نظرى بر سیماى روایى حضرت زینب سلام الله علیها

فاطمه (س) به وجود زینب، گوهر تابناکى که به زودى از اودرخشیدن مى‏گرفت، افتخار مى‏کرد. آرى! دختر رسول خدا (ص)، فرزندى‏پاک را در خود مى‏پرورید که با ظهورش مایه افتخار و زینت پدرمى‏شد. از قضا در همان روزها رسول خدا (ص) به مسافرت رفته بود ودختر آفتاب بى‏حضور او پاى به عرصه وجود گذاشت. فاطمه (س) رو به‏همسرش على (ع) کرد و گفت: پدر در سفراست; نام این دختر را چه‏بگذاریم؟ على (ع) پاسخ داد: در این باره بر حضرت رسول سبقت‏نمى‏گیرم. صبر کن. به زودى ایشان بر مى‏گردد. وقتى، رسول خدا (ص)آمد، این کار را به خدا سپرد، جبرئیل نازل شد و گفت: خداى توسلام مى‏رساند و مى‏فرماید: نام دخترت را «زینب‏» بگذار. رسول‏خدا (ص) آنگاه زینب را خواست. او را بوسید و به مشتاقانى که دراطرافش گرد آمده بودند; فرمود: «به حاضران و غائبان توصیه مى‏کنم احترام این دختر را نگاه‏دارید. به راستى او شبیه خدیجه کبرى (س) است.» زینب (س) بانویى‏بلند بالا بود و چهره‏اى نورانى و با وقار و صاحب سکینه داشت.
در حیا و عصمت، مانند مادرش، فاطمه زهرا (س) و در شیوایى ورسا سخن گفتن، مثل پدر بزرگوارش، على (ع) بود. زینب بردبارى رانیز از برادرش حسن و شجاعت را از حسین (علیهما السلام) در خودجمع کرده بود.
خوب است‏بدانیم: «ام کلثوم‏» و «ام عبد الله‏» و «ام‏الحسن‏» کنیه‏هایش بود و البته «ام المصائب‏»، «ام الرزایا»و «ام النوائب‏» نیز بعدها به وى مى‏گفتند. اما لقب‏هایش‏عبارتند از: «عقیله بنى هاشم‏»، «عقیلة الطالبیین، «صدیقه‏صغرى‏»، «عصمت صغرى‏»، «الراضیه‏»، «امینة الله‏»، «عالمة‏غیر معلمه‏»، «فاهمة غیر مفهمه‏»، «مجتهده‏»، «حافظة‏الودایع و الاسرار» و «موثقة فى نقل الاحادیث و الاخبار».
در بین این لقب‏ها چهار لقب (عالمه غیر معلمه، مجتهده، حافظه‏الودایع و الاسرار و موثقه فى نقل الاحادیث و الاخبار) گویاى‏مقام والاى علمى و روایى این بانوى بزرگوار است که کمتر موردبررسى قرار گرفته است.
آرى همه زینب را با عنوان افتخارآمیز (سفیر کربلا) مى‏شناسند و به‏همین علت ویژگى‏هاى دیگرى او تحت الشعاع حماسه بزرگ عاشوراقرار گرفته و ابعاد مهمى از شخصیتش مورد بى‏مهرى و کم توجهى‏واقع شده است. شخصیت روایى حضرت از جلمه آنهاست. البته در این‏مقاله تنها به ارتباط روایى عقیله بنى‏هاشم با مادر گرامى‏اش‏فاطمه زهرا (س) مى‏پردازیم.
در محضرت فاطمه (س)
روایت کننده نور، بى‏گمان شرایطى چون عدالت، مورد اطمینان بودن‏و... در خود باید جمع کند. یکى دیگر از این شرایط موضوع سن‏راوى است و او باید در حدى باشد که بتوان ادعا کرد خود روایت‏را بلاواسطه نقل مى‏کند.
به همین جهت‏باید دید زینب (س) در چه سال‏هایى محضر مادرش رادرک کرد؟ زیرا برخى از روایت‏هاى وى مربوط به دوران سه، چهاریا پنج‏سالگى اوست. در این باره محققان گفته‏اند: شیوه و کمیت‏رشد جسمى و روحى اهل‏بیت (علیهم السلام) با دیگران تفاوتى عمده واساسى داشت. از این روى نمى‏توان در موضوع سن و سال با آنهامانند راویان دیگر برخورد کرد. حتى در نحوه تولد و دوران حمل‏نیز خاندان پیامبر تفاوت‏هاى اساسى با دیگران دارند. لذاقادرند از سنین کودکى احادیث را به صورت کامل در ذهن خود جاى‏دهند و براى آیندگان با دقت کامل نقل کنند. پس زینب (س) مى‏توانست همه آنچه را که مى‏دید، به خاطر بسپارد. او تمام‏مصائب و دشوارى‏هایى را که مادر بارها با آن روبرو بود، به یادداشت. از جمله هنگام قرائت‏خطبه فدکیه توسط مادر، زینب که‏کودک خردسالى بود، آن را شنید و به صورت کامل روایت کرد.
مقام علمى حضرت زینب (س)
زینب از همان دوران طفولیت، عالمه بود. امام سجاد (ع) به حق‏فرمود: «یا عمه انت‏بحمدالله عالمه غیر معلمه و فهمه غیرمفهمه‏» در دوره‏هاى بعد نیز زینب (س) با تکیه بر همان علم‏خدادادى، مجلس تفسیر قرآن براى زنان کوفه برگزار کرد. در یکى‏از این‏روزها که (کهیعص) را تفسیر مى‏کرد، على (ع) وارد شد و به‏وى فرمود: «اى نور دیده، آن (کلمه) رمزى در مصیبت وارده برشما عترت پیغمبر است.»
مقام روایى
در باره شخصیت روایى وى، علماى بزرگى سخن گفته‏اند از جمله:ابو الفرج اصفهانى: زینب عقیله دختر على‏بن ابى‏طالب، مادرش‏فاطمه دختر رسول خداست و او همان کسى است که ابن‏عباس از اوکلام حضرت فاطمه (ع) را در فدک نقل مى‏کند و مى‏گوید: حدیث کردمرا عقیله ما زینب دختر على (ع)...
در انساب الطالبیین مى‏خوانیم: زینب کبرى دختر امیرمومنان (ع)که کنیه‏اش ام الحسن بود، از مادرش زهرا (س) روایت مى‏کرد.
مرحوم سیدنورالدین جزایرى، در خصائص الزینبیه، ویژگى موثقه‏بودن زینب را طرح مى‏کند و مى‏نویسد: «از جمله القاب آن محترمه‏«موثقه‏»، که آن مکرمه مورد وثوق خلاق عالم و حضرت سیدالشهدا، وحضرت سجاد (علیهماالسلام) بوده‏اند و لذا حافظ ودایع الهیه و اسرار محمدیه بوده، بلکه محل وثوق کلیه مردم بوده‏و لذا حضرت سیدالساجدین (ع) هروقت‏بیان اخبار و احادیث مى‏فرمودو مى‏خواست که در اذهان مردم جاى گیرد و از او بپذیرند، به‏عمه‏اش اسناد مى‏داد و از آن مخدره نقل مى‏فرمود و کذالک ابن‏عباس با این که حبرالامه و مقبول القول بود، مع ذالک مى‏گفت:«حدثتنا عقلیتنا».
آیت الله خویى مى‏نویسد: از مادرش سلام الله علیها روایت‏مى‏کند. و جابر (فقیه جز سوم باب معرفه الکبائر، حدیث 1754) وعباد عامرى از او روایت مى‏کنند. این همه نشان از اوج مقام‏روایى حضرت زینب (س) دارد که متاسفانه کمتر مورد توجه قرارگرفته است.
راویان
باید توجه داشت که ارزش روایات نقل شده از حضرت زینب (س) فراتراز روایاتى است که راویان دیگر نقل کرده‏اند، زیرا این بانوى‏بزرگ خود عالمه‏اى غیر معلمه بود و روایاتى را که نقل مى‏کرد،بى هیچ شبهه‏اى، معتبر و مستنداند. حتى روایت‏هایى که در سنین‏کودکى از او نقل شده‏اند. این بانوى بزرگوار که 5 سال قبل ازوفات رسول خدا (ص) به دنیا آمد، از مادرش فاطمه زهرا (س)، پدرش‏على (ع)،اسماء بنت عمیس، و ام ایمن روایت نقل مى‏کرد. شمارراویان از وى بسیارند که مى‏توان به: 1- على‏بن حسین (ع). 2- ابن عباس. 3- محمد بن عمر. 4- عطاء بن سائب. 5- فاطمه بنت الحسین. 6- محمد بن جابر. 7- عباد عامرى و ... اشاره کرد.
1- وسیله ارتباط خلق و خالق
ابوبکر با این سند: محمد بن زکریا، جعفر بن محمدبن عماره‏کندى، پدرش، حسین بن صالح، حى دو مرد از بنى‏هاشم، از حضرت‏زینب (س) دختر على (ع) روایت کرد که زینب (س) فرمود: «قالت فاطمه (س): ... و نحن وسیلته فى‏خلقه و نحن خاصته و محل‏قدسه و نحن حجته فى غیبه و نحن ورثه انبیائه...» «ما وسیله‏ارتباط خدا بامخلوق‏هاى او هستیم. ما برگزیدگان خداییم وجایگاه پاکى‏ها، ما راهنماهاى روشن خداییم و وارث پیامبران اوهستیم‏».
2- بهشت جایگاه شیعیان
ابى‏حجاف (از محمدبن عمر بن حسن)، از زینب، به نقل از فاطمه (س)و اشجع، بلیدبن سلیمان (از ابى‏حجاج، محمدبن عمرو هاشمى) اززینب دختر على (ع) نقل کرد که فاطمه (س) فرمود: «قالت فاطمه (س) : ان رسول الله قال لعلى اما انک یابن‏ابى‏طالب و شیعتک فى‏الجنه‏» «و سیجى‏ء اقوام ینتحلون حبک ثم‏یمرقون من الاسلام کمایمرق السهم من الرمیه.» رسول خدا به‏على (ع) فرمود: «اى پسر ابوطالب! همانا تو و رهروان تو دربهشت‏اند و به زودى قومى مى‏آیند که از دوستى تو سخن مى‏گویند.آنگاه از اسلام فرار مى‏کنند. مانند پرت شدن تیر از کمان.»
3- دوستى آل محمد صلى الله علیه و آله و سلم
روایتى مشهور به «فاطمیات‏» در باب دوست داشتن آل محمد که بااین اسناد نقل شده است: «... عن فاطمه بنت السجاد على بن الحسین زین العابدین (ع) عن‏فاطمه بنت ابى عبد الله الحسین (ع) عن زینب بنت امیر المؤمنین (ع)عن فاطمه بنت رسول الله (ص) قالت: الا من مات على حب آل محمد مات شهیدا» «آگاه باشید هرکسى که‏بر دوستى آل محمد بمیرد، شهید است.»
4- خطبه نور
یکى دیگر از احادیثى که زینب (س) نقل کرد، خطبه طولانى حضرت‏زهرا (س) در مسجد مدینه است. حدیثى که در متن آن ده‏ها حدیث‏درخشنده وجود دارد و بسیارى از احادیثى که از حضرت فاطمه (س)نقل مى‏شود، مربوط به همین حدیث طولانى است. ما براى اختصارتنها به ترجمه بخشى از آن بسنده مى‏کنیم. علاقه‏مندان را به‏مطالعه منابع آن ارجاع مى‏دهیم.
«در این روز حضرت زهرا (س) چادر به سر کرد و با همراهى جمعى‏از بانوان وارد مسجد شد. ابوبکر و عده‏اى از مهاجران و انصارحاضر بودند. به احترام آن بانو پرده سفیدى آویختند. قبل ازآغاز سخن، ناله‏ى جانسوزى کرد که بسیارى از حاضران گریستند وپس از آن که مردم آرام گرفتند، فاطمه (س) فرمود:
شکر نعمت
«ستایش خداى را بر نعمت‏هایى که ارزانى داشت و سپاس او رابراندیشه نیکو که در دل نگاشت. سپاس بر نعمت‏هاى فراگیر که ازچشمه لطفش جوشید و عطاهاى فراوان که بخشید و نثار احسان که‏پیاپى بخشید. نعمت‏هایى که از شمار افزون است و پاداش آن ازتوان بیرون و درک نهایتش، نه درحد اندیشه ناموزون. سپاس رامایه فزونى نعمت نمود و ستایش را سبب فراوانى پاداش فرمود وبه خاطر در خواست پیاپى، بر عطاى خود افزود.
دیدگاه توحیدى
گواهى مى‏دهم خداى جهان یکى است و جز او خدایى نیست. نشان این‏گواهى، درستى وبى‏آلایشى است و پابندان این اعتقاد، دل‏هاى بابینش و راهنماى رسیدن بدان، چراغ دانش. خدایى که چشم‏ها او رانمى‏توانند، ببینند و گمان‏ها چونى و چگونگى او را نمى‏دانند.
فلسفه آفرینش
همه چیز را از هیچ پدیدآورد و بى‏نمونه‏اى افشا کرد، نه به‏آفرینش آن‏ها نیازى داشت و نه از آن خلقت، سودى برداشت. جز آن‏که خواست قدرتش را آشکار سازد و آفریدگان را بنده‏وار بنوازد وبانگ دعوتش را در جهان اندازد. پاداش را درگرو فرمانبردارى‏نهاد و نافرمانان را به کیفر بیم داد، تا بندگان را از عقوبت‏برهاند و به بهشت‏بکشاند.
خلقت پیامبر (ص)
گواهى مى‏دهم که پدرم، محمد، بنده و فرستاده اوست. پیش از آن‏که او را بیافریند، برگزید و پیش از پیغمبرى تشریف انتخاب‏بخشید و به نامى نامید که سزاوارش بود و این هنگامى بود که‏آفریدگان از دیده نهان بودند و در پس پرده‏ى بیم نگران و درپهنه‏ى بیابان عدم سرگردان. پروردگار بزرگ پایان کار همه‏ى‏کارها را دانا بود و بر دگرگونى‏هاى روزگار محیط، بینا و به‏سرنوشت هرچیز، آشنا.
فلسفه بعثت پیامبر (ص)
محمد (ص) را برانگیخت تاکار خود را به اتمام و آنچه را که مقدرساخته بود، به انجام رساند. پیغمبر که درودخدا بر او باد.
دید هر فرقه‏اى دینى گزیده و هر گروه در روشنایى شعله‏اى خزیده‏و هر دسته‏اى به بتى نماز برده و همگان یاد خدایى را که‏مى‏شناسند، از خاطر سترده‏اند.
پس خداى بزرگ تاریکى‏ها را به نور محمد (ص) روشن ساخت و دل‏ها رااز تیرگى کفر بپرداخت و پرده‏هایى را که بر دیده‏ها افتاده بود،به یک سو انداخت. از روى گزینش و مهربانى جوار خویش را بدوارزانى داشت و رنج این جهان که خوش نمى‏داشت، از دل او برداشت. و او را در جهان فرشتگان مقرب گماشت و چتر دولتش را درهمسایگى خود افراشت و حکم و فرمان مغفرت و رضوان را به نام اونگاشت. درود خدا و برکات او بر محمد (ص) پیغمبر رحمت، امین وحى‏و رسالت و گزیده از آفریدگان و امت‏باد. سپس به اهل مجلس‏نگریست و چنین فرمود:
عهد بندگان با خدا
شما بندگان خدا! نگاهبانان حلال و حرام و حاملان دین و احکام وامانت‏داران حق و رسانندگان آن به خلق هستید. حقى را از خداعهده‏دارید و عهدى را که با او بسته‏اید، پذیرفتار.
جایگاه اهل بیت (علیهم السلام)
ما خاندان را در میان شما به خلافت گماشت و تاویل کتاب الله رابه عهده ما گذاشت. حجت‏هاى آن آشکار و آنچه در باره ماست،پدیدار و برهان آن روشن و از تاریکى گمان به کنار و آواى آن‏در گوش، مایه آرام و قرار و پیرویش راهگشاى روضه رحمت‏پروردگار و شنونده آن در دو جهان رستگار است. دلیل‏هاى روشن‏الهى را در پرتو آیت‏هاى آن مى‏توان دید و تفسیر احکام واجب اورا از مضمون آن باید شنید. حرام‏هاى خدا را بیان دارنده است وحلال‏هاى او را رخصت دهنده و مستحبات را نماینده. و شریعت راراهگشاینده و این همه را با رساترین تعبیر، گوینده و باروشن‏ترین بیان رساننده.
فلسفه احکام
سپس ایمان را واجب فرمود و به آن زنگ شرک را از دل‏هاى شمازدود و با نماز خودپرستى را از شما دور نمود. روزه را نشان‏دهنده دوستى بى‏آمیغ ساخت و زکات را مایه افزایش روزى بى‏دریغ وحج را آزماینده درجه دین و عدالت را نمودار مرتبه یقین وپیروى ما را مایه وفاق و امامت ما را مانع افتراق و دوستى مارا عزت مسلمانى و باز داشتن نفس را موجب نجات و قصاص را سبب‏بقا زندگانى، وفاى به نذر را موجب آمرزش و تمام پرداختن‏پیمانه و وزن را مانع از کم فروشى و کاهش قرار داد.
تبعیت از نهى خدا
فرمود مى‏خوارى نکنند تا تن و جان از پلیدى پاک سازند و زنان‏پارسا را تهمت نزنند تا خویش را سزاوار لعنت نسازند. دزدى رامنع کرد تا راه عفت پویند و شرک را حرام فرمود تا به اخلاص،طریق یکتاپرستى جویند. پس چنان که باید، ترس از خدا را پیشه‏گیرید و جز مسلمان نمیرید. آنچه فرموده است‏به جا آرید و خودرا از آنچه نهى کرده، باز دارید که تنها دانایان از خدامى‏ترسند.
من فاطمه دختر محمد (ص) هستم
مردم! چنان که در آغاز سخن گفتم، من فاطمه‏ام و پدرم محمد (ص)است. همانا پیغمبرى از میان شما به سوى شما آمد که رنج‏شما براو دشوار بود و به گرویدن شما امیدوار و بر مومنان مهربان وغمخوار بود. اگر او را بشناسید مى‏بینید او پدر من است; نه پدرزنان شما و برادر پسر عموى من است; نه مردان شما. او رسالت‏خود را به گوش مردم رساند. آنان را از عذاب الهى ترساند. فرق‏و پشت مشرکان را به تازیانه توحید خست و شوکت‏بت پرستان رادرهم شکست تا جمع کافران را از هم گسست. صبح ایمان دمید ونقاب از چهره حقیقت فرو کشید. زبان پیشواى دین در مقال شد وشیاطین سخنور، لال.
بعثت، صعود از ذلت‏به اوج عزت
در آن هنگام شما مردم بر کنار مغاکى از آتش بودید خوار و دردیده همگان بى‏مقدار. لقمه هر خورنده و شکار هر درنده و لگدکوب‏هر رونده بودید. نوشیدنى‏تان آب گندیده و ناگوار، خوردنى‏تان‏پوست جانور و مردار بود. پست و ناچیز و ترسان از هجوم همسایه‏و همجوار تا آنکه خدا با فرستادن پیغمبر خود، شما را از خاک‏مذلت‏برداشت و سرتان را به اوج رفعت‏بر افراشت.
على (ع) کیست؟
پس از آن همه رنج‏ها که دید و خستگى که تحمل کرد، رزم‏آوران‏ماجراجو و سرکشان درنده‏خو و جهودان دین به دنیا فروش وترسایان حقیقت نالیوش، از هرسو به وى تاختند و با او نردمخالفت‏باختند. هرگاه آتش کینه افروختند، آن را خاموش ساخت‏وگاهى که گمراهى سربرداشت، یا مشرکى دهان به بیهودگى گشاد،برادرش، على را در کام آنان انداخت. على بازنایستاد تا برسر ومغز مخالفان نواخت و کار آنان را با دم شمشیر یکسره کرد. اواین رنج را براى خدا مى‏کشید و براى تحقق اوامر خدا تلاش مى‏کردو در آن خشنودى پروردگار و رضاى پیغمبر (ص) را مى‏دید و سرورى‏اولیاى خدا را مى‏خرید. همواره دامن به کمر زده نصحیت کننده،تلاش و کوشش کننده بود.
نفاق رخ نمود
اما شما در آن روزها در زندگى راحت آسوده و در بستر امن وآسایش غنوده بودید. وقتى خداى تعالى همسایگى پیغمبران را براى‏رسول خویش گزید، دورویى آشکار شد و کالاى دین بى‏خریدار. وگمراهى دعوى دار و هر گمنامى سالار و هر یاوه‏گویى در کوى وبرزن و در پى‏گرمى بازار. شیطان از کمین‏گاه خود سربرآورد و شمارا به خود دعوت کرد و دید چه زود سخنش را شنیدند و سبک در پى‏او دویدند و در دام فریبش خزیدند و به آواز او رقصیدند...»