد.
آب وسیله ای برای زدودن پلیدیهای ظاهری است، امامان معصوم نیز وسیله ای برای پاک کردن انسانها از پلیدیهای درونی و شرک و جهل و گناه اند.
آب با فرو رفتن در زمین در آنجا ذخیره می شود تا با برنامه ریزی دقیق موجودات زنده از آن بهره مند شوند. حضرت مهدی، عجل الله تعالی فرجه، نیز با غیبت خود ذخیره ای برای جهانیان است تا با ظهور خود در موقع مناسب، دنیا با بهره گیری از وجودشان راه تکامل و معنویت را پیش گیرد و مردم به سعادت برسند.
البته باید توجه داشت که آب پنهان در زمین، بدون تلاش و تحمل رنج و زحمت به دست نمی آید. هرگاه انسان احساس تشنگی کند و در زمین، آبی برای آشامیدن نیابد، برای رسیدن به آبهای زیرزمینی به حفر چاه و قنات می پردازد. ظهور حضرت مهدی، علیه السلام، نیز زمانی تحقق می یابد که مردم مشتاق عدالت شوند و با تلاش خود مقدمات آن را فراهم کنند. و در این میان فقط مؤمنان واقعی هستند که فقدان وجود آن حضرت را احساس می کنند و تشنه وصال اویند. همچنانکه امام رضا، علیه السلام، می فرماید:
و کم من مؤمن متاسف حران حزین عند فقد الماء المعین (12)
چه بسیارند مؤمنان اندوهگین و بسیار تشنه که هنگام فقدان آن آب روان غمناک هستند.
کلام آخر این است که این آبی که در دل زمین پنهان است، در همان حال نیز دارای خواص متعددی است که در علوم طبیعی ذکر شده است. در حال غیبت نیز مردم از برکت وجودی حضرت مهدی، علیه السلام، بهره مندند گرچه خود خبر ندارند، و چه بسیارند افرادی که در هنگام گرفتاری به ایشان توسل جسته اند و مشکلشان حل شده است. و چه بسیارند گنهکارانی که از برکت وجود حضرت ولی عصر، عجل الله تعالی فرجه، نور هدایت بر قلبشان تابیده و خود را از گمراهیها نجات داده اند، با وجودی که با چشم ظاهری، آن حضرت را ندیده اند.
غیبت ایشان همچون خورشیدی است که در پشت ابرها پنهان است، ولی مردم از نور وجودش استفاده می کنند، همچنانکه از امام زمان روایت شده است که فرمودند:
اما وجه انتفاع بی فی غیبتی، فکالانتفاع بالشمس اذا غیبها عن الابصار السحاب، و انی لامان لاهل الارض کما ان النجوم امان لاهل السماء، فاغلقوا ابواب السؤال عما لا یعنیکم... (13)
اما کیفیت نفع رساندن من در زمان غیبتم، همچون نفع رساندن خورشید است زمانی که ابرها آن را از چشمها پنهان نماید، و من ایمن دهنده اهل زمینم، همچنانکه ستارگان ایمن دهنده اهل آسمانند...
بنابراین، همانطور که در بعضی مواقع به خاطر مصلحت بالاتری، خورشید به وسیله ابرها پنهان می شود، ولی آثار وجودش قابل مشاهده است و در همان حال مردم از آن بهره می برند، و هر لحظه هم منتظر کنار رفتن ابرها و آشکار شدن خورشید هستند، در زمان غیبت حضرت مهدی، علیه السلام، نیز، آن حضرت به خاطر مصالحی از دیده ها پنهان است ولی، اولا: آثار وجودش برای اهل بصیرت هویدا و روشن است، و ثانیا: مردم از وجود ایشان بهره می برند، و ثالثا: باید هر لحظه منتظر کنار رفتن پرده غیبت و ظهور آن حضرت باشیم.
پی نوشتها:
1. سوره ملک (67)، آیه 30.
2. سوره زمر (39)، آیه 21.
3. لسان الغیب حافظ شیرازی.
4. المجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 97، ص 375.
5. همان، ج 24، ص 100، ح 1.
6. همان، ح 2.
7. همان، ح 3.
8. العروسی الحویزی، عبد علی بن جمعة، تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 387.
9. الخداز، علی بن محد بن علی، کفایه الاثر، قم، انتشارات بیدار، 1401، ص 121.
10. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 24، ص 360.
11. الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 179، ح 10.
12. المجلسی، محمدباقر، همان، ج 52، ص 289.
13. همان، ص 92.