امام حسین(ع)و تربیت فرزند(1)

تربیت صحیح فرزندان از ضرورى‏ترین وظایف والدین به شمارمى‏آید. انجام دادن این وظیفه مهم، حساس و ظریف بدون تکیه‏بردیدگاههاى صاحب نظران آگاه و مطمئن ممکن نیست. ما معتقدیم که‏معصومان(علیهم السلام)در همه ابعاد هدایتى و تربیتى الگوهایى‏کامل و مطمئن به شمار مى‏آیند و تکیه بردیدگاهها و رفتارهاى‏تربیتى آنان در مسیر تحقق وظیفه خطیر تربیت فرزندان، بهترین ره‏توشه است. معصومان( علیهم السلام)همه نور واحد بوده، هدف مشترک‏داشتند; ولى به اقتضاى گوناگونى موقعیتها در سیره تربیتى آنان‏دیدگاهها و رفتارهاى تربیتى گوناگون به چشم مى‏خورد. کنارهم‏نهادن مجموعه دیدگاهها و رفتارهاى تربیتى آنان الگویى کامل ازنظام تربیتى اسلام عرضه مى‏کند. در میان معصومان(علیهم‏السلام)امام حسین(ع)از موقعیت ویژه‏اى برخوردار است و این موقعیت‏به زندگى و سیره تربیتى آن حضرت برجستگى خاصى بخشیده است. این مقاله برآن است تا نکاتى از سیره تربیتى آن حضرت را دردو بخش ارائه کند. بخش اول برخى نکات تربیتى است که تا پیش از حادثه کربلا تحقق‏یافته و به ما رسیده است و بخش دوم نگاهى مستقل به حادثه عظیم‏کربلا و بیان نکات تربیتى آن. ذکر این نکته مفید مى‏نماید که ازبخش پایانى عمر شریف حضرت یعنى زمان تحقق حادثه کربلا نکات‏تربیتى بیشترى در دسترس داریم. سبب این امر دو چیز مى‏تواندباشد:
نخست آنکه حادثه کربلا به خاطر بى‏نظیر بودن آن بیش ازسایرحوادث موردتوجه سیره نویسان و مورخان واقع گردید وبنابراین، اسناد بیشترى از آن در دسترس است که مى‏توان از لابلاى‏آن نکات تربیتى بیشترى کشف کرد; و دیگر آنکه در این مقطع ازعمر شریف حضرت، فرزندان و اهل‏بیت او به طور مستقیم همراهش‏بودند و در نتیجه زمینه بروز نکات تربیتى بیشترى فراهم بوده‏است; و شاید این امر، یکى از اسرار پاى فشارى امام بر حضوراهل‏بیت در کربلا بوده است. از این رو، شایسته است پژوهشگران‏عرصه تربیت اسلامى فرصت را غنیمت‏شمرده، حادثه کربلا را باتوجهى‏عمیق‏تر از منظر تربیت‏بنگرند ونکات تربیتى سودمندى را از آن‏استخراج کنند.
بخش اول
زمینه سازى تربیت
در مکتب اهل‏بیت(علیهم السلام)نه تنها تربیت فرزندان از لحظه‏تولد مورد توجه بوده بلکه به زمینه‏هاى تربیت و شرایط قبل ازتولد و بلکه حتى قبل از انعقاد نطفه نیز توجه خاص شده است. ازاین رو در روایات معصومان(علیهم السلام) زمینه‏ها و شرایط مطلوب‏و نامطلوب انعقاد نطفه بیان گردید. از جمله این نکات پرهیزکردن از همبسترى در شبى است که انسان قصد مسافرت دارد. امام‏حسین(ع)خطاب به اصحابش فرمود:
«اجتنبوا الغشیان فى‏اللیله التى تریدون فیها السفر فان من‏فعل ذالک ثم رزق ولدا کان احولا»
از همبستر شدن با همسرانتان در شبى که قصد مسافرت داریدبپرهیزید; (زیرا)اگر در اثر آن فرزندى روزى شود احول(لوچ)خواهدبود.» (1)
اظهار محبت‏به فرزندان
محبت‏به فرزندان امرى درونى است که خداوند آن را در دل‏والدین به ودیعت نهاده است. اما آنچه در این میان مهم مى‏نمایدو آثار تربیتى در پى دارد ابراز آن است. این امرى اختیارى است‏و والدین و مربیان مى‏توانند در پرتو آن زمینه تربیت صحیح رافراهم آورند. چه بسیارند والدینى که در برابر فرزندان خود محبت فراوان‏دارند اما آن را ابراز نمى‏کنند در حالى که محبت وقتى سازنده وتاثیر گذار خواهد بود که فرد مورد محبت از آن آگاهى یابد.امام حسین(ع)به عنوان الگوى تربیتى مطمئن و کامل محبت‏به‏فرزندان را از نیازهاى ضرورى آنان دانسته، در قالبهاى گوناگون‏به ابراز آن مى‏پرداخت. گاه با در آغوش گرفتن و به سینه‏چسبانیدن خردسالان، زمانى با بوسیدن آنان و گاه با به زبان‏آوردن کلمات شیرین و محبت‏آمیز.
عبیدالله بن عتبه چنین مى‏گوید: «کنت عندالحسین بن على(علیهماالسلام)اذ دخل على بن الحسین‏الاصغر فدعاه الحسین(ع)و ضمه الیه ضما و قبل مابین عینیه ثم‏قال: بابى‏انت اطیب ریحک و احسن خلقک...» (2)
«نزد حسین بن على(ع)بودم که على بن حسین(ع)وارد شد. حسین(ع)(امام سجاد(ع))او را صدا زد، در آغوش گرفت و به سینه‏چسبانید، میان دو چشمش را بوسید و سپس فرمود: پدرم به فدایت‏باد، چقدر خوشبو و زیبایى!»
تشویق فرزندان در برابر کار خوب آنان
یکى از شیوه‏هاى تربیتى مورد اتفاق صاحب نظران عرصه تعلیم وتربیت، شیوه کارآمد تشویق است. تشویق به جا و متناسب با فعالیت‏انجام شده، به ایجاد انگیزه در فرد منجر شده، به تکرار و تقویت‏رفتار مى‏انجامد.
چه بسا فرزندان از ارزش و اعتبار صفات مثبت‏خود آگاهى‏نداشته، در نتیجه به شخصیت‏حقیقى و توانمندیهاى ثبت‏خویش‏پى‏نبرده، خود را در مقایسه با دیگران ناچیز به شمار آورند. ازاین رو والدین و مربیان باید ویژگیهاى مثبت فرزندان را کشف وبرجسته سازند; مورد ستایش و تشویق قرار دهند. در فرهنگ اسلامى‏که تربیت دینى و اخلاقى فرزندان در کانون توجه است. برتشویق‏فرزندان هنگام بروز رفتارهاى دینى و برجسته کردن صفات اخلاقى ومعنوى آنان بسیار تاکید شده است. امام سجاد(ع)فرمود: من به‏بیمارى شدیدى مبتلا شدم. پدرم بربالینم آمد و فرمود:
ماتشتهى؟ فقلت: اشتهى ان اکون ممن لااقترح (3) على الله ربى‏مایدبره‏لى، فقال لى: احسنت ضاهیت ابراهیم الخلیل صلوات الله علیه حیث قال‏جبرئیل(ع): هل من حاجه؟ فقال: لا اقترح على ربى بل حسبى‏الله و نعم الوکیل.» (4)
چه خواسته‏اى دارى؟ عرض کردم: دوست دارم از کسانى باشم که‏درباره آنچه خداوند برایم تدبیر کرده، نپرسم؟ پدرم در مقابل‏این جمله به من آفرین گفت و فرمود: تو مانند ابراهیم خلیلى; به‏هنگام گرفتارى جبرئیل نزدش آمد و پرسید: از ما کمک مى‏خواهى؟ اودر جواب فرمود:(درباره آنچه پیش آمده)از خداوند سؤال نمى‏کنم. خداوند مرا کافى است و او بهترین وکیل است.
در این حدیث ملاحظه مى‏شود که‏امام حسین(ع)در مقابل پاسخ عارفانه و دلنشین فرزندش که‏براساس ظاهر حدیث، سن و سال چندانى هم نداشت. جمله «احسنت‏»را به کار برد و او را به «ابراهیم خلیل‏» تشبیه کرد.
اهمیت آموزشهاى دینى فرزندان و قدردانى از معلمان و مربیان
در اسلام دانش آموزى مورد اهتمام شدید بوده و رهبران دینى‏پیروان خود را به آموزش و اندوختن دانش، به ویژه معارف دینى،تشویق کرده‏اند.
براساس سخنان معصومان(علیهم السلام)، معلمان و مربیان، به‏خصوص آنان که در تعلیم آموزه‏هاى دینى مى‏کوشند، حق بزرگى‏برجامعه دارند و باید تلاش صادقانه‏شان مورد قدردانى و سپاسگزارى‏قرارگیرد تا رغبت و انگیزه بیشترى بیابند. مرحوم بحرانى درحلیه‏الابرار از شیخ فخرالدین نجفى که از فضلا و زهاد بود. چنان نقل کرده که شخصى به نام عبدالرحمان در مدینه معلم کودکان‏بود و یکى از فرزندان امام حسین(ع)به نام «جعفر» نزدش آموزش‏مى‏دید. معلم جمله «الحمدلله رب العالمین‏» را به جعفر تعلیم‏داد. هنگامى که جعفر این جمله را براى پدر قرائت کرد، حضرت‏معلم فرزندش را فراخواند و هزار دینار و هزار حله... به اوهدیه داد. وقتى‏حضرت به خاطر پاداش زیاد مورد پرسش قرار گرفت، در جواب فرمود:
«و انى تساوى عطیتى هذا بتعلیمه الحمدلله رب العالمین‏» .
هدیه من برابر با تعلیم «الحمدلله رب العالمین‏» است. (5)
احترام به انتخاب جوان در امر ازدواج
جوانان به سبب کمى تجربه به استفاده از تجارب و نصایح والدین‏نیازمندند، اما آنان دیگر دوران کودکى و نوجوانى را پشت‏سرگذاشته و به حدى از رشد رسیده‏اند که خود حق انتخاب داشته،براى خود تصمیم بگیرند. از این‏رو، شایسته است والدین در دوران‏کودکى و نوجوانى زمینه استقلال و قدرت تصمیم‏گیرى آنها را فراهم‏آورده، آنان را چنان تربیت کنند که سمت انتخابهاى معقول وتصمیمهایى منطقى پیش روند و مصالح واقعیشان را بر منافع آنى وزودگذر ترجیح دهند. اگر فرزندان به این حد از رشد و استقلال‏رسیدند، باید به آنان اعتماد کرد و به تصمیمها و انتخابهاشان‏احترام نهاد. جوان در طول زندگى با انتخابهاى گوناگون رو به‏روست و یکى از مهمترین آنها گزینش همسراست. در این مساله،چنانچه فرزند از قدرت انتخاب صحیح و معقول برخوردار است، بایدبه وى حق انتخاب داد و از ازدواجهاى تحمیلى پرهیز کرد. حسن (6) ،فرزند امام حسن مجتبى(ع)یکى از دختران امام حسین(ع)راخواستگارى کرد. امام حسین(ع)به او فرمود: «اختر یا بنى اجتهما الیک.» فرزندم! هر کدام را بیشتر دوست دارى انتخاب کن.
فرزند امام مجتبى(ع)شرم کرد و جوابى نداد. آنگاه امام حسین(ع)فرمود: من دخترم فاطمه را برایت انتخاب‏کرده‏ام; زیرا او به مادرم فاطمه دختر رسول خدا(ص)شبیه‏تر است.» (7)
ملاحظه مى‏شود با این که فرزند امام مجتبى(ع)به احترام عمو ودخترانش به طور مشخص از دختر خاصى خواستگارى نکرد و امر را به‏عمویش وانهاد; امام حسین(ع)به انتخاب وعلاقه فرزند برادرش اهمیت‏داد و از او خواست‏خودش آن را که بیشتر دوست دارد به همسرى‏برگزیند.
تربیت عملى
بى‏تردید مؤثرترین عامل در تربیت اخلاقى و دینى فرزندان‏رفتارهاى درست والدین است. پرواضح است که زبان رفتار از زبان‏گفتار بسى‏نافذتر است و در عمل آثارى نهفته است که هرگز ازگفتار برنمى آید. کودک و نوجوانى که پیوسته شاهد اعمال نیک‏والدین است، بطور غیر مستقیم سرمشق مى‏گیرد و به انجام کارهاى‏نیک تشویق مى‏گردد. در سیره تربیتى ائمه اطهار(علیهم‏السلام)تربیت‏با رفتار و عمل بارزترین بعد تربیت است. فرزندان‏ائمه(علیهم السلام)با دیدن رفتار آنان سرمشق گرفته، عمل‏مى‏کردند. شعیب بن عبدالرحمن خزائى مى‏گوید: هنگامى که امام‏حسین(ع)در کربلا به شهادت رسید بردوشش نشانه‏اى وجود داشت. ازامام سجاد(ع)درباره آن پرسیدند، امام سجاد(ع)بسیار گریست وفرمود: «این، اثر بارهاى غذایى است که پدرم بردوشش حمل مى‏کردو به خانه‏هاى تهیدستان مى‏برد.» (8)
آرى، امام سجاد(ع)پیوسته این رفتار را از پدرش مشاهده کرد وسرمشق گرفت و عمل کرد. بدین سبب، امام باقر(ع) فرمود: «(پدرم)على بن الحسین(ع)شبها کیسه نان بردوش حمل مى‏کرد و(به‏مستمندان)صدقه مى‏داد.» (9)
پى‏نوشتها:
1- موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 711.
2- بحار الانوار، ج ؟
3- اقترحت علیه شیئا: سالته ایاه من غیر رویة و منه الحدیث‏« ان رسول الله(ص) لا یقترح على ربه فى شى‏ء یامره به‏»(مجمع البحرین، طریحى، ج 2، ص 404.)
4- بحار الانوار، ج 46، ص 67، ح 34.
5- حلیة الابرار، سید هاشم بحرانى، ج 1، ص 582.
6- در کتب سیره و تاریخ ائمه(ع) از حسن به عنوان یکى از فرزندان امام مجتبى(ع) یاد شده، شیخ مفید در الارشاد از او چنین یاد مى‏کند: « و اما حسن بن احلسن فکان جلیلا، رئیسا، فاضلا، ورعا...»(الارشاد، ص 196، مناقب آل ابى‏طالب، ج 3، ص 192، بحار الانوار، ج 44، ص 163، عوالم، ج 2، ص 306.)
7- موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 632.
8- حلیة الابرار، ج 1، ص 582.
9- مناقب آل ابى‏طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 153.