در سایه‏سار مساجد

آفریننده جهان از میان‏آفریده‏ها چیزهایى را براى خود برگزید.
انسان را براى جانشینى خود برگزید و او را خلیفه خود در زمین‏قرار داد; در میان افعال انسان، عبادت را براى خود انتخاب‏کرد;درمیان عبادات، نماز را براى یاد آورى خود برگزید و درنماز، سجده را به عنوان نزدیکترین حالت‏به خویش، مورد تاکیدقرار داد ; بر این اساس جاى سجده را رفعتى ویژه یافت و مسجدرا به عنوان محل سجده، گرامى داشته شد.
حقیقت مسجد
مسجد در لغت‏به معناى عبادتگاه و محل خضوع و خشوع دربرابرخداوند است. البته گروهى معتقدند محل نماز را به اعتبارسجده مسجد مى‏خوانند. مسجد را در اصطلاح شرعى چنین معناکرده‏اند: «المکان الموقوف على کافة المسلمین للصلاة‏» مکانى که بر همه‏مسلمانان براى نماز وقف شده باشد.
تحقق مسجدیت
باتوجه به معناى شرعى، مسجد شدن یک مکان به چند امر وابسته‏است: 1- عنوان مسجد هنگام وقف قصد شود.
بنابراین، اگر کسى مکانى را براى صرف نماز خواندن و عبادت‏مسلمانان وقف کند، وقف صحیح است، ولى مسجد شمرده نمى‏شود.
2- مکان براى عبادت همه مسلمانان وقف شود.
بنابراین، اگر مکان را براى عبادت گروهى از افراد وقف کند،مسجد محقق نمى‏شود; چون خصوصیت‏با مسجد منافات دارد.
3- مکان براى خواندن نماز وقف شود.
بنابراین، اگر مکانى را وقف مسجد کنند، به عموم مردم اجازه‏دهند در آن نماز گزارند و سپس در آن نماز خوانده شود، عنوان‏مسجد محقق مى‏شود.
مسجد و مصلى
باتوجه به شرایط مذکور در مفهوم مسجد و تحقق آن، گاه مکانى‏رابراى نماز معین مى‏کنند و به آن مصلى مى‏گویند.
تفاوت مصلى و مسجد در آن است که در مسجد قصد وقفیت و عموم‏بودن معتبر است، ولى در مصلى نیست. وقف یا همگانى بودن وجودندارد; بلکه مى‏توان براى گروه خاصى مثل اهل خانه در نظر گرفت.
در روایات مى‏خوانیم که نماز گزاردن در مصلى ثواب بیشترى داردو حتى حکایت‏شده که ثواب خواندن نماز در مصلى به اندازه‏خواندن نماز در مسجد است. بدین سبب، مستحب است انسان مکانى رابه عنوان مصلى در منزل مشخص سازد. البته احکام مسجد بر مصلى‏مترتب نیست و مى‏توان محدوده یا مکانش را تغییر داد.
مسجد و عبادتگاههاى دیگر
پرستش خدا در انسانها امرى فطرى است. هرچند در طول تاریخ،گاه عبادتها مسیر انحرافى یافتند و مردم معبودانى جز خدا راپرستیدند; ولى اصل و جوهره عبادت همواره در تمام انسانها وجودداشته است. انبیا آمدند تا روش درست عبادت را به بشربیاموزند. در همه ادیان عبادتگاه اهمیتى ویژه دارد و از حرمتى‏خاص برخوردار است. در میان معابد ملل گوناگون، مسجد درخشندگى‏و قداست‏خاصى دارد; چون معابد در ادیان دیگر ارتباط تنگاتنگ‏با مردم ندارد.
مسجد در قرآن و روایات
اولین عبادتگاه
مسجد از دیدگاه قرآن و روایات قدمتى به بلنداى خلقت آدم(ع) وتاریخچه‏اى به درازاى تاریخ انسانهاى نخستین دارد; چرا که‏عبادت و مسجد، به عنوان عبادتگاه، همواره با انسان بوده است.
در مکتب قرآنى اولین خانه پرستش و توحید به دست آدم(ع) ساخته‏شد و مایه هدایت جهانیان گردید. این پایگاه عبادى یعنى کعبه‏نزد همه مذاهب و ادیان الهى، حتى مشرکان و بت پرستان داراى‏عظمت و احترام بوده است. قرآن مجید مى‏فرماید: (ان اول بیت وضع‏للناس للذى ببکه مبارکا و هدى للعالمین) نخستین خانه‏اى که‏براى (پرستش) مردم قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه‏است و پربرکت و مایه هدایت جهانیان است.
این پرستشگاه در توفان نوح تخریب شد و به وسیله حضرت ابراهیم‏و حضرت اسماعیل علیهما السلام تجدید بنا گردید.
(اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل) به یاد آورهنگامى که ابراهیم و اسماعیل پایه‏هاى خانه (کعبه) را بالامى‏بردند.
روزى حضرت على (ع) آیه 96 سوره آل عمران را تلاوت مى‏فرمود. مردى‏پرسید: آیا کعبه نخستین خانه بود؟ امام فرمود: «لا قد کان قبله بیوت و لکنه اول بیت وضع للناس مبارکا فیه‏الهدى و الرحمة و البرکة و اول من بناه ابراهیم ...» نه، قبل‏از آن خانه‏هایى بود; ولى کعبه اولین خانه‏اى است که براى(پرستش) مردم قرار داده شد; مبارک است و در آن هدایت، رحمت وبرکت وجود دارد و نخستین کسى که آن را ساخت، ابراهیم است... .
در کتاب درالمنثور مانند این روایت از حضرت على(ع) نقل شده‏است. بر اساس این نقل، حضرت فرمود: «کانت البیوت قبله و لکنه کان اول بیت وضع لعباده الله‏»
مسجد خانه خدا
هرچند تمام ملک و ملکوت از آن خداست و همه آسمان و زمین برتسبیح خداوند اشتغال دارند، ولى مساجد و عبادت و تسبیح در آن‏نزد خداوند جایگاهى ویژه دارد. در آیات و روایات چنان‏مى‏خوانیم که خداوند مسجدها را به خود اختصاص داده و خانه خودمعرفى کرده است. در قرآن کریم آمده است: (ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا) مساجد براى خداست. پس‏با خدا کسى را (جز او) نخوانید و عبادت نکنید.
درتورات نوشته شده که خداوند مى‏فرماید: (ان بیوتى فى‏الارض المساجد) مساجد خانه‏هاى من در زمین است.
بى‏تردید هر صاحب خانه‏اى، خانه‏اش را از جاهاى دیگر بیشتر دوست‏دارد. بدین سبب در روایات مى‏خوانیم: «احب البلاد الى الله مساجده‏» محبوبترین (نقاط) شهرها نزدخدا مسجدهاى آن (شهرها) است.
تقدس مسجد
عظمت و شکوه مسجد، در اسلام چنان مورد توجه است که مومنان رابه پرهیز از بى‏حرمتى برآن سفارش کرده‏اند. امام صادق(ع)مى‏فرماید: «ملعون ملعون من لم یوقر المسجد.» ملعون است،ملعون است کسى که مسجد را گرامى ندارد. مسجد داراى احکامى است‏که مراعات آن سبب آراستن دل و جان آدمى و فضیلت و ثواب مى‏شود.
در این بخش ازنوشتار، پاره‏اى از احکام و ثواب مسجد را موردبررسى قرار مى‏دهیم.
ثواب رفتن به مسجد
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «من مشى الى مسجد من مساجدالله فله لکل خطوه خطاها حتى یرجع‏الى منزله عشرحسنات و محى عنه عشر سیئات و رفع له عشردرجات.» هر کسى به سوى مسجدى از مسجدهاى خدا رود، تا به‏خانه‏اش باز گردد، با هرقدمى که بر مى‏دارد ده نیکى برایش نوشته‏مى‏شود و ده گناه از او بخشوده مى‏گردد و مقامش ده درجه فزونى‏مى‏یابد. امام صادق(ع) نیز فرمود: «من مشى الى المسجد لم یضع رجلا على رطب و لایابس الا سبحت له‏الارض الى الارضین السابعه.» هرکه به سوى مسجد قدم بر مى‏دارد،هیچ گامى بر تر و خشک نمى‏نهد مگر اینکه طبقات هفتگانه زمین‏برایش تسبیح خداوند مى‏کنند.
آداب رفتن به مسجد
حضور در محفل الهى به آمادگى و رعایت‏شان آن نیازمند است واین زمانى محقق مى‏شود که انسان غفلت را کنار نهد و به اندازه‏توانایى‏اش آداب را مراعات کند. بخشى از آداب ورود به مسجدچنین است:
1- با وضو بودن
با طهارت بودن هنگام رفتن به مسجد، سبب زدودن گناهان و پاک‏شدن باطن است. بدین سبب، پیشوایان معصوم علیهم السلام‏سفارش و تاکید کرده‏اند که هنگام ورود به مسجد باوضو باشید.
رسول الله(ص) فرمود: قال الله تبارک و تعالى: الا ان بیوتى فى الارض المساجد تضى‏ءلاهل السماء کما تضى‏ء النجوم لاهل الارض.
الا طوبى لمن کانت المساجد بیوته الا طوبى لعبد توضا فى بیته‏ثم زارنى فى بیتى الا ان على المزور کرامة الزائر الا بشرالمشائین فى الظلمات الى المسجد بالنور الساطع یوم القیامة.» خداوند تبارک و تعالى فرمود: بدرستى که مساجد خانه‏هاى من درزمین به شمار مى‏آید. و براى آسمانیان روشنى‏بخش است، چنانکه‏ستارگان براى زمینیان روشنى‏بخش است. خوشا به حال کسانى که‏مساجد منزلهاشان باشد; و خوشابه حال بنده‏اى که در منزلش وضوبگیرد، سپس مرا در خانه‏ام زیارت کند. بر زیارت شونده است که‏زیارت کننده را احترام کند.
کسانى را که در تاریکى شب به سوى مسجد مى‏روند به نورى که درقیامت درخشان و منور است، بشارت ده.
آن حضرت(ص) همچنین فرمود: «لاتدخل المساجد الا بالطهاره‏» جز با طهارت، وارد مسجد مشو.
2- پوشیدن لباس نیکو
توجه به پوشش مناسب براى رفتن به مسجد و انتخاب بهترین وپاکیزه‏ترین لباسها مورد تاکید قرار گرفته است. خداوند متعال‏مى‏فرماید: (خذوا زینتکم عند کل مسجد) در هر مسجدى زینتهایتان‏را برگیرید. بر اساس نوشته برخى از مفسران، زینت دراین آیه‏عام است و زیورهاى ظاهرى و باطنى را شامل مى‏شود. در روایت‏مى‏خوانیم: لباسهایى را که در نمازهاى جمعه و عید برتن مى‏کنید،هنگام رفتن به مسجد بپوشید. امام سجاد(ع) در شبى سرد، لباس‏زیبایى پوشید و خود را معطر کرد. یکى از غلامانش پرسید: در این‏هنگام با چنین لباسى کجا مى‏روید؟ حضرت پاسخ داد: «الى مسجد جدى رسول الله(ص)» به سوى مسجد جدم رسول الله(ص).
3- رعایت‏بهداشت و نظافت کفشها
یکى دیگر از مسایلى که باید هنگام ورود به مسجد رعایت‏شود،حفظ پاکیزگى مسجد است. باید دقت کرد مبادا کثافات به وسیله‏کفش به مسجد انتقال یابد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «تعاهدوا نعالکم عند ابواب مساجدکم‏» کفشهایتان را کناردرهاى مسجد بازرسى کنید.
آداب مسجد
خداوند بر روى زمین مسجدها را خانه خود برگزید تا بندگان اودر آنجا وى را پرستش کنند و بخوانند: (و اقیموا وجوهکم عند کل‏مسجد و ادعوه) دلهایتان را در هر مسجدى به سوى خدا کنید وعبادتش را انجام دهید. حفظ حرمت چنین میعادگاهى بر هر مسلمانى‏لازم است; زیرا مساجد خانه خدا و جایگاه پیامبران و پرهیزکاران‏است.
1- پاکیزه نگه داشتن مسجد
پاکیزه نگه‏داشتن مساجد و دور کردن آلودگى از آن،بویژه در روزپنج‏شنبه و شب جمعه، مورد تاکید معصومان: قرار گرفته است.
رسول الله(ص) فرمود: «من کنس المسجد یوم الخمیس لیلة الجمعة فاخرج منه من التراب‏ما یذر فى العین غفر الله له.» کسى که مسجد را در روز پنج‏شنبه‏و شب جمعه جارو کند و خاک آن را (حتى) به اندازه دارویى که به‏چشم ریخته مى‏شود، خارج سازد، خداوند گناهانش را مى‏بخشد و اورا مى‏آمرزد.
پیامبر اکرم(ص) همچنین فرمود: در شب معراج بردرگاه ششم بهشت این کلمات نوشته بود: «... من احب ان لا تاکله الدیدان تحت الارض فلیکنس‏المساجد...» آن که دوست دارد کرمها پیکرش را (در گور) نخورند، مسجدها را جارو کند. براى پاکیزه نگه داشتن مساجد باید اسباب‏آلودگى را از آن دور ساخت. حتى مشرکانى که به ظاهر پاکند،نباید در مسجد حضور یابند. قرآن مجید مى‏فرماید: (انما المشرکون‏نجس فلا یقربوا المسجد الحرام) مشرکان نجس شمرده مى‏شوند و حق‏ورود به مسجد الحرام را ندارند.
در روایات مى‏خوانیم: «لیمنعن احدکم مساجدکم یهودکم و نصاراکم‏» باید هریک از شمااز یهود و مسیحیان را از (ورود به) مسجدهاتان باز دارد.
نجس کردن مسجد، حرام است و در صورت مشاهده نجاست، واجب است‏بى‏درنگ آن را از میان برد. افزون براین، کثیف کردن مسجد وافکندن ریگ و اخلاط و آب دهان در آن کراهت دارد.
2- عبادت و دورى از امور دنیوى
مهمترین فلسفه وجودى مساجد عبادت خدا، نیایش، دعا و دورى ازغفلت است.
بدین سبب ذکر و دعا، خواندن نماز تحیت و دورى از خرید و فروش‏و حرفهاى دنیوى از آداب مسجد شمرده مى‏شود. هنگام ورود به‏مسجد، علاوه بر ذکر و دعا و صلوات، این ذکر مستحب است: «بسم الله و السلام على رسول الله(ص) (ان الله و ملائکته‏یصلون) على محمد و آل محمد و السلام علیهم و رحمة الله و برکاته‏رب اغفر لى ذنوبى و افتح لى ابواب فضلک‏».
مى‏توان به جاى آن، بدین ذکر نیز بسنده کرد: «اللهم اغفر لى وافتح لى ابواب فضلک‏» بعد از ورود به مسجدخواندن نماز تحیت مستحب است.
ابوذر مى‏گوید: من در مسجد حضورپیامبر اکرم(ص) مشرف شدم. حضرت فرمود: «یا اباذر، ان للمسجد تحیه. قلت: و ما تحیه؟ قال: رکعتان ترکعهما.» اى ابوذر! براى مسجد تحیتى‏است. عرض کردم: تحیت چیست؟ فرمود: که دو رکعت نماز است که مى‏گذارى.
حضرت على(ع) مى‏فرماید: «من حق المسجد اذا دخلته ان تصلى فیه رکعتین.» یکى از حقوق‏مسجد این است که وقتى داخل مسجد شدى، دو رکعت نماز بخوانى.
با توجه به قداست مسجد و لزوم مراعات شوون آن، باید از امورى‏که سبب از بین رفتن حرمت‏خانه خدا مى‏شود، دورى کرد. بدین سبب،گفتگو در باره امور دنیوى در مسجد مکروه است.
پیامبراکرم(ص) مى‏فرماید: «یاتى فى آخر الزمان قوم یاتون المساجد فیقعدون حلقا ذکرهم‏الدنیا و حب الدنیا لا تجالسوهم فلیس لله فیهم حاجة‏» درآخر الزمان گروهى از مردم به مساجد مى‏آیند و گرد هم حلقه‏مى‏زنند و فقط پیرامون دنیا و دوستى دنیا صحبت مى‏کنند. با آنان‏ننشینید; زیرا خداوند به عبادت آنها نیاز ندارد. خرید و فروش‏مصداق کامل امور دنیوى است. بدین سبب، انجام دادن آن در مسجدمکروه است.
پیامبراکرم(ص) در وصیت‏خویش به ابوذر فرمود: «... یا اباذر من اجاب داعى الله و احسن عماره مساجد الله‏کان ثوابه من الله الجنه فقلت: کیف یعمر مساجد الله؟ قال: لا ترفع الاصوات فیها و لا یخاض فیها بالباطل و لا یشترى فیهاو لا یباع و اترک اللغو ما دمت فیها فان لم تفعل فلا تلومن یوم‏القیامة الا نفسک...» اى ابوذر! کسى که دعوت خدا را لبیک گویدو مسجدها را نیک تعمیر کند، خداوند بهشت را ثواب او قرار مى‏دهد. پس گفتم: تعمیر مسجدها چگونه است؟ حضرت فرمود: اینکه صدا در مسجدها بلند نشود; سخنان باطل در آن‏گفته نشود و خرید و فروش و کارهاى بیهوده در آن ترک شود. پس اگر آنچه گفتم رعایت نکنى، در قیامت کسى جز خویش را ملامت نکن.
امام کاظم(ع) مى‏فرماید: پیامبر اکرم(ص) فرمود: «جنبوا مساجدکم ... و بیعکم و شرائکم ...» دور کنیدمسجدهاتان را از ... خرید و فروش... .
از امام صادق(ع) هم روایتى بدین مضمون نقل شده است.