رهنمودهاى امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب

رهنمودهاى اهل‏بیت علیهم السلام به پیروان خود، بخش بزرگى ازمعارف اسلامى را تشکیل مى‏دهد.
سفارش‏هاى امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب در بردارنده حکمت‏هاى‏بسیارى است و راه و رسم زندگى را به همه آن‏ها که خواهان سعادت‏اخروى هستند، مى‏آموزد.
امام صادق(ع) به آسیب‏شناسى اجتماعى مى‏پردازد و هنجارها وناهنجارها را معرفى مى‏کند. شرح معانى بلند این سفارش‏ها فرصت‏زیاد و توان علمى فراوان مى‏طلبد که نگارنده از آن‏ها برخوردارنیست. نوشتار حاضر شرحى مختصر بر سخنان امام صادق(ع) است.
ابتدا دو مقدمه را تقدیم مى‏نماییم:
1- عبدالله بن جندب کیست؟
عبدالله بن جندب از علماى بزرگ شیعه و راویان پارسا ومورداطمینان درسده دوم هجرى و از یاران امام صادق، امام کاظم وامام رضا علیهم السلام است. (1) وى نزد ائمه علیهم السلام مقام‏و منزلت رفیعى داشت. (2) عبدالله بن جندب از امام رضا(ع)پرسید: آیا از من راضى هستید؟ آن حضرت فرمود: بله، قسم به‏خداوند! خدا و رسولش نیز از تو راضى هستند. (3)
عشق و ارادت خالصانه عبدالله بن جندب به اهل‏بیت علیهم السلام‏وتلاش فراوان او براى ترویج فرهنگ شیعى سبب شده است که نام اودر بین صدها راوى حدیث جاودانه بماند. روایت‏هاى فراوان او گواه‏این که وى در نقل و حفظ احادیث ائمه علیهم السلام نقش عمده‏اى‏داشته است.
2 سند وصیت
قدیمى‏ترین منبع شیعى که سفارش‏هاى امام صادق(ع) به عبدالله بن‏جندب را نقل کرده، کتاب «تحف العقول‏»، (4) اثر دانشمندوارسته شیعه، فقیه و محدث بزرگ، «ابومحمدحسن بن على بن حسین‏بن شعبه حرانى‏» است، که در قرن چهارم هجرى و معاصر شیخ صدوق(متوفاى 318 ه .ق) مى‏زیست. او استاد شیخ مفید (متوفاى‏413 ه. ق) بود. عبدالله بن جندب نزد عالمان رجال، شخصیتى ستودنى‏دارد.
ابن شعبه حرانى سفارش‏هاى امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب راهمانند سایر روایت‏هاى بدون ذکرنام راویان آن آورده است. اودرمقدمه تحف العقول به این نکته اشاره و دلیلش را این گونه‏بیان مى‏کند: «به منظور سبکى، اختصار و ایجاز و نیز باتوجه به‏محتواى احادیث که بیشتر درباره آداب، اخلاق، مواعظ و حکمت‏هااست، سندهاى روایت‏ها را نیاوردم.» (5)
علامه مجلسى(ره) در کتاب ارزشمند بحارالانوار، (6) متن کامل‏سفارش‏هاى امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب را به نقل از تحف‏العقول، با تفاوت‏هاى بسیار اندک آورده است.
با توجه به مقام والاى مولف و محتواى احادیث که در باب اخلاق وآداب وسنن است. حذف سند حدیث‏ها خللى به وجود نخواهد آورد،زیرا تمام عالمان شیعه همواره از این کتاب پرارزش استفاده‏کرده‏اند و به آن اعتماد داشته‏اند.
هشدار به دوستان
امام صادق(ع) دراولین جمله از سفارش‏هاى سازنده خود، به دوستان‏خود هشدار مى‏دهد و آن‏ها را از خطر دام‏هاى شیطان آگاه مى‏سازد:
«یاعبدالله! لقد نصب ابلیس حبائله فى دارالغرور فما یقصد فیهاالااولیائنا»; اى عبدالله! ابلیس دام‏هایش را در دنیاى فریبنده‏فقط به قصد شکار دوستان ما پهن کرده است.
امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب هشدار مى‏دهد که مواظب‏شکارگاه‏ها و دام‏هاى شیطان باشد:
یابن جندب! ان للشیطان مصائد یصطادبها فتحاموا شباکه‏ومصائده.»
اى پسر جندب! شیطان مکان‏هایى براى شکار دارد. مواظب دام‏ها وشکارگاههاى او باشید!
عبدالله بن جندب مى‏پرسد: یابن رسول الله(ص) و ماهى؟
اى پسرفرستاده خدا! آنها چیستند؟
«اما مصائده فصد عن برالاخوان، و اما شباکه فنوم عن قضاءالصلوات التى فرض الله.» اما ابزار شکار او است‏شیطان ایجادمانع در نیکى به برادران و دام‏هاى شیطان خفتن از انجام نمازهاى‏واجب است.
فایده‏هاى نیکى به برادران
در رفتارها و روابط اجتماعى، که تشکیل دهنده بخش عظیمى اززندگى انسان‏ها، است، داشتن حس همیارى و روحیه نیکى به برادران‏دینى نشانده‏دهنده پویایى و سلامت جامعه است.امام صادق(ع) ازسویى بى‏توجهى به آن را شکارگاه شیطان شمرده و از سوى دیگراهمیت و ارزش این خصلت نیکو را با ذکر گوشه هایى از آثار وفوائد آن، این گونه بیان داشته است:
الف- عبادت خدا
هدف از آفرینش انسان در فرهنگ متعالى قرآن، بندگى و کرنش درمقابل آفریدگار است: (و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون) (7) ;«جن و انس را جز براى بندگى و عبادت نیافریدم.» از جلوه‏هاى‏پرارزش این هدف، نیکویى به برادران و دیدار آنها است.
«اما انه مایعبدالله بمثل نقل الاقدام الى برالاخوان وزیارتهم‏»; آگاه باش! همانا خداوند به چیزى مانند گام برداشتن‏در راه نیکى به برادران و دیدار آن‏ها بندگى نشده است.
ب- سعى بین صفا و مروه
دومین اثر نیکى به دیگران، داشتن ثواب سعى بین صفا و مروه است:
«یابن جندب! الماشى فى حاجه اخیه کالساعى بین الصفا والمروه.»
اى پسر جندب! کسى که براى بر طرف کردن نیاز برادر خود گام برمى‏دارد مانند کسى است که سعى بین صفا و مروه مى‏کند.
ج- به خون غلطیدن در راه خدا
ارزش دیگرى که نیکى به برادران دینى در پى دارد همانندى آن باکشته شدن در راه خدا است: «وقاضى حاجته کالمتشحط بدمه فى سبیل‏الله یوم بدر واحد»; برطرف کننده نیاز برادر دینى همانند کسى‏است که روز بدر و احد در راه خدا به خون خود بغلطد.
د- همنشینى با حور
«یابن جندب! من سره ان یزوجه الله الحور العین و یتوجه بالنورفلیدخل على اخیه المؤمن السرور»; اى‏پسرجندب! هرکه خوشحال‏مى‏شود از این که خداوند او را به ازدواج حورالعین در آورد وتاج نور برسرش نهد باید دل برادر مومنش را شاد سازد.
عقوبت‏سستى دررفع نیاز برادران
جامعه‏اى که به مشکلات و گرفتارى‏هاى همنوعان خود بى‏توجه باشد ونسبت‏به حقوق نیازمندان سستى نماید زمینه عذاب سخت‏خداوند رافراهم آورده است:
«ما عذب الله امه الا عنداستهانتهم بحقوق فقراء اخوانهم‏»;خداوند امتى را عذاب نخواهد کرد، مگر در وقتى که نسبت‏به حقوق‏برادران نیازمند خود سستى نمایند.
آسیب‏شناسى روابط اجتماعى
امام جعفرصادق(ع) چند مورد از آسیب‏هاى روابط اجتماعى را چنین‏بیان کرده است:
1- غش: خیانت، نیرنگ وکلاه بردارى.
2- تحقیر: خوار و کوچک شمردن دیگران و بى‏توجهى به شخصیت آن‏ها.
3- دشمنى: کینه توزى و درگیرى.
4- حسادت: ناراحت‏شدن از خوبى‏هاى دیگران و خیر دیگران رانخواستن.
«و من غش اخاه وحقره وناواه جعل الله النار ماءواه، و من حسدمومنا انماث الایمان فى‏قلبه کما ینماث الملح فى الماء»; هرکس‏به برادر مومنش نیرنگ زند و او را کوچک و خوار شمارد و با اودرگیر شود، خداوند جایگاهش را آتش قرار دهد و هرکه به مومنى‏حسادت ورزد ایمان در دلش آب شود، همانند آب شدن نمک در آب.»
زیان‏هاى غفلت از نماز
«ویل للساهین عن الصلوات، النائمین فى الخلوات، المستهزئین‏بالله و آیاته فى الفترات، اولئک لاخلاق لهم فى الاخره و لایکلمهم‏الله و لا ینظرالیهم (8) ، یوم القیمه و لایزکیهم و لهم عذاب‏الیم‏»; واى برغفلت کنندگان ازنماز، خواب رفته‏گان در خلوت‏ها وآن‏ها که در زمان ضعف دین، خدا و نشانه هایش را تمسخر مى‏کنند.آن‏ها هیچ بهره‏اى درآخرت ندارند. خداوند در روز قیامت‏با آن‏هاسخن نمى‏گوید و به آن‏ها نگاه نمى‏کند و آن‏ها را نمى‏بخشد و براى‏آن‏ها عذابى دردناک است.
امام صادق(ع) در ادامه سفارش هایش به عبدالله بن جندب فرمود:
«یابن جندب! اقل النوم باللیل و الکلام بالنهار فما فى الجسدشیى‏ء اقل شکرا من العین و اللسان، فان ام سلیمان فالت لسلیمان(ع) یابنى ایاک و النوم فانه یفقرک یوم یحتاج الناس الى‏اعمالهم‏»; اى پسر جندب! در شب کم بخواب و در روز کم بگو، زیرادر جسم آدمى عضوى کم سپاس‏تر از چشم و زبان نیست. همانا مادرسلیمان به سلیمان گفت: پسرم! از خواب بپرهیز، زیرا تو را درروزى که مردم به اعمال و کردار خود نیازمندند، سخت محتاج‏مى‏کند.
باتوجه به نیاز طبیعى ولازم انسان به خواب، مذمت آن دراین سخنان‏مربوط به پرخوابى و خواب‏هایى است که انسان را از انجام وظایف‏دینى و دنیایى باز مى‏دارد.
پى‏نوشتها:
1- رجال شیخ طوسى، ص‏226، 355 و379.
2- رجال علامه حلى، ص 105.
3- رجال کشى، ص 585.
4- تحف العقول، ص 311.
5- همان، ص 4.
6- بحارالانوار، ج 78، ص‏279، ح‏113.
7- ذاریات، آیه‏56.
8- جمله «ولاینظر الیهم‏» در نسخه تحف العقول نیست ولى دربحارالانوار آمده است.