مصحف امام على علیه السلام

از مصحف امام على (ع) بسیار گفته‏اند و شنیده‏ایم. آیا این مصحف‏آن گونه که مى‏پندارند. با قرآن موجود اختلاف دارد؟ اگر چنین‏است، اختلاف آن چقدر است؟
مصحف امام على(ع) چه اندازه است؟ و منابع مذهبى‏تاریخى که‏اشاره به وجود آن دارد، کدام است؟ آیا این همان مصحفى است که‏نزد پیامبر(ص) بود یا مصحفى دیگر است؟ و...
برخى پنداشته‏اند شیعیان، قرآنى غیر از قرآن موجود دارند، ودلیل خود را وجود قرآن على(ع) مى‏دانند، که ویژگى‏هایى غیر ازقرآن موجود دارد.
ما در این مقاله به پاسخگویى به این شبهات مى‏پردازیم و درباره‏این مصحف توضیحاتى را به خوانندگان تقدیم مى‏کنیم، تا همگان‏بدانند آنچه گفته مى‏شود (وجود قرآنى دیگر در نزد شیعیان)،تهمتى بیش نیست.
اهل بیت وحى
همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که رسول الله(ص) به امام على(ع)توجهى ویژه داشت و از ابتدا سرپرست ایشان بود.
این اهتمام به دستور خداوند و به منظور آماده ساختن ایشان‏براى امامت وسرپرستى امت‏بود. ابونعیم الحافظ الشافعى(م 430 ه .) چنین‏روایت کرده است: «رسول الله فرمود: اى على، خداوندعزوجل به من دستور داد تورا نزد خود نگهدارم و آموزشت دهم تابدانى; و این آیه نازل شد: گوشهاى شنوا قرآن را دریابند و بفهمند. تو گوش شنواى دانش‏هستى.» على(ع) به برکت‏سرپرستى و آموزش پیامبر(ص) آگاهترین‏فرد پس از رسول الله شد. رسول اکرم در این باره فرمود:«پس از من آگاهترین شخص در امتم على‏بن ابى‏طالب است.» تمام‏کسانى که مى‏خواستند از دانش پیامبر بهره‏گیرند، مى‏دانستند همان‏علوم را مى‏توانند از على(ع) بیاموزند; زیرا پیامبر(ص) فرموده‏بود: «من شهر علم هستم و على دروازه آن است.» در میان‏دانشهایى که پیامبر(ص) به على(ع) آموخت، علوم قرآن جایگاهى‏ویژه داشت. امام على(ع) مى‏فرماید: «آیه اى از قرآن بر رسول‏الله نازل نشد مگر این که آن را بر من خواند و دیکته کرد تابنویسم; و تاویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه‏قرآن را به من آموخت.»
در روایتى دیگر مى‏فرماید: «هرگاه از رسول الله(ص) پرسشى مى‏کردم، پاسخم را مى‏داد; و اگرمسایلى به ذهنم نمى‏رسید، خود ایشان مى‏فرمود. هر آیه‏اى درباره‏شب یا روز، آسمان یا زمین، دنیا و آخرت، بهشت وجهنم، کوه ودشت، نور و ظلمت نازل مى‏شد، بر من مى‏خواند و دیکته مى‏کرد و من‏آن را مى‏نوشتم; و به من تاویل و تفسیر و محکم و متشابه و خاص‏و عام قرآن را و اینکه چگونه وکجا و درباره چه کسى نازل شده‏است، آموخت. پیامبر(ص) از خدا خواست‏به من فهم و حافظه بدهد،تا آیه‏اى از کتاب خدا را فراموش نکنم و درباره هرکسى آیه نازل‏مى‏شد، به من مى‏فرمود»
در کتاب طبقات ابن سعد آمده است: «امام على(ع) به مسلمانان مى‏گفت: هر پرسشى درباره کتاب خدادارید، از من بپرسید; زیرا من به هر آیه‏اى آگاهم.» صحابه‏اتفاق نظر دارند که علم قرآن به على و دیگر اهل‏بیت(علیهم‏السلام) اختصاص دارد.
امام على(ع) شاهد وحى و دارنده دانش قرآنى و وارث علم‏پیامبر(ص) بود. او دومین شخص جهان اسلام و آگاهترین صحابه به‏شمار مى‏رفت. بسیارى از مفسران اعتقاد دارند عباراتى چون‏«راسخون فى‏العلم‏» (صاحبان علم و دانش‏الهى)، «اهل‏الذکر»،(آگاهان) یا «الذین آتیناهم الکتاب‏» (کسانى که کتاب آسمانى‏را به آنها داده‏ایم.) درباره امام على(ع) است. در روایات شیعه‏و سنى آمده است: مقصود از «من عنده علم الکتاب‏» (کسى که علم کتاب و آگاهى برقرآن نزد اوست) امام على(ع) است. پیامبر(ص) مى‏فرماید: «على مع القرآن و القرآن مع على; لن یفترقا حتى یرد على‏الحوض‏»; على با قرآن و قرآن با على است آن دو از هم هرگز جدانمى‏شوند، تا این که کنار حوض کوثر نزد من آیند.» ابن مسعود،یکى از مفسران صدر اسلام، مى‏گوید: «اگر کسى آگاهتر از خودم به‏کتاب خدا مى‏شناختم، خود را حتى با پیمودن راه بسیار به اومى‏رساندم. » شخصى پرسید: «با على چگونه‏اى؟» ابن مسعود گفت:«من قرآن را با او شروع کرده، نزد او آموخته‏ام.»
در کتاب‏شواهد التنزیل آمده است: «عمرو ابن مسعود و عایشه و عبدالله بن عمر (فرزند خلیفه دوم)و... گفته‏اند: على بیش از همه مردم از قرآن آگاهى دارد.
على (ع) قرآن را جمع‏آورى مى‏کند
بنابر آنچه از علم امام على گفتیم، طبیعى است رسول‏الله(ص) کارمهم جمع‏آورى قرآن را به او بسپارد. بر اساس روایات، هنگامى که‏رسول الله در حال احتضار بود، به على(ع) فرمود: «اى على،قرآن در میان کتابها و قطعه‏ها و برگهایى کنار رختخواب من است;آنها را برداشته، در یک جا گردآورید و ضایع نکنید، چنان که‏یهود تورات را ضایع کردند. على(ع) برگها را در پارچه‏اى زردنهاده، در خانه‏اش گذاشت و مهر کرد و فرمود: ردا بردوش‏نمى‏اندازم تا زمانى که قرآن را گرد آورم. از آن پس امام بى‏آن‏که عبا بردوش اندازد، با میهمانانش رو به رو مى‏شد تا هنگامى‏که قرآن را جمع‏آورى کرد.» این کار شش ماه به درازا کشید.برخى‏این مدت را به سه روز گفته‏اند. البته این در صورتى است که جمع‏قرآن به معناى مترتب کردن آن برحسب نزول آیات باشد.
آیه‏الله سیدحسن صدر در کتاب تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام‏مى‏گوید: دیگر علوم قرآن را امیر مؤمنان آموزش داد.
او انواع و اقسام دانشهاى قرآنى را بازگو کرد و براى هرکدام‏مثال آورد که تمام آن در بحارالانوار جمع آورى شده است. هرکتابى درباره علوم قرآن نوشته شده، برگرفته از آموخته‏هاى امام‏على(ع) است.
معتزلى حنفى مى‏گوید: «همگان اتفاق نظر دارند که قرآن را درزمان رسول الله حفظ مى‏کرد و کسى دیگرى این کار را نمى‏کرد. ازاین گذشته او اولین کسى است که قرآن را گرد آورد.»
ویژگیهاى مصحف امام على (ع)
بخشى از ویژگیهاى مصحف امام عبارت است از:
1- ترتیب آیات بر اساس نزول
ابن حجر مى‏گوید: «على قرآن را به ترتیب نزول (آیات) پس ازوفات پیامبر جمع آورى کرد.» ابن جزى الکلبى مى‏گوید: «درزمان رسول الله، قرآن در میان کتابها و سینه‏هاى مردمان‏پراکنده بود. وقتى رسول الله وفات یافت، على بن ابى‏طالب‏رضى‏الله عنه درخانه‏اش نشست و آن را به ترتیب نزول جمع‏کرد.» در کتاب تاریخ یعقوبى ترتیب این آیات ذکر شده است.
2- تقدیم منسوخ بر ناسخ
شیخ مفید در کتاب المسائل السرویه مى‏گوید: «امیرمومنان(ع) قرآن نازل شده را از اول تا آخر جمع آورى‏کرد و آن را به گونه‏اى که مى‏بایست، مرتب ساخت. او آیات مکى رابر مدنى و منسوخ را بر ناسخ مقدم کرد.»
3- در بردارنده تاویل
امام على(ع) مى‏فرماید: «هرآیه‏اى که خداوند جل و علابرمحمد(ص) نازل کرد، به املاى رسول الله و خط خودم، نزد من‏است; و تاویل هر آیه‏اى که خدا بر محمد نازل کرد، نزد من‏است.» منظور از «تاویل‏» بیان مقصود کلى و برگرداندن کلام‏به یکى از احتمالات عقلانى آن است; گو این که ممکن است در ظاهردلالتش روشن باشد.
دراین مصحف تمامى جوانب آیات بر شمرده شده است، به گونه‏اى که‏آیات به زمان و یا مکان و یا شخص خاص اختصاصى ندارد و مانندماه و خورشید براى همه زمانهاست.
4- در بردارنده تنزیل
تنزیل یعنى شان نزول و سبب نزول وحى. البته گروهى تفاسیرى که‏خداوند براى شرح برخى از آیات بر پیامبر نازل کرده، تنزیل‏مى‏دانند. این تفاسیر چگونگى نماز خواندن، زکات دادن و دیگرآیات را توضیح مى‏دهد.و خصوصیات تنزیل آیه‏ها مانند مناسبت‏نزول، مکان و زمان نزول و کسانى را که مقصود آیه بوده‏اند و...
را بیان مى‏کند. شیخ مفید در مقایسه میان قرآن موجود و مصحف‏امام على(ع) مى‏نویسد: تاویل و تفسیر معانى قرآن چنان که‏شان نزول آن بوده در مصحف امیرمومنان(ع) وجود داشته است.
امام باقر(ع) فرمود: «هیچ کس جز على(ع) قرآن را چنان که فرودآمد، جمع نکرد. »
5- تفکیک محکم و متشابه
در مصحف امام على(ع) محکمات و متشابهات مشخص شده بود.
سیدعبدالحسین شرف الدین مى‏گوید: «على(ع) قرآن را به ترتیب نزول جمع کرد وناسخ و منسوخ و عام‏و خاص ومطلق و مقید و محکم و متشابه و عزیمت و رخصت و سنت وآداب و سبب نزول آن را بیان کرد و دشواریهایش را توضیح داد...
قرآن جمع آورى شده از سوى امیرمومنان به تفسیر شبیه‏تر است.»
6- الف و لام نیفتاده است
در هیچ یک از آیات و واژه‏هاى این مصحف، حروف «الف‏» و«لام‏» حذف نشده و هیچ حرف دیگرى، اضافه یاکم نشده است; یعنى‏نص آیات بدون کوچکترین تغییر آمده است.
7- قرائت «عاصم‏» است
استاد معرفت در جلد اول کتاب التمهید مى‏گوید: «این مصحف بر اساس قرائت رسول الله بود.» استاد مرتضى عسکرى‏در کتاب حقائق هامه مى‏نویسد: اگر قرائت را صحت مخرج بدانیم،قرائت عاصم مقصود است. او قرائتش را از «ابى عبدالرحمان‏» ووى از امام على(ع) و او از پیامبر(ص) یاد گرفته است. بسیارى‏از مورخان و نویسندگان این مطلب را ذکر کرده‏اند.
8- در بردارنده نامهاى اهل حق و باطل
در این مصحف آیاتى که درباره کافران، مشرکان و منافقان است،با نام اشخاص همراه است. این مصحف در اختیار امام رضا(ع) بود.
امام آن را به «ابن‏ابى نصر بزنطى‏» امانت داد. «بزنطى‏»مصحف را گشود و نام هفتاد نفر از قریش را در تفسیر آیه «لم‏یکن الذین کفروا» دید. وقتى امام از این امر آگاه شد، کتاب‏را از «بزنطى‏» پس گرفت.
9- املاى رسول الله و نگارش امام على
تمامى تفسیر، تنزیل، تعیین آیات محکم و متشابه و... گفته‏هاى‏پیامبر(ص) بوده که به دست امام على(ع) نوشته شده است.
امام على(ع) این مطلب را در حدیثى که گذشت، بیان مى‏دارد.بر اساس این حدیث، مصحف امام در زمان پیامبر(ص) نوشته شده; به‏املاى پیامبر(ص) بوده است.
آنچه گذشت، بخشى از ویژگیهاى این کتاب است که آیات الهى راباترتیب و تفسیر در خود گنجانده است و تفسیر گونه‏اى است که‏مطلبى زیاده یا کمتر از قرآن ندارد و «مصحف‏» خوانده مى‏شود.
چرا مصحف امام پذیرفته نشد؟
به سبب ویژگیهاى این مصحف، بسیارى از دانش‏پژوهان در پى‏دست‏یابى و خواندن آن بوده‏اند. محمدبن سیرین مى‏گوید: «شنیدم‏امام، آن مصحف را بر اساس تنزیل (تفسیر) نوشته است. اگر بر آن‏مصحف دست مى‏یافتم، دانش در آن بود. به دنبال آن کتاب بودم وبه مدینه نامه فرستادم، ولى آن را نیافتم.» زهرى درباره این‏مصحف مى‏گوید: «اگر یافت مى‏شد، سودمندتر (از هر تفسیر) و داراى دانشى بیشتربود.» ولى چرا این مصحف به رغم دانشها و سودمندى آن‏اکنون در دسترس نیست؟! در تاریخ مى‏خوانیم امام على(ع) پس ازپایان بردن این مصحف، آن را بر مردم عرضه کرد و همگان را به‏استفاده از آن فراخواند، ولى پذیرفته نشد. از این رو، امام آن‏را براى همیشه نزد خود و دیگر امامان(علیهم السلام)نگهداشت.
علت عدم پذیرش مصحف از سوى مردم، هماهنگ نبودن آن باخواسته‏هاى نامشروع سیاستمداران بود. امام على(ع) در این باره‏مى‏فرماید: «هنگامى که اسامى اهل حق و باطل را در آنچه‏خداتبیین کرده‏بود. دانستند و این، مصالحشان را از بین مى‏برد،گفتند: ما به آن نیاز نداریم. ما به خاطر آنچه داریم، از آن‏بى‏نیازیم.» در اخبار اهل‏بیت(علیهم السلام) آمده است: امام‏على(ع) سوگند خورد جز براى نماز عبا بر دوش نگذارد تازمانى که‏قرآن را جمع‏آورى کند. از این رو، از مردم کناره گرفت تا قرآن‏را گرد آورد. پس از آن، قرآن گردآورى شده را نزد مردم که درمسجد جمع شده بودند. برد. آنها از خود مى‏پرسیدند: ابوالحسن براى چه آمده است. امام کتاب را به آنان نشان داد وفرمود: رسول الله(ص) فرمود: «من در میان شما چیزهایى مى‏گذارم‏که اگر به آنها چنگ زنید، هرگز گمراه نمى‏شوید; کتاب خدا وعترت و اهل‏بیتم.» این کتاب است و من عترت. آن‏گاه خلیفه دوم‏برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنى یافت مى‏شود، پیش ما نیز مانندآن هست; بدان نیازى نداریم.
امام(ع) پس از آن که حجت را بر آنها تمام کرد، کتاب رابرگرداند. امام صادق(ع) مى‏فرماید: «امام کتاب را برداشت و به‏خانه‏اش برگشت، در حالى که این آیه را مى‏خواند: «... آن را پشت‏سرافکندند و به بهاى کمى فروختند و چه‏بدمتاعى مى‏خرند.»
مصحف امام على (ع) کجاست؟
از شمارى روایات فهمیده مى‏شود این مصحف، پس از امام، به‏فرزندش امام حسن(ع) و سپس به دیگر امامان:رسید و اکنون در دست(علیهم السلام)مام زمان(ع) است. امام صادق(ع) مى‏فرماید: «هنگامى که قائم قیام کند، مصحفى را که على(ع) نوشته است، باخود مى‏آورد.» چنان که گفتیم، امام على(ع) این مصحف را طبق‏ترتیب نزول آیات جمع‏آورى و مرتب کرد. از این رو، در برخى ازروایات مى‏خوانیم: قرآنى که امام زمان(ع) مى‏آورد، با قرآن‏موجود تفاوت دارد. امام صادق(ع) فرمود: «قائم ما که قیام‏کند، خیمه‏هایى مى‏زند تا مردم قرآن را آن گونه که خدا فرستاده‏است، فراگیرند و در آن روز کارى دشوارتر از این نیست; زیراقرآن به گونه‏اى جز ترتیب کنونى خواهد بود.» امام على(ع) پس‏از به دست گرفتن حکومت، قرآن خود را بر مردم عرضه نکرد وقرآنى را که از سوى عثمان گردآورى شده بود، تایید کرد; زیرانمى‏خواست مسلمانان دچار تفرقه شوند.
ایشان حتى دیگر امامان را از قرائت قرآن بر پایه تنزیل نهى‏کرد. علامه طباطبایى در این باره مى‏نویسد: على (ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول‏جمع‏آورى کرده بود و به مردم نشان داده بود و مورد پذیرش نشده‏بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم وى را شرکت نداده بودند، بااین حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتى به خرج نداد و مصحف رایج‏را پذیرفت و تا زنده بود حتى در زمان خلافت‏خود دم ازاختلاف نزد. و همچنین ائمه اهل‏بیت(علیهم السلام) که جانشینان‏و فرزندان آن حضرتند. هرگز در اعتبار قرآن مجید حتى به خواص‏شیعیان خود حرفى نزده‏اند، بلکه پیوسته در بیانات خود استنادبه آن جسته‏اند و شیعیان خود را امر کرده‏اند که از قرائت مردم‏پیروى کنند. به جراءت مى‏توان گفت که سکوت على(ع) با اینکه‏مصحف معمولى با مصحف او در ترتیب اختلاف داشت، از این جهت‏بودکه در مذاق اهل‏بیت(علیهم السلام) تفسیر قرآن به قرآن کنونى‏معتبر است.
نتیجه بحث:
مصحف امام على(ع) در بردارنده آیات موجود، همراه با تفسیر وبه ترتیب نزول آیات است و این تنها تفاوت آن با قرآن موجوداست. این مصحف و جمع‏آورى قرآن در یک جا، به امر رسول الله(ص)و پس وفات ایشان انجام شد. منابع تاریخى مذهبى شیعه و سنى این‏امر را تایید مى‏کند. آیات منسوخ و ناسخ، محکم و متشابه، خاص‏و عام، شان نزول آیات، محل و زمان فرود آیات، در این کتاب‏تفسیرگونه مشخص شده است. مردم زمان امام على(ع) این تفسیر رابه خاطر این که مصالحشان به خطر مى‏افتاد، نپذیرفتند و امام،بعدها که به حکومت رسید، براى حفظ وحدت مسلمانان، آن را نشان‏نداد. این تفسیر اکنون نزد امام زمان(ع) است.