نشانه های ظهور

یکی از موضوعاتی که از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول داشته اعتقاد به مصلح کل است. اینکه زندگی اجتماعی در این جهان با تمام ظلم ها، ستم ها و نابرابری ها; با تمام بهره دهی ها و بهره کشی ها; با تمام تفاوت های نابحق بین طبقات اجتماعی سرانجام خوبی خواهد داشت; و در نهایت کسی پیدا خواهد شد که به تمام این نابرابری ها و ظلم هاپایان دهد و حق هر کسی را به او بدهد، و تمام آحاد جامعه در سایه حکومت عادلانه او با آسایش خاطر زندگی کنند و از رنج ستم و برتری طلبی و زیاده خواهی طبقات خاص آسوده باشند، تمام قوا و نیروهای انسانی به جای اینکه صرف درگیریهای ناشی از تجاوزات و تعارضات برخواسته از فزون خواهی ها شود در راه رشد و شکوفایی استعدادهای انسان و هموار کردن راه کمال او به کار گرفته شود; از جمله مسائلی است که اعتقاد به آن همزمان با پیدایش اولین اجتماعات بشری پیدا شد، و هر مکتب و مرامی به تناسب تعالیم خود طرحی از این زندگی مطلوب ارائه و شخصی را به عنوان مصلح معرفی کرده است.
تا آنجا که ستون موجود ادیان مختلف نشان می دهد اسلام روشن ترین طرح از اصلاح نهائی جهان را ارائه کرده است. در این طرح شخص مصلح شناخته شده، با اصل و نسب معلوم، دارای یارانی با تعداد معلوم، با برنامه ای مدون و مشخص می باشد.
اکنون طبق اخبار صحیح و مستند ما می دانیم نام آن بزرگ مصلح چیست، پدرش کیست، مادرش کیست و اجدادش را به ترتیب تا جد سی و یکم (1) می شناسیم، و درباره اکثر آنها اطلاعات دقیقی در دست داریم که تمام گفته ها و کرده های مهم و بسیاری از امور جزئی زندگی ایشان را از زمان تولد تا لحظه وفات منعکس نموده است.
ما می دانیم او در چه سالی، چه ماهی و چه روزی متولد شده; چند سال به صورت عادی زندگی کرده، در چه سالی غایب شده و با چه کسانی در ارتباط بوده است.
تنها نکته ای که در این طرح تا حدودی مبهم مانده و به طور دقیق مشخص نشده زمان ظهور مصلح است; البته این ابهام اگر با کلیت طرح سنجیده شود از نقاط قوت و کمال آن به حساب می آید. زیرا ممکن است قصور ذاتی یک عضو از یک مجموعه لازمه کمال محموعه باشد. آری عدم اطلاع دقیق از زمان ظهور هر چند به خودی خود نقص و نارسایی است ولی در مقایسه با طرح جامع اصلاح نهایی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
توضیح اینکه: اعتقاد به ظهور مصلح دارای دو اثر متفاوت در دو قطب اجتماع بشری است; از طرفی موجب نشاط و زنده شدن روح امید در قطب محروم و ستمدیده جامعه می شود و از طرفی مایه هراس و وحشت طبقه ستمگر و بهره کش می باشد.
اعتقاد به ظهور مصلح در صورتی می تواند این دو نقش مهم را ایفا کند و طبقه محروم را در مقابل بهره کشان و ستمگران روی پا نگهدارد که وقوعش در هر روز و هر ساعت ممکن باشد. ولی اگر تاریخ ظهور معلوم باشد نسلهایی که عمر خود را متصل به آن زمان نمی دانند خود به خود از شعاع تاثیر این اعتقاد خارج، ستمکشان ناامید و ستمگران بی پروا می شوند. و بدیهی است که طرحی با این اهمیت نمی تواند تنها در یک نصل مؤثر باشد بلکه باید به گونه ای باشد که هر کس در هر عصر و زمانی خود را در شعاع ظهور بداند. به همین جهت در اسلام همه ابعاد اصلاح جهانی آخر الزمان با دقت مشخص شده ولی زمان هظور در هاله ای از ابهام باقی مانده است.
و درست به همین دلیل از فردای غیبت شیعیان در انتظار فرج بوده اند و مردم هر دوره ای خود را مردم آخر الزمان می پنداشته اند.
بنابراین ابهام ظهور فرج از بعد زمانی و عدم اطلاع از زمان دقیق آن یک ضرورت غیر قابل اجتناب است ولی علاقه شدید مردم به این موضوع از یک جهت و اهتمام معصومین(ع) به طرح این مساله در جامعه از جهتی دیگر باعث شده که همزمان با طرح اصل مساله اصلاح برای تعیین اجمالی زمان ظهور علائم و نشانه هایی بیان شود.
علما و اندیشمندان این علائم را جمع کرده و تحت عناوین «علائم ظهور» و یا «ملاحم » (2) و «فتن » (3) تدوین نموده اند. به طوری که مرحوم «شیخ آغابزرگ طهرانی » در کتاب «الذریعه » جمع آوری کرده است تنها علمای شیعه 42 کتاب تحت عنوان «ملاحم » (4) کتاب تحت عنوان «فتن » (5) و سه کتاب تحت عنوان «علائم الظهور» به رشته تحریر آورده اند که بسیاری از آنها توسط اصحاب ائمه و در قرون اولیه اسلام تالیف شده است.
این، تعداد کتبی است که مستقلا در این موضوع نگاشته شده و گرنه در بسیاری از کتب روایی و کلامی شیعه و حتی در کتب تاریخ برای این منظور بابی در نظر گرفته شده است.
ما در این بحث برآنیم تا سیری اجمالی در نشانه های ظهور داشته باشیم ولی قبل از ورود به اصل بحث و بررسی این نشانه ها ذکر چند مقدمه ضروری است.
1 - همانطور که اعتقاد به ظهور مهدی اختصاص به شیعیان نداشته و پیروان مذاهب دیگر اسلامی همانند شیعیان به این اصل معتقد هستند، توجه به ملاحم و فتن نیز مخصوص شیعیان نیست علمای بزرگ اهل سنت نیز روایات فراوانی در این زمینه نقل کرده اند. بعضی از کتب مهم اهل سنت که اخبار ملاحم در ضمن آنها روایت شده به قرار ذیل است:
1 - درالمنثور 2- مستدرک حاکم 3- جمع الجوامع 4- کنرالعمال 5- مجمع الزواید 6- عقدالدرر 7- حلیة الاولیاء 8-تذکرة القرطبی 9- مقدمه ابن خلدون 10- الخصائص الکبری 11- ینابیع المودة 12- حلیقة الابرار 13- صحیح بخاری 14- صحیح مسلم 15- سنن ابن ماجه 16- سنن ابی داود 17- سنن ترمذی به اضافه اینکه بعضی از علماء دانشوران اهل سنت در این زمینه آثار مستقلی تالیف نموده اند چنانکه مؤلف کتاب «در جستجوی قائم عج » در تحقیقی ارزنده جمع آوری نموده تعداد پنج نفر از علمای اهل سنت در این موضوع صاحب اثر می باشند که نام ایشان به این قرار است.
1 - ملاجلال الدین سیوطی شافعی دارای سه کتاب به نامها:
«علامات المهدی » (6) ، «نبذة من علامات المهدی » (7) «البرهان فی علامة مهدی آخر الزمان » (8) می باشد.
2 - ابن حجر هیثمی شافعی مکی دارای کتاب «علامات المهدی المنتظر» (9) 3 - ابن حجر هیثمی سعدی مصری شافعی صاحب کتاب «حاشیة علی القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر» (10)
4 - علی بن حسام الدین متقی هندی مؤلف کتاب «البرهان فی علامات المهدی » (11) و کتاب «تلخیص البیان فی اخبار مهدی آخر الزمان » (12)
5 - ابن کمال پاشا حنفی صاحب کتاب «تلخیص البیان فی علامات مهدی آخر الزمان » (13) و تعداد دیگری از بزرگان اهل سنت که کتابهایی در موضوع ملاحم و فتن از خود به یادگار نهاده اند.
2 - بدیهی است که همه روایاتی که در این زمینه وارد شده از نظر اعتبار سندی در یک مرتبه نیستند پاره ای از علائم در تعداد فراوانی از روایات وارد شده به طوریکه می توان گفت اخباری که بر آنها دلالت دارند در حد «تواتر» (14) یا بالاتر از حد تواتر هستند، و بعضی باخبر واحد «مستفیض » (15) به دست ما رسیده اند و برخی نیز با خبر واحد غیر مستفیض نقل شده که تعدادی از آنها نیز سندهای معتبری دارند. ما در آینده در ذیل هر یک از این علائم اسناد آنها را به تفصیل نقد و بررسی خواهیم کرد.
3 - علائم ظهور را از جهات مختلفی می توان تقسیم کرد ما به دو تقسیم که در آیند مورد بحث خواهند بود اشاره می کنیم:
الف ) علائم و نشانه هایی که به زمان ظهور نزدیک، و بعضی تقریبا متصل به آن هستند; و علائمی که با زمان ظهور فاصله دارند.
ب ) علائم و نشانه هایی که از روایات استفاده می شود وقوع آنها حتمی است; و علائمی که وقوع آنها حتمی نبوده بداء در آنها هست.
4 - اخباری که در زمینه علائم ظهور به دست ما رسیده از جهتی به گذشته های دور ارتباط دارند و از جهتی به آینده متصل می باشند به لحاظ ظرف صدور و قائل متون اخبار، به گذشته مربوط می شدند و به لحاظ زمان وقوع موضوعات خود با آینده مربوط می شوند; و هر یک از این دو جهت موجب مشکلاتی می شود که برای اعتماد به این اخبار قبلا باید این مشکلات حل شود.
زمان صدور و راویان اخبار
هر سخنی که با واسطه به ما می رسد تا زمانی که به حد تواتر نرسد احتمال جعل و وضع در مورد آن معقول است به اضافه اینکه احتمال و وضع در اخبار مورد بحث ما از چند جهت قوی تر است.
1 - ایرن روایات درباره آینده سخن می گویند و راوی مطمئن است معاصرین او و حتی چند نسل بعد از آنها نمی توانند بر جعلی بودن خبر واقف شوند.
2 - بسیاری از روایات این باب با بیان رمزی و عبارات مبهم وارد شده و به همین جهت هرکدام با وقایع و حوادث مختلفی قابل انطباق می باشند و به همین دلیل است که نمی توان فهمید که خبر جعلی است یا نه. و این دو امر باعث می شوند که افراد دروغپرداز در جعل خبر جرات بیشتری پیدا کنند.
3 - بعضی از این اخبار از وقایعی خبر می دهند که قبل از زمان ما اتفاق افتاده اند به همین جهت احتمال می دهیم که بعضی از راویان به هر دلیل پس از وقوع آن حوادث، این اخبار را جعل کرده و به راویان قبل از خود نسبت داده باشند.
اینها اشکالاتی است که به خاطر ارتباط این اخبار به گذشته با آن مواجهیم.
پی نوشتها:
1 - حقیقت این است که تاریخ نام تعداد بیشتری از اجداد حضرت مهدی (عج) را حفظ کرده است ولی از رسول مکرم اسلام روایت شده که فرمود: «اذا بلغ نسبی الی عدنان فامسکوا» و شماره پدران آن حضرت تا عدنان بیست و یک نفر است که اگر با عدد ده (شماره اجداد حضرت مهدی تا پیامبر اکرم » جمع شود عدد سی و یک بدست می آید.
2 - «ملاحم » جمع «ملحمه » و در لغت به معنای جنگ بزرگ و حماسه عظیم است. اما در اصطلاح به فتنه ها و آشوبهای آخرالزمان اطلاق می شود.
3. «فتن » نیز جمع «فتنه » به معنای آزمایش، بلا و محنت، آشوب، اختلاف آرا و عقاید و جنگ و خونریزی است.
4 - الذریعه ، ج 22، ص 90-187 .
5 - همان، ج 16، ص 3-112.
6 - در جستجوی قائم (عج) ، ص 54، ردیف 233.
7 - همان ، ص 72، ردیف 398.
8 - همان ، ص 34، ردیف 80.
9 - همان ، ص 54، ردیف 236.
10- همان ، ص 39، ردیف 122.
11 - همان ، ص 33، ردیف 79.
12 - همان، ص 38، ردیف 114
13 - همان، ص 38، ردیف 115.
14 - خبر «متواتر» در اصطلاح به خبری اطلاق می شود که راویان آن از نظر تعداد به حدی برسند که عادتا اتفاق آنها بر کذب محل باشد و این خصوصیت در همه طبقات راویان وجود داشته باشد. ر.ک: العاملی، زین الدین (الشهید الثانی)، الدرایة فی علم مصطلح الحدیث، نجف، مطبقه النعمان، ص 12.
15 - خبر «مستفیض » خبری است که روایان آن را طبقه از 3 نفر (بنابر قول مشهور) و یا 2 نفر (بنابر قول دیگر) بیشتر باشند. ر. ک: العاملی، زین الدین (الشهید الثانی) همان، ص 16.