هدایت نظرى و عملى قرآن

(ان هذا القرآن یهدى للتى هى اقوم و یبشر المؤمنین الذین‏یعملون الصالحات ان لهم اجرا کبیرا) (اسراء / 9)
نزول قرآن در ماه مبارک رمضان به صورت دفعى (1) در شب قدرو در طول مدت 23سال به صورت تدریجى (2) ، دو هدایت را به‏دنبال داشت .
1- هدایت نظرى :
در این هدایت مخاطبان و مستمعان چنان مجذوب آیات قرآن‏گردیده‏اند که اندیشه و هنر خویش را پرتوى از انوارالهى دانسته‏و خضوع و خشوعشان زبانزد خاص و عام گردیده است . «لبیدبن‏ربیعه‏» که از مشهورترین شعراى عصر جاهلیت‏بود تا جائى که‏فرزدق به هنگام شنیدن اشعار او بالاترین خضوع را از خود نشان‏مى‏داد و به سجده مى‏افتد . او نود سال از عمر خویش را گذرانده‏بود که مشرف به اسلام شد . او در پیشگاه پیامبر خدا (ص) وقتى‏آیات قرآن را شنید ، براى همیشه شعر گفتن را کنار گذاشت و فقطیک بیت را سرود .
الحمدلله اذ لم یاتنى ، اجلى حتى اکتسیت (لبست) من الاسلام‏سربالا ستایش خداى را که مرگ مرا در کام نگرفت تا از آئین والاى‏اسلام لباسى پولادین بر تن نمودم . (3)
از او سئوال شد : چرا دیگر شعر نمى‏گویى ؟ پاسخ داد : خواندن‏قرآن بالاترین لذت روحى و معنوى را براى من به وجود مى‏آورد که‏مجالى براى اشتغال به سرودن شعر در من باقى نمى‏ماند . بعد هم‏هرگاه از او درخواست‏شعرى مى‏شد . او آیات قرآن را تلاوت مى‏کرد ومى‏گفت : ابدلنى الله هذه فى الاسلام مکان الشعر ; خداوند منان‏این آیات را به جاى آن شعرها به من عناید کرده است . (4) جان دیوید پورت : قرآن به اندازه‏اى از نقائص مبرى است که‏نیازمند کوچکترین اصلاح و تصحیح نمى‏باشد و ممکن است از ابتداءتا انتهاءآن خوانده شود و کمترین خستگى و ملامت احساس نشود.(5)کارلایل ; مورخ و اندیشمند انگلیسى : اگر یکبار به این کتاب‏مقدس «قرآن مجید» نظر افکنیم ، حقائق برجسته و حضایص اسراروجود طورى در مضامین و جوهره آن پرورش یافته که عظمت و حقیقت‏قرآن نمایان مى‏گردد و این مزیت در هیچ کتاب سیاسى و اقتصادى و. . . پیدا نمى‏شود . قرآن تمام فضائلى را که موجد تکامل وسعادت بشرى است ، دربرداشته است . (6)
مخاطبان هدایت نظرى
آنانى که عنایت‏خداوند شامل حالشان گردیده و سبب شده هدایت‏نظرى قرآن اندیشه آنان را در دست‏بگیرد و به استوارترین راه‏هدایت‏شوند . مى‏توان به سه دسته تقسیم کرد :
الف گروه اول : کسانى که فصاحت وبلاغت کتاب مبین هنرهاى آنان‏را تحت الشعاع قرار داده ، زیبائى کلام ، تناسب صدر و ذیل‏سوره‏ها و آیات و به هم پیوستگى تک تک واژه‏ها اعجاب آنان رابرانگیخته و به کلام خالق خویش مبارک باد گفته‏اند . اصمعى آن‏بزرگ مرد ادب عرب ، هنگامى که در صحراى حجاز رباعى دلنشین آن‏زن بادیه‏نشین را شنید (7) رو به او کرد و از روى تعجب گفت :قاتلک الله . . . چه اشعار و رباعى زیبا و چه سجع و نظم به‏یادماندنى ؟ ! پاسخ داد : تو چرا قرآن نمى‏خوانى که نظم و نثرش‏ما را نیز به شگفت در آورده است . اصمعى گفت : چه طور ؟ مگر توچیزى از آن را خوانده‏اى ؟ پاسخ داد : بلى ، «عند ما نزل‏القرآن على محمد (ص) اذهب عنا الفصاحه والبلاغه ;» به‏هنگام نزول قرآن بر پیامبرخدا (ص) محمدبن عبدالله (ص)اشعار نغز و زیباى عرب تحت الشعاع قرار گرفت . (و معلقات سبع(اشعار هفتگانه) که بر دیوار کعبه آویز بود ، خود آن رابرداشت) . سپس آیه شریفه ذیل را قرائت کرد :
«و اوحینا الى ام موسى ان ارضعیه فاذا خفت علیه فالقیه‏فى الیم و لاتخافى و لا تحزنى انارادوه الیک و جاعلوه من‏المرسلین ;» الهام کردیم به مادر موسى (على نبینا و آله وعلیه السلام) : فرزند خردسالت را شیرده و چنانچه بر جان موسى‏از ناحیه فرعون و مامورانش ترسیدى ، او را در دریا بینداز لکن‏به خود ترس راه مده و محزون نشو ، همانا ما او را به توبرمى‏گردانیم و او را از جمله پیامبران خویش قرار خواهیم داد. (8)
اصمعى پرسید : مگر چه چیزى سبب اعجاب و شگفت تو شده و چنین‏خودباختگى را از خود نشان مى‏دهى ؟ پاسخ داد : در این آیه کوتاه‏خداوند سبحان با برترین شیوه و زیباترین چینش ، دو خبر و دوبشارت و دو امر و دو نهى در کنار یکدیگر آورده است که این فقطکار خدا است و غیر او قادر به چنین سخن گفتنى نیست . (9)
همانند داستان فوق ، درباره بسیارى از آیات قرآن نقل شده وبعضى مفسران به آنها اشاره کردند . اکثر دانشمندان اهل فصاحت‏و بلاغت همانند علامه تفتازانى گفته‏اند : آیه شریفه ; «و لکم فى‏القصاص حیاه یا اولى الالباب‏» (10) ; براى شما (انسان‏هاى‏متعهد) در حکم قصاص معناى واقعى زندگى نهفته است . کوتاهى وایجاز آیه فوق از معجزات فصاحتى قرآن است زیرا اگر همه اهل فن‏جمع شوند و بخواهند جمله‏اى که مفهم آیه فوق بشود و از جهت‏کوتاهى جمله و زیبائى هیئت همانند آن باشد ، محال است و بارهاآنان آزمایش کردند لکن سرافکنده شدند (11) که در بحث «ایجاز و اطناب‏» آن را مورد بررسى قرار داده‏اند .
در مباحث قرآنى فوق ، مى‏توان به کتابهاى ذیل مراجعه کرد :
1- الاعجاز البیانى (2جلد) مولفه : الدکتوره عائشه بنت‏الشاطى
2- تفسیر الکشاف (4جلد) مولف : جارالله زمخشرى
3- تفسیر التحریر و التنویر (30جلد) مولف : شیخ محمد طاهربن‏عاشور
ب- گروه دوم : کسانى که مجذوب ابعاد معنوى و باطنى آیات قرآن‏و کلمات الهى آن شده‏اند و با شنیدن یک آیه ، خود و صدها نفرهمراه متحول گردیده‏اند . مثلا عموى فرزدق شاعر (صعصعه بن‏معاویه) وقتى کنار درب مسجد پیامبر ایستاده بود ، از آن حضرت‏درخواست پند و اندرز نمود و جمله‏اى از کتاب خدا را طلب‏کرد .
رسول‏خدا (ص) آیه شریفه‏ذیل را قرائت کرد : (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره) ; (12) در روز قیامت هر کس به قدر ذره‏اى کار نیک کرده باشد، خود پاداش آن را خواهد دید و هر کس ذره‏اى کار زشت مرتکب شده‏باشد آن و کیفرش را نیز خواهد دید .
صعصعه تا آیه فوق را شنید ، فریاد برآورد : کفایت مى‏کند مرا، متحول گردیدم ، نیازى نیست آیه دیگرى از قرآن بشنوم . (13) او رفت‏بعد صدها نفر از قبیله‏اش با فاصله‏اى کوتاه به برکت آیه‏فوق ، آئین اسلام را پذیرفتند .
على‏بن‏ابى‏طالب(ع) فرمود : هى احکم آیه فى القرآن ; آیه‏فوق محکم‏ترین و موثرترین آیات قرآن است (14) .
رسول خدا (ص) آیه (فمن یعمل مثقال . .) . را «جامعه‏»نامید (15) .
همانند صعصعه هزاران نفر دیگر توسط یک یا چند آیه ، متحول‏گردیدند که روحانیت والاى قرآن اینان را دگرگون نموده و براى‏همیشه ضلالت و گمراهى را رها کردند .
«فضیل بن عیاض‏» که راهزنى و سرقت‏شیوه دیرینه او گشته‏بود ، آنگاه که آیه : (الم یان للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم‏لذکرالله و ما نزل من الحق . . .) (16)
«آیا زمان آن نرسیده که مومنان (به ظاهر مسلمان) با باطن‏خویش دلهایشان را به یاد خدا خاشع و تسلیم گردانند و در برابرآنچه از حق نازل شده ، خاضع گردند . . . ؟»
فضیل با توبه حقیقى خود زبانزد خاص و عام گردید و از افرادمورد اعتماد امام ششم جعفربن‏محمد (ع) شد و روایاتى هم از آن‏حضرت نقل کرد و در آخر عمر ، از کبوتران همیشگى حرم مکى گردیدو لقب «جارالله‏» را براى او شهرت گرفت . وى در روز عاشورابه زندگى خویش پایان داد و در جوار رحمت‏حضرت حق براى همیشه‏جاى گرفت . (17)
ج- گروه سوم : قاریان و اندیشمندانى هستند که ابعاد علمى قرآن‏آنان را تحت تاثیر قرار داده و در دیدگاه علمى خویش در برابرقرآن مجید بالاترین تواضع را از خود نشان داده‏اند . زیراپرده‏بردارى از اسرار خلقت انسان و جهان ، آن هم در روزگارى که‏بشر با علم و دانش بیگانه بود ، مطلبى است که هر اندیشمندى رابه تامل وا مى‏دارد . حال به بعضى از اظهار نظرهاى این گروه‏حتى غیر مسلمان توجه فرمائید .
«گوته‏» دانشمند و شاعر آلمانى مى‏گوید : سالیان درازى کشیشان از خدا بى‏خبر ، ما را از پى بردن به‏حقایق قرآن مقدس و عظمت آورنده آن ، دور نگه داشتند . . . این‏کتاب توصیف ناپذیرعالم را به خود جلب نموده و تاثیر عمیقى‏درعلم و دانش جهان داشته است ، و سرانجام محور افکار جهانى‏مى‏گردد . (18)
«ژول لابوم‏» ; اندیشمند فرانسوى نوشته است : دانش و علم براى جهانیان از سوى مسلمانان بدست آمد و مسلمین‏علوم را از قرآنى که دریاى دانش است ، گرفته‏اند و نهرها براى‏جهان بشریت جارى ساخته‏اند . (19)
جاى بسى خوشحالى است که علماى تفسیر هم از این دیدگاه به‏قرآن به صورت ژرف و عمیق نگاه کرده‏اند و تفاسیر ارزشمندى رانگاشته‏اند . در میان تفاسیر فارسى مى‏توان «تفسیرنمونه‏» (20) (الامثل) را نام برد و در میان تفاسیر عربى «الجواهرفى تفسیر القرآن‏» (21) مرجع قرار داد ; گرچه تفاسیرى دیگرى‏هم نوشته شده و تک نگاریهائى در معرض قرار گرفته‏است .
در اینجا چند آیه از آیات قرآن که اشاره بموضوعات مختلف علمى‏دارد ، ذکر مى‏کنیم :
ادامه دارد
پى‏نوشت
1- نزول دفعى : فرود آمدن تمام آیات قرآن در شب قدر بر قلب‏مبارک رسول خدا (ص) است .
2- نزول تدریجى : نازل شدن آیات و سوره‏ها در مکه و مدینه براساس نیازمندى‏ها و مناسبت‏هاى زمانى و مکانى که در طول رسالت‏پیامبرخدا (ص) انجام شد .
3- اسد الغایه ، ابن اثیر ، ج‏4 ، ص‏514 .
4- کتاب الاغانى ، اصفهانى ، ج‏15 ، ص‏247 ; الاعلام ،خیرالدین الزرکلى ، ج 5 ، ص 240 .
5- عذر تقصیر به پیشگاه محمد (ص) و قرآن ، ص‏91 .
6- مقدمه‏کتاب سازمانهاى تمدن امپراطورى اسلام .
7- استغفرالله لذنبى کله قبلت انسانا بغیر حله‏مثل‏الغزال ناعما فى دله انتصف اللیل و لم اصله‏8- قصص ; آیه‏7 .
9- تفسیر التحریر و التنویر ، شیخ محمد الطاهر بن عاشور ،ج‏20 ، ص‏74 ، تفسیر الجامع الاحکام القرآن ، قرطبى ، ج‏13 ، ص‏10254- بقره ، 179 .
11- المیزان ، علامه طباطبائى (ره) ، ج‏1 ، ص‏434 ;مختصرالمعانى ، علامه تفتازانى ، بحث «ایجاز و اطناب‏»
12- زلزال ، 7 و 8 .
13- الدرالمنثور ، السیوطى ، ج‏8 ، ص‏595 .
14 و 15 - الصافى ، ملامحسین فیض کاشانى ، ج‏5 ، ص‏395 .
16- حدید ، 16 .
17- سفینه‏البحار ، ج‏2 ، ص‏392 ، روح‏البیان ، بورسوى ، ج‏9 ،ص‏365 ; در موضوع فوق مى‏توان به بیان‏السعاده (4جلد) مرحوم‏گنابادى ، مراجعه کرد .
18- عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن ، جان دیوید پورت .
19- تفسیر نمونه ، ج‏1 ، ص‏137 ، به نقل از قرآن بر فرازاعصار .
20- تفسیر نمونه ، جمعى از فضلاء ، زیر نظر آیت‏الله ناصرمکارم شیرازى ; در 26 جلد تدوین شده است .
21- الجواهر فى‏تفسیرالقرآن ، طنطاوى ; مولف آن را در چهارده‏جلد تدوین کرده و بیشتر به مسائل علمى قرآن پرداخته است .