سیماى محمد بن مسعود عیاشى سمرقندى

«سمرقند» تاریخى کهن و درخشان دارد. این شهر در اوایل قرن‏دوم هجرى، اسلام را به عنوان کامل‏ترین دین و غنى‏ترین فرهنگ،پذیرفت.
در سال 56 هجرى، معاویه، سعید بن عثمان را فرمانرواى خراسان‏ساخت و سعید، سمرقند را بخشى از قلمرو خود کرد. در سالهاى 91و 92 ه . ق «قتیبه‏» وارد این سرزمین شد. در این عصر، به‏دستور وى بناهاى اسلامى پایه گذارى گردید.
سمرقند تا قرن 19 بخشى از قملرو سلاطین ایرانى شمرده مى‏شد.
حدود 126 سال قبل، یعنى سال 1252 خورشیدى، زیر سلطه حکومت‏روسیه، قرار گرفت.
این دیار، امروزه یکى از شهرهاى مهم کشور ازبکستان است.
سمرقند، در طول تاریخ اسلام، خود یکى از حوزه‏هاى بزرگ «خراسان‏بزرگ‏» بوده است و دانشمندان نام آورى در آن بالیده‏اند که‏محمد بن مسعود عیاشى یکى از آن عالمان وارسته است.
آفتاب سمرقند در میان عالمان و بزرگان سمرقند، که هریک به‏نوعى در گسترش اسلام در «ما وراء النهر» یعنى آن سوى «جیحون‏»نقش بسزایى داشتند، به نام ستارگانى بر مى‏خوریم که در عصرخود، آفتاب مشرق اسلامى بوده‏اند.
محمدبن مسعود عیاشى سمرقندى در شمار این ستارگان جاى دارد.
این دانشمند در قرنهاى سوم و چهارم هجرى مى‏زیست; معاصر علامه‏کلینى(ره) بود و در سال 329 هجرى حیات داشت.
تاریخ از محل تولد، سال ارتحالش، قبیله و زادگاهش نامى به‏میان نیاورده است. آنچه مى‏خوانید، نهایت تلاش نگارنده در باره‏«آفتاب سمرقند» است.
محمد بن مسعود از قبیله «عیاشى‏» بود و در سرزمین «ما وراءالنهر» چشم به جهان گشود. پدرش «مسعود بن محمد بن عیاشى‏»،«سمرقندى‏» شهرت داشت. محمد پس از سالها تحصیل در محضربزرگان شیعه و سنى سمرقند با مبانى مکتب تشیع آشنا شد. وقتى‏محمد حق را دریافت، با نادیده گرفتن موقعیت اجتماعى خود، به‏محفل محبان «اهل بیت (علیهم السلام‏») شتافت. و در گروه‏رادمردان شیعه خاور، قرار گرفت. محمد بن مسعود، عارفى وارسته‏بود و در فقه، اصول، فلسفه، ادب، حدیث، رجال، کلام، معانى،حکمت، هیئت، طب و ریاضى، استاد کل به شمار مى‏آمد. تا جایى که‏گروهى، وى را استاد «کلینى‏»، عالم بزرگ شیعه، دانسته‏اند.
عیاشى سمرقندى از نگاه دیگران‏بزرگى این مرد گمنام، که مروج اندیشه‏هاى شیعى در خاور شمرده‏مى‏شد، چنان بود که بسیارى از دانشمندان جهان اسلام، لب به‏ستایش وى گشاده‏اند. بخشى از گفتار دانشوران در باره این‏بزرگمرد، چنین است:
1- ابن ندیم بغدادى: «... محمد بن مسعود عیاشى از مردم سمرقند... و از فقهاى شیعه‏امامیه است. در فزونى دانش، یگانه روزگار خود بوده، در نواحى‏خراسان، مقام و منزلتى بس عالى داشته است... 173 جلد کتاب براساس مکتب تشیع و پنج جلد کتاب بر اساس فقه اهل سنت و سیره‏خلفا، نوشته است. تعداد کتب او 208 جلد است که 27 جلد آن درگرد باد روزگار از میان رفته است.»
2- نجاشى: « اواز چهره‏هاى درخشان شیعه است...»
3- شیخ طوسى: «... عیاشى در میان دانشمندان مشرق خراسان و ماوراء النهر،از لحاظ علم و فضل، از همه علماى زمان خود فزونى دارد.»
4- آقا بزرگ تهرانى: «... او از استادان کشى (صاحب رجال معروف) است. »
5- علامه طباطبایى در پیشگفتارى که در سال 1380 ه . بر تفسیر عیاشى‏نگاشته، او را این گونه، معرفى مى‏کند: «... یکى از بهترین تفسیرهایى که از علماى پیشین ما بر جاى‏مانده، کتاب تفسیر منسوب به شیخ ما عیاشى رحمه الله علیه‏است... . بهترین تفسیرى است که از روزگاران پیش در موضوع خود،تالیف شده ویکى از موثق‏ترین آثار تفسیرى است.. . . سمرقندى ازدانشمندان و چهره‏هاى درخشان شیعه است. او در تجدید حیات علمى‏شیعه، سعى بلیغ مبذول داشت... .»
6- محدث قمى: «... او یکى از بزرگان مکتب شیعه است که در نوجوانى به فقه‏اهل‏بیت، بصیرت یافت... و از شاگردان على بن الحسین بن فضال وجمعى دیگر از استادان بلند آوازه کوفه، بغداد و قم شمرده‏مى‏شود و در راه پیشرفت مکتب «رسالت‏» و «نبوت‏»، تمام ثروت‏خود را که از پدر به او، ارث رسیده بود، در طبق اخلاص نهاد.»
7- آیة الله سید حسن صدر: «... عیاشى از بزرگان شیعه است که در کثرت تالیف و تصنیف،شهرت به سزایى دارد... او در طبقه و ردیف «ثقه الاسلام کلینى‏»و از علماى قرن سوم است...»
8- صاحب ریحانة الادب: «... او (عیاشى) در علم، فضل وادب، تبحر و تنوع علمى، یکتاى‏زمان خود بوده است. او در علوم مختلف طب، قیافه، فقه و... بیش‏از 200 جلد کتاب دارد.. .»
استادان عیاشى
سمرقندى در طول عمر پربارش به سرزمینهاى مختلف جهان اسلام‏مانند رى، قم و بغداد، مسافرت کرد و از دانشمندان و علماى‏بزرگ عصر خویش بهره برد. بى‏تردید یاد آورى نام آن استادان،مى‏تواند ما را در شناخت جایگاه دانشور پارساى سمرقند، یارى‏دهد. بر اساس کتابهاى تاریخى، نام شمارى از استادان محمد بن‏مسعود، چنین است: 1- على بن فضال 2- عبد الله بن محمد بن خالد طیالسى 3- محمد بن یزداد رازى 4- محمد بن احمد نهدى 5- قاسم بن هشام لولو (از اصحاب امام حسن عسکرى(ع)) 6- على بن عبد الله بن مروان 7- اسحاق بن محمد بصرى (از اصحاب امام هادى و امام‏عسکرى (علیهماالسلام)) 8- ابراهیم بن محمد بن فارس (از اصحاب امام هادى و امام‏عسکرى (علیهماالسلام)) 9- جبریل بن احمد فاریابى 10- جعفر بن احمد بن ایوب سمرقندى، (ابن تاجر) 11- على بن محمد بن فروزان قمى 12- محمد بن نصیر کشى 13- احمد بن منصور خزاعى 14- احمد بن عبد الله علوى 15- على بن على خزاعى 16- على بن قیس قومسى 17- محمد بن عیسى بن عبید یقطینى 18- فضل بن شاذان نیشابورى 19- محمد بن احمد بن نعیم، (ابو عبد الله شاذانى) 20- عبد الله بن خلف 21- حسین بن عبد الله قمى 22- حمدویه بن نصیر 23- على بن محمد بن عیسى 24- عبد الله بن میمون 25- على بن حسین 26- یوسف بن سخت‏بصرى (از اصحاب امام عسکرى (ع)) 27- محمد بن ابراهیم بن محمد بن فارس 28- عبد الله بن حمدویه بیهقى; (از اصحاب امام عسکرى(ع)) 29- ابو على محمد بن احمد بن حماد مروزى 30- ابوعباس بن عبد الله بن سهل بغدادى 31- سلیمان بن جعفر 32- حسین بن اشکیب سمرقندى
شاگردان آفتاب
آفتاب سمرقند، پس از گذراندن مراحل مختلف علوم اسلامى و بهره‏جستن از دریاى کلام اهل بیت (علیهم السلام)، به سمرقند باز گشت‏تا بذر فرهنگ تشیع را در قلب لطیف مردم این سامان بپاشد وحرکت تشیع را جانى تازه بخشد.او در این راه، تمام هستى‏اش رادر کف اخلاص نهاد، میراث پدر را به مصرف رساند و حتى خانه‏اش راوقف شاگردان و دانش پژوهان ساخت. رهاورد تلاشها و ایثارهاى این‏دانشور برجسته، شاگردان بسیارى است که هریک، از ستارگان آسمان‏دانش و پارسایى شمرده مى‏شوند. نام شمارى از این نیکبختان،عبارت است از: 1- شیخ ابوعمر کشى (صاحب رجال معروف) 2- حیدر بن محمد سمرقندى (از علما و محدثان بنام شیعه درسمرقند و بلخ) 3- جعفر بن محمد (فرزند عیاشى) 4- احمد بن عیسى بن جعفر علوى 5- احمد بن یعقوب سنائى 6- احمد بن صفار 7- ابراهیم (جنوبى) 8- جعفر بن ابى جعفر سمرقندى 9- ابونصر احمد بن یحیى 10- حسین بن نعیم سمرقندى 11- حسین غزال کنتحى 12- حسن کرمانى 13- زید بن احمد خلقى 14- یزوکى 15- سعد صفار 16- بکر کرمانى 17- جعفر بن محمد ابوالقاسم 18- قاسم بن محمد رازى 19- عبد الله صیدلانى 20- محمد بن یحیى 21- محمد بن یوسف کرمانى 22- على بن حسنویه کرمانى 23- عبد الله بن طاهر حلوانى 24- عمرو خیاط 25- على ابو اسماعیل دهقان 26- محمد بن طاهر جمهور 27- محمد بن شعیب بوحاکنى 28- محمد بن بلال معلم 29- لیث‏بن نصر 30- محمد بن یوسف بن یعقوب جعفرى 31- ابو نصر بن یحیى فقیه 32- ابو طالب مظفربن جعفر بن محمد 33- ابو الحسین 34- ابوبکر قناتى 35- ابو على وارثى 36- ابونصر خلقانى 37- ابو عبد الله بقال 38- ابو جعفر بن ابى عوف بخارى 39- محمد بن فتح معلم
حاصل عمر آفتاب
بى‏شک، سمرقندى از نادر کسانى است که هم امتى را در یک جامعه‏پروراند و هم تالیفاتى بسیار گرانسنگ و پرمایه از خود به‏یادگار نهاد. او در نشر و تبلیغ مکتب تشیع نقشى موثر و اساسى‏داشت و به حق از پایه گذاران مکتب تشیع در مشرق زمین به شمارمى‏آید. آن دانشمند وارسته در راستاى هدف الهى خویش، کتابهاى‏بسیارى به رشته نگارش کشید. احکام، اقتصاد، طب، هیئت، نجوم،کلام، ادعیه، زیارات، حقوق، تاریخ و. .. محور کتابهاى او شمرده‏مى‏شود.
متاسفانه امروزه، همه آن آثار گرانبها از میان رفته است و جزیک اثر ناقص، چیزى باقى نمانده است. گوهر گرانقدر برجاى مانده‏از محمد بن مسعود در موضوع تفسیر است و «تفسیر عیاشى‏» شهرت‏دارد. ابن ندیم، شیخ طوسى و دیگران در کتب رجالى خود نام بخشى‏از کتابهاى این شخصیت وارسته را چنین ذکر کرده‏اند: کتاب صلوه، کتاب مناسک، کتاب حج، کتاب عالم و متعلم، کتاب‏دعوات، کتاب طلاق، کتاب ولایت فقیه، کتاب سجود قرآن، کتاب طب،کتاب رویا، کتاب نجوم، کتاب قضا، کتاب قبله، کتاب جزیه وخراج، کتاب زهد، کتاب مکه، کتاب غیبت، کتاب سیره انبیاء، کتاب‏سیره اوصیاء، کتاب دلایل ائمه، کتاب کعبه، کتاب باطن قرآن،کتاب بهشت و دوزخ، کتاب حقوق، کتاب ایمان، کتاب رجعت، کتاب‏فضائل قرآن، کتاب نوادر، کتاب کسوف و خسوف.
عیاشى سمرقندى، علاوه بر کتابهایى که بر اساس عقاید و آراى‏تشیع و سیره اهل بیت(علیهم السلام) نگاشته، حدود 7 کتاب نیز براساس روایات اهل سنت، در خصوص سیره خلفا، به رشته تحریر درآورده است.
قابل توجه دانش‏پژوهان و محققان محترم: خانه مطبوعات، امور فرهنگى آستانه مقدسه قم‏واحد نشریات کتابخانه آستانه مقدسه قم در جوار کریمه اهلبیت(حضرت معصومه(س)) یکى از منابع تحقیق و پژوهشهاى علمى وفرهنگى مى‏باشد.
این مرکز از سالیان دور محل نگهداشت انواع نشریات داخلى ونشریات ادوارى شامل: روزنامه، ماهنامه، فصلنامه و ... با موضوعات متنوع اجتماعى،سیاسى، فرهنگى و مذهبى بوده است. در راستاى اطلاع‏رسانى وهمکارى هرچه بیشتر در زمینه فعالیتهاى پژوهشى واحد کتابخانه‏آستانه مقدسه آمادگى دارد در کلیه ایام هفته به استثناى ایام‏تعطیل محققان محترم را یارى نماید.
ساعات مراجعه: صبحها از ساعت 8 الى 13.
نشانى: میدان آستان، کتابخانه حضرت معصومه (س)