گزارش آماری درباره راویان آل‌زبیر و همسران و موالی آنان اندازه اعتبار، شمار و طبقات
آرشیو
چکیده
این پژوهـش به زندگی زبیـر بن‌عوّام، از روایان حدیث و همـسران، فرزنـدان، نوادگـان و موالـی او می‌پردازد. برخی از وابستگان وی راوی مستقیم حدیثند و نام شماری از آنان در سلسله سند احادیث دیده می‌شود. زبیر بن‌عوام به دلیل حضورش در نخستین روی‌دادهای تاریخ اسلام، هم از پیامبر روایت کرده و هم خود در شکل‌گیری رخدادهای مهم تأثیر گذارده است. همسران، فرزندان و موالی او نیز به روایت آن وقایع و احادیث پرداخته‌اند. اگرچه آل‌زبیر و موالی آنان با گذشت زمان و هم‌زمان با شکل‌گیری و بخش‌بندی دانش‌های اسلامی به علوم گوناگون گراییدند، اما علم حدیث را بنیاد یا یکی از پایه‌های علوم اسلامی می‌دانستند. بنابراین، آل‌زبیر از دید زمانی از دوره زبیر بن‌عوام (صدر تاریخ اسلام) تا ناصرالدین احمد بن‌جمال‌الدین محمد زبیری (م801 ه) و از دید مکانی در پهنه گسترده‌ای از آندلس، جایگاه محمد بنعبدالواحد بن‌محمد زبیری (م357 ه) تا کالیوور هند، جایگاه عزالدین زبیری (قرن هشتم) می‌زیستند. تأثیرگذاری این خاندان در روی‌دادهای سیاسی، نظامی و علمی تاریخ اسلام با توجه به چنین گستره‌ای انکارناشدنی و جایگاه علمی و فرهنگی آنان در حدیث و تاریخ‌نگاری در خور بررسی است. از این‌رو، این جستار راویان حدیث و طبقات آل‌زبیر را برمی‌شمارد و اعتبارشان را از دید دانش‌مندان رجال و حدیث اندازه می‌گیرد و گزارشی آماری در این‌باره در قالب نمودار عرضه می‌کند.متن
درآمد
جایگاه ویژه اجتماعی و برتری خاندان‌های بااعتبار و نام‌دار عربان جاهلی، از شرافت خونی (قبیله) و ثروت آنان و پیوندشان با کعبه و بت‌ها سرچشمه می‌گرفت، اما اسلام از دید نظری چنین عوامل را نفی کرد و ایمان و پای‌بندی و خدمت‌گزاری افراد را به شرعیت (اسلام) معیار برتری آنان دانست و همین دگرگونی موجب شد که برخی از اصحاب پیامبر برجسته‌تر شوند. اوضاع تاریخی پس از رحلت پیامبر اسلام برای شماری از آنان مانند ابوبکر، طلحه بنعبیدالله، سعد بنابیوقاص، عمر بن‌خطاب و حتی عبدالله بن‌مسعود که از دید اجتماعی (قبیلگی) در سطح پایین‌تری بودند، زمینه‌ای فراهم آورد که در جایگاه چشم‌گیرتری بنشینند. همان اوضاع موجب شد که در سال‌های بعد خاندان‌های عرب یا غیرعربی مانند بنی‌امیه، بنی‌عباس و وزیران ایرانی و نام‌دار خاندان برمکی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و دیوان‌سالاری و برخی از فرزندان و نوادگان خلفای راشدین و موالی ایرانی مانند ابن‌اسحاق (م151ه)، نویسنده سیره پیامبر اسلام در زمینه‌های علمی
پدید آیند.
آل‌زبیر از خاندان‌های شهیر پس از اسلام بوده و نام زبیر بن‌عوام و خاندان او بارها در منابع اسلامی آمده است. البته پژوهش‌گران بیشتر به تأثیر این خانواده در کارهای نظامی، سیاسی و علمی آغاز تاریخ اسلام پرداخته‌اند و تأثیرگذاری علمی آنان به‌رغم دیرینگی و اهمیتش فراموش شده است. این جستار بخش فروهشته زندگی آل‌زبیر را برمی‌رسد و درباره‌اش گزارش می‌دهد.
آمار راویان آل‌زبیر و وابستگانشان
261 راوی در این خاندان وجود دارد که 244 نفر (کمابیش 93 %) از آنان مرد و هفده نفرشان (کمابیش 7 %) زن و 173 تن (کمابیش 66 %) از این راویان؛ یعنی 161 مرد و هشت زن، به زبیر بن‌عوام منتسب یا از نسل وی و چهار نفر (دو درصد) از ایشان در شمار همسران اویند. 79 مرد و پنج زن (84 تن یا کمابیش 32%) دیگر، از موالی، یتیمان و وابستگان وی شمرده می‌شوند. چنین شمار فراوان، تأثیرگذاری چشم‌گیر آنان را در روایت و حدیث اثبات می‌کند .
طبقات آل‌زبیر و وابستگانشان
ابن‌سعد (م230 ه) نخستین مورخی است که به طبقه‌بندی راویان آل‌زبیر و وابستگان آنان تا طبقه هفتم آنان پرداخت و این پژوهش در ذکر طبقات راویان بر پایه طبقه‌بندی وی در طبقات الکبری و در جاهایی که او به طبقه آنان نپرداخته، بر پایه دیدگاه دیگر مورخان مانند ابنخیاط، رازی، ابن‌حبان یا ابن‌حجر استوار شده است. هرچند روش بخش‌بندی آنان با ابن‌سعد هم‌گون نیست و تراجم‌نگاران تنها از 85 راوی یاد کرده و دیگر افراد را در طبقه ویژه‌ای نگنجانده‌اند، نام آنان را با توجه به مشایخشان می‌توان گمان زد. از این‌رو، تنها طبقات نزدیک به 33 % از راویان معلوم است و برخی از آنان در قرن‌های بعد آشکار و معروف شده‌اند و از همین روی تک تک آنان را در برهه زمانی و اوضاع قرن خودشان باید بررسید. این راویان از دید وثاقت واعتبار یک‌سان نیستند؛ یعنی بر پایه داوری عالمان حدیث و رجال در این‌باره، آنان را با نشانههایی قراردادی، در سه دسته می‌توان گنجاند:
1. ثقات که با نشانه «❇» مشخص شده‌اند؛
2. دارندگان وضع ناهم‌سان از دید ثقه، ضعیف ، مجهول یا منکرالحدیث بودن که با نشانه «☆» آمده‌اند؛
3. دارندگان میزان اعتبار متغیر مانند ضعیف، مجهول یا منکرالحدیث بودن که با نشانه «☉» یاد شده‌اند.
طبقه نخست (صحابه)
1. زبیر بن‌عوام (8 / 15 / 16 پیش از اسلام ـ 36 ه) ❇ ؛
2. عبدالله بن‌زبیر (1 / 2 ـ 73 ه) ❇ ؛
3. اسماء دختر ابوبکر و همسر زبیر بن‌عوام (27 پیش از اسلام ـ 73 ه) ❇ ؛
4. أمة دختر خالد بن‌سعید بن‌عاص و همسر زبیر بن‌عوام ❇ ؛
5. عاتکه دختر زید بن‌عمرو بن‌نفیل و همسر زبیر بن‌عوام ❇ ؛
6. ام‌کلثوم دختر عقبة بنابیمعیط و همسر زبیر بن‌عوام ❇ ؛
7. ام‌عطاء، مولاة زبیر بن‌عوام ❇ .
طبقه دوم (تابعان)
1. ابوحبیبه، مولای زبیر ❇ ؛
2. ابوصالح، مولای ضباعه دختر زبیر بن‌عوام ☆ ؛
3. اشعب بن‌جبیر، مولای عبدالله بن‌زبیر (35 ـ 154 ه ) ؛
4. جعفر بن‌زبیر ❇ ؛
5. حمزة بن‌زبیر ❇ ؛
6. خالد بن‌زبیر ؛
7. عبدالله البهی، مولای زبیر ☆ ؛
8. عروة بن‌زبیر (23 / 29 / 30 ـ 94 ه)❇ ؛
9. مصعب بن‌زبیر (32 / 33 ـ 71 / 72 ه)❇ ؛
10. منذر بن‌زبیر (24 ـ 64 ه)❇ ؛
11. نافع، مولای زبیر ؛
12. یحنس بن‌عبدالله، مولای مصعب بن‌زبیر❇ .
طبقه سوم
1. ابوبکر بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
2. ابوحکیم، مولای زبیر ؛
3. ثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (م 155 / 177 / 178ه) ؛
4. حبیب بنابی مرضه، مولای عروة بن‌زبیر ؛
5. حمزة بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
6. حمید بنقیس، مولای آل‌زبیر (م130ه) ❇ ؛
7. خبیب بن‌عبدالله بن‌زبیر ( م93ه) ❇ ؛
8. زبیر بنعباد بنحمزة بن‌زبیر❇ ؛
9. صدیق بنموسی بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
10. عامر بن‌عبدالله بن‌زبیر (م120 ـ 124 ه) ؛
11. عباد بنحمزة بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
12. عباد بن‌عبدالله بن‌زبیر (م90ه) ❇ ؛
13. عبدالله بنرومان، مولای آل‌زبیر❇ ؛
14. عبدالله بنکیسان، مولای اسماء دختر ابوبکر❇ ؛
15. عمر بنقیس، مولای آل‌زبیر☉ ؛
16. فاطمه دختر منذر بن‌زبیر (ت. 48 ه ـ 0) ❇ ؛
17. محمد بنجعفر بن‌زبیر (م 110 ـ 120ه) ❇ ؛
18. هاشم بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
19. یعلی بنعقبه، مولای آل‌زبیر❇ ؛
20. یوسف بن‌زبیر، مولای ابنزبیر☆ .
طبقه چهارم
1. ابوالاسود محمد بنعبدالرحمن، یتیم عروه (م 117 / 130 ـ 137 ه) ❇ ؛
2. اسماعیل بنابی حکیم، مولای آل‌زبیر (م130ه) ❇ ؛
3. ام‌عمرو دختر عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
4. جعفر بنمصعب بن‌زبیر☆ ؛
5. حبیب، مولای عروة بن‌زبیر (م130 ه) ❇ ؛
6. عاصم بنمنذر بن‌زبیر❇ ؛
7. عبدالحمید بنسالم، مولای عمرو بن‌زبیر☆ ؛
8. عبدالله بنعروة بن‌زبیر (45 ـ 120 / 125 / 126 ه) ❇ ؛
9. عبیدالله بنعروة بن‌زبیر (م 139 ه) ؛
10. عثمان بنخالد بن‌زبیر ❇ ؛
11. عثمان بنعروة بن‌زبیر (م 136 ـ 140 ه) ❇ ؛
12. عمر بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر ❇ ؛
13. فلیح بن‌محمد بنمنذر بن‌زبیر❇ ؛
14. محمد بنعباد بن‌عبدالله بن‌زبیر ❇ ؛
15. محمد بنعروة بن‌زبیر (م 85 / 86 ه) ❇ ؛
16. محمد بنمنذر بن‌زبیر❇ ؛
17. هشام بنعروة بن‌زبیر (60 / 61 ـ 144 / 147 ه) ❇ ؛
18. وهب بنکیسان، مولای عبداله بن‌زبیر (م 127 / 129 ه) ❇ ؛
19. یحیی بنعباد بن‌عبدالله بن‌زبیر (م پس از 100 ه) ❇ ؛
20. یحیی بنعروة بن‌زبیر❇ ؛
21. یزید بنرومان، مولای آل‌زبیر (م 120 / 129 / 130 ه) ❇ .
طبقه پنجم
1. ابراهیم بنعقبه، مولای آل‌زبیر (م پیش از 141 ه) ❇ ؛
2. زبیر بنهشام بنعروة بن‌زبیر ❇ ؛
3. محمد بنعقبه، مولای آل‌زبیر☆ ؛
4. مصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (م 157 ه) ☆ ؛
5. مصعب بنسلیم، مولای زبیر❇ ؛
6. موسی بنعقبه، مولای آل‌زبیر (م 135 / 141 ه) ❇ ؛
7. نافع بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (82 / 83 ـ 155 ه) ❇ .
طبقه ششم
1. اسحاق بنابراهیم بنعقبه، مولای آل‌زبیر❇ ؛
2. اسماعیل بنابراهیم بنعقبه، مولای آل‌زبیر (م 158ه) ❇ ؛
3. سلیمان بن‌محمد بنیحیی بنعروة بن‌زبیر❇ ؛
4. عبدالواحد بنحمزة بن‌عبدالله بن‌زبیر ❇ ؛
5. محمد بنولید بننویفع، مولای آل‌زبیر❇ ؛
6. هاشم بنحمزة بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
7. یعقوب بنیحیی بنعباد بن‌عبدالله بن‌زبیر☉ ؛
8. ابراهیم بنمیمون کوفی، مولای آل‌زبیر ❇ .
طبقه هفتم
1. ابراهیم بنحمزة بن‌محمد بنحمزة بنمصعب بن‌زبیر (م230 ه) ❇ ؛
2. سلیمان بنداود طیالسی، مولای آل‌زبیر (م 203 / 204 ه) ❇ ؛
3. عامر بنصالح بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر (م 182 / 190 ه) ☆ ؛
4. عبدالله اصغر بننافع بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (146 ـ 210 / 225 ه) ❇ ؛
5. عبدالله بنمصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (111 / 114 / 115 ـ 184 ه) ☉ ؛
6. عتیق بنیعقوب بنصدیق بنموسی بن‌عبدالله بن‌زبیر (م 224 / 227 / 228 ه) ❇ ؛
7. مصعب بن‌عبدالله بنمصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (156 / 157 / 160 ـ 233 / 236 ه) ❇ .
طبقه هشتم
1. یعلی بنشبیب مکی، مولای آل‌زبیر☆ .
طبقه نهم
شاید راویان نامعروفی در این طبقه نیز باشند که تراجم‌نگاران از آنان یاد نکرده، اما به هر روی شماری از آنان در بخش راویان دارای «طبقه احتمالی» آمده‌اند .
طبقه دهم
1. محمد بنیعقوب بنعبدالوهاب بنیحیی بنعباد بن‌عبدالله بن‌زبیر (م پیش از 250ه)❇ ؛
2. هارون بنیحیی قریشی مکی زبیری❇ .
راویان دارای طبقه احتمالی
کمابیش 176 تن (67 %) از راویان در این جرگه جای می‌گیرند. تراجم‌نگاران، محدثان و مورخان این گروه را در طبقه خاصی نگنجانده و برخی از آنان در قرن‌های بعد آشکار و معروف شده‌اند. باری، آنان را با توجه به مشایخ و شاگردانشان در طبقه احتمالی می‌توان جای داد. مصعب زبیری (156 ـ 236 ه) از نخستین مورخانی است که جـداگانه و بـدون نام بردن از طبقه، به دسته‌بندی فرزندان هر یک از پسران زبیر در زیر نام پدرانشان پرداخت. خود او نیز از همین خاندان است. سپس مورخان دیگری مانند ابنقتیبه (م 276 ه)، بلاذری (م 279 ه)، ابنحزم (384 - 456 ه) و... نیز به چنین کاری دست زدند . گمان می‌رود که ابنقتیبه دینوری (م 276 ه) نخستین مورخی باشد که در فصلی خاص به شناساندن برخی از موالی آل‌زبیر و نوشتن چکیده‌ای درباره زندگی آنان پرداخت .
نام این راویان با توجه به طبقه مشایخ و راویانشان چنین گزارش می‌شود:
طبقه نخست
راوی احتمالی در این طبقه وجود ندارد.
طبقه دوم
1. ابوحره، مولای ابنزبیر ؛
2. ابوعمره، مولای زبیر ؛
3. ابویحیی، مولای آل‌زبیر ؛
4. أیمن، مولای زبیر ؛
5. حبیب بنشداد، مولای زبیر❇ ؛
6. خبّاب مولای زبیر بن‌عوام ؛
7. خبیب مولای زبیر بن‌عوام ؛
8. سلیمان بنعیاض مولای عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
9. عبدالرحمن بنابیعبدالله بنابیذؤیب اسدی، یتیم آل‌زبیر☆ ؛
10. عبداله بنأبیحبیبه، مولای زبیر ؛
11. عطاء بنابراهیم، مولای زبیر ❇ ؛
12. عطیه مولای زبیر ؛
13. عماره یا عمار، مولای زبیر ؛
14. عمرو بنسرح، مولای زبیر ؛
15. کیسان، مولای عبدالله بن‌زبیر ؛
16. مجلز، مولای زبیر ؛
17. وهب بنابی معتب یا ابی‌مغیث، مولای زبیر❇ .
طبقه سوم
1. ابراهیم بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر ؛
2. ام عروة دختر جعفر بن‌زبیر ؛
3. حبیب بنأبیمرضة، مولای عروة بن‌زبیر ؛
4. حمزة، مولای عروة بن‌زبیر ؛
5. زمیل بنعباس مدنی اسدی، مولای عروه☆ ؛
6. سلیمان بنرومان، مولای عروه☉ ؛
7. سنان، عروة بن‌زبیر❇ ؛
8. عائشه دختر جعفر بن‌زبیر ؛
9. عباد بنحمزة بن‌زبیر ؛
10. عبدالله بنعطاء، مولای زبیر☆ ؛
11. عکاشة بنمصعب بن‌زبیر❇ ؛
12. عمر بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
13. محمد بنخالد بن‌زبیر ؛
14. منذر بنعبیدة بن‌زبیر بن‌عوام ؛
15. یحیی بنابی اسید مصری، مولای زبیر بن‌عوام❇ ؛
طبقه چهارم
1. اسماعیل بنعروة بن‌زبیر ؛
2. بشیر بنأبی بشیر، مولای زبیر بن‌عوام❇ ؛
3. بردا، مولای آل‌زبیر❇ ؛
4. خالد بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر☉ ؛
5. خالد بنمصعب بن‌زبیر ؛
6. خبیب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
7. زبیر بنخبیب بنعبد الله بن‌زبیر ؛
8. زبیر بنعروة بن‌زبیر بن‌عوام☉ ؛
9. سلیمان بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر ؛
10. صدقه، مولای آل‌زبیر ؛
11. ابوحمزه عبد الواحد بنحمزه، مولای عروة بن‌زبیر ؛
12. عبد الواحد بنعباد بنعبد الله بن‌زبیر ؛
13. ابوحمزه عبدالواحد بنقیس، مولای عروة بن‌زبیر☆ ؛
14. عبدالوهاب بنیحیی بنعباد بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
15. عبدالله بنخبیب بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
16. عبیدالله بنمنذر بن‌زبیر❇ ؛
17. عثمان بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر ؛
18. عمر بنعروة بن‌زبیر ؛
19. عمر بنمصعب بن‌زبیر☆ ؛
20. عمرو بنعامر بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
21. عمرو بنمصعب بن‌زبیر❇ ؛
22. محمد بنیحیی بنعروة بن‌زبیر❇ ؛
23. أبوعقیل مسلم، مولای زبیر ؛
24. منذر بن‌سعید، مولای آل‌زبیر ؛
25. یونس الکاتب (م نزدیک به 135ه)، مولای زبیر بن‌عوام .
طبقه پنجم
1. ابراهیم بنموسی بنصدیق بنموسی بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
2. ابوالبراء، مولای آل‌زبیر ؛
3. أبیة ام‌سلیمان دختر نافع، مولای سکینة دخترمصعب بن‌زبیر ؛
4. بالإجماع، مولای عائشه دختر عبدالله بنعامر بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
5. ثابت بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (م 155 ه) ❇ ؛
6. جعفر بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر☆ ؛
7. خبیب بن‌عبدالله بنخبیب بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
8. ابوسلیمان داود بنعطاء مدنی، مولای آل‌زبیر☉ ؛
9. ابومحمد رباح نوبی، مولای زبیر ؛
10. ابوبکار رزیق بنسیار، مولای عمر بنمصعب بن‌زبیر ؛
11. زبیر بنخبیب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (م 189 ه) ☆ ؛
12. ابوعثمان زیاد المهزول یا زیادالمصفر، مولای مصعب بن‌زبیر❇ ؛
13. سالم بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر ؛
14. سلامة، مولای عائشه دختر عامر بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
15. شعیب بنبکر، مولای هشام بنعروه ؛
16. عبدالحمید بنصالح بندریج بنیحیی بن‌عبدالله بنصالح بنفتح قرشی صیداوی، مولای زبیر بن‌عوام ؛
17. عبدالرحمن، مولای عروه ؛
18. عبدالرحمن بنعباد بنعروة بن‌زبیر ؛
19. عبدالملک بنیحیی بنعباد بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
20. ابوحمزه عبدالواحد بنمیمون، مولای عروة بن‌زبیر☆ ؛
21. عبدالله بن‌محمد بنعروة بن‌زبیر ؛
22. عبدالله بنمنذر بنعمربنمنذر بن‌زبیر ؛
23. عبیدالله بنمنذر بنهشام بنمنذر بن‌زبیر ؛
24. عثمان بن‌عبدالله بنزیاد، مولای مصعب بن‌زبیر ؛
25. عثمان بنعثمان بنخالد بن‌زبیر ؛
26. عثمان بنعروة بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر ؛
27. عثمان بنمصعب بنعروة بن‌زبیر ؛
28. عروة بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر ؛
29. عروة بنهشام بنعروة بن‌زبیر ؛
30. عمرو بن‌عبدالله بنعروه ؛
31. عمیر بنعمر بنعروة بن‌زبیر ؛
32. محمد بنعثمان بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر ؛
33. محمد بنهشام بنعروة بن‌زبیر❇ ؛
34. مسالم بن‌عبدالله بنعروه ؛
35. مُسلَّم بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر ؛
36. مسلمة بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر☆ ؛
37. معاویة بنعاصم بنمنذر بن‌زبیر ؛
38. منذر بنعبیدالله بنمنذر بن‌زبیر❇ ؛
39. ابوحمزه میمون، مولای عروة بن‌زبیر ؛
40. أبوالخصیب نافع بنمیسره، مولای آل‌زبیر☉ ؛
41. یحیی بن جعفر بنمصعب بن‌زبیر ؛
42. یحیی بن‌زبیر بنعباد بنحمزة بن‌زبیر ؛
43. یحیی بن‌زبیر بنعباد بنحمزة بن‌عبدالله بن‌زبیر .
طبقه ششم
1. ابراهیم بن‌محمد بننافع بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
2. احمد بنعبدالحمید بنصالح بندریج بنیحیی بن‌عبدالله بنصالح بنفتح قرشی صیداوی، مولای زبیر ؛
3. اسماء دختر مصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
4. حمزة بنعبدالواحد بن‌محمد بن‌عمرو بنحلحله، مولای زبیر❇ ؛
5. صفیه دختر زبیر بنهشام بنعروة بن‌زبیر ؛
6. عائشه دختر زبیر بنهشام بنعروه ❇ ؛
7. عبدالله بنعثمان بنابراهیم بنمنذر بن‌زبیر ؛
8. عبدالله بن‌محمد بنیحیی بنعروة بن‌زبیر☉ ؛
9. عبدالله بنمعاویة بنعاصم بنمنذر بن‌زبیر☆ ؛
10. عبدالله اکبر بننافع بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
11. عبیدالله بن‌محمد بنیحیی بنعروة بن‌زبیر ؛
12. عتیق بنمسلمة بنعتیق بنعامر بن‌عبدالله بن‌زبیر (م 252 ه) ؛
13. عون بنحکیم، مولای زبیر بن‌عوام ؛
14. محمد بنعروة بنهشام بنعروة بن‌زبیر☉ ؛
15. محمد بنمنذر بنعبیدالله بنمنذر بن‌زبیر☉ ؛
16. محمد بنمنذر بنهشام بنعروة بن‌زبیر ؛
17. مصعب بنعثمان بنمصعب بنعروة بن‌زبیر ؛
18. هشام بنعروة بنهشام بنعروة بن‌زبیر ؛
طبقه هفتم
1. ام‌کلثوم دختر عثمان بنمصعب بنعروة بن‌زبیر ؛
2. بکار بن‌عبدالله بنمصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
3. ابوعروه رسته (مردی از فرزندان زبیر) ؛
4. سعید بن‌عمرو بن‌زبیر بن‌عمرو بن‌عمرو بن‌زبیر ؛
5. شعیب بناحمد بنعبدالحمید بنصالح بندریج، مولای زبیر بن‌عوام ؛
6. طیبه یا ظبیه، مولای فاطمه دختر عمر بنمصعب بن‌زبیر ؛
7. عبدالله بن‌محمد بنمنذربنعبدالله بنمنذر بن‌زبیر ؛
8. عثمان بن‌سعید ورش (110ـ 197 ه)، مولای آل‌زبیر❇ ؛
9. عروة بن‌عبدالله بن‌محمد بنیحیی بنعروة بن‌زبیر (م 213 ه) ☉ ؛
10. محمد بن‌عمرو بن‌عبدالله بنعمر بنمصعب بن‌زبیر بن‌عوام ؛
11. معاویة بن‌عبدالله بنمعاویة بنعاصم بنمنذر بن‌زبیر❇ ؛
12. معاویة بنعبدالرحمن بن‌عبدالله زبیری❇ ؛
13. هارون بنبکار بن‌عبدالله بنمصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
14. هشام بن‌محمد بنعروة بنهشام بنعروة بن‌زبیر .
طبقه هشتم
1. ابراهیم بنمصعب بنعمارة بنحمزة بنمصعب بن‌زبیر ؛
2. احمد بن‌عبدالله بننافع بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
3. ابو عبدالله زبیر بنبکار بن‌عبدالله بنمصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
4. زبیر بنعامر بنصالح بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر ؛
5. عمر بن‌عبدالله بننافع زبیری ؛
6. محمد بنولید بن‌عمرو بن‌عمرو بن‌زبیر ؛
7. مصعب بنابراهیم بنحمزة بن‌محمد بنحمزة بنمصعب بن‌زبیر ؛
8. هارون بنعبدهارون بنابوبکر (بکار) بن‌عبدالله بنمصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر❇ ؛
9. یوسف بننافع بن‌عبدالله بننافع بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر☆ .
طبقه نهم
1. ثابت بن‌زبیر بنخبیب ؛
2. ابوزنباع روح بنفرج بنعبدالرحمن قطان، مولای زبیر بن‌عوام (204 ـ 282 ه)❇ ؛
3. عبدالله بنجعفر بنمصعب زبیری ؛
4. عبدالله بن‌زبیر بنبکار ؛
5. مصعب بن‌زبیر بنبکار بن‌عبدالله بنمصعب ؛
6. موسی بن‌محمد بنعمران بن‌محمد بنمصعب بن‌عبدالله بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر .
طبقه دهم
1. جعفر بنمصعب بن‌زبیر بنبکار ؛
2. عمر بن‌عبدالله بن‌زبیر بنعامر بنصالح بن‌عبدالله بنعروة بن‌زبیر ؛
راویان بی‌طبقه و بی‌اعتبار
1. ناصرالدین احمد بنجمال الدین محمد بن ... ؛
2. احمد بنحسن بنقاسم بنعبدالرحمن بنسهل بنسری ؛
3. احمد بنحسنویة بنحاجی ؛
4. احمد بنحسین زبیری ؛
5. احمد بنعثمان بنطلحة بن‌محمد بنعثمان بنطلحة بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر بن‌عوام ؛
6. حامد بنحسنویة بنحاجی زبیری ؛
7. حسنویة بنحاجی بنحسنویه ؛
8. حمزة بن‌محمد بن ... عامر بن‌عبدالله بن‌زبیر بن‌عوام (408 ـ 489 ) ؛
9. عماد الدین داود بنیحیی بنکامل قرشی از نوادگان زبیر (598 ـ 684 ه) ؛
10. ابوعبدالله زبیر بناحمد بنسلیمان بن‌عبدالله بنعاصم بنمنذر بنزبیربنعوام (م 317 /320 ه) ❇ ؛
11. زبیر بن‌محمد بناحمد بنعثمان بنطلحة بنعثمان بنطلحة بنخالد بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر ؛
12. سلیمان بناحمد بنحسنویه زبیری ؛
13. عبدالصمد بناحمد بنحسین زبیری ( م پس از 350 ه) ؛
14. عبدالکریم بنحمزه زبیری ؛
15. عبدالله بناحمد بنحسنویة بنحاجی ؛
16. عثمان بنطلحه بن‌محمد بنعثمان بنطلحه بن‌محمد بنخالدبنزبیر زبیری قزوینی (م پس از 270 ه) ؛
17. عزالدین زبیری ؛
18. نجم‌الدین ابوالحسن علی بنداود قحفازی (668 ـ 745 ه)، از نوادگان زبیر ؛
19. أبوالقاسم محسن بنأحمد بنحسین بنعلی بن‌محمد بنیحیی بنعباد بن‌عبدالله بن‌زبیر ؛
20. محمد بنابراهیم بنحسن بنحسین بناحمد بنحسین بنمحمدبنزبیر بنموسی بنهارون بنموسی بن‌عبدالله بن‌زبیر بن‌عوام النربجی (قرن ششم هجری قمری) ؛
21. محمد بناحمد بنعثمان بنطلحة بن‌محمد بنعثمان بنطلحة بن‌محمد بنخالد بن‌زبیر (م 408 ه) ؛
22. أبوبکر محمد بنبشر بنبطریق زبیری عکری مصری (248 ـ 332 ه)، مولای آل‌زبیر ؛
23. محمد بنحسنویة بن‌عبدالله بنقاسم بنعبدالرحمن زبیری (م 533 ه) ؛
24. محمد بنعبدالواحد بن‌محمد بن‌عبدالله بن‌محمد بنمصعب بنثابت بن‌عبدالله بن‌زبیر (357 ـ 0) ؛
25. أبوبکر محمد بنعثمان زبیری، از فرزندان عروة بن‌زبیر ؛
26. محمد بنیحیی بناحمد بنحسنویة بنحاجی زبیری (قرن ششم هجری قمری) ؛
27. یحیی بناحمد بنحسنویة بنحاجی زبیری .
122 تن از 261 (نزدیک به 47%) راویان، وضع اعتباری روشنی دارند، اما دانش‌مندان رجال، محدثان و مورخان درباره دیگر راویان آل‌زبیر (139 تن / کمابیش 53%)، هیچ نظری عرضه نکرده‌اند. نود تَن (82 مرد و 8 زن؛ یعنی کمابیش 34 %) از این افراد، ثقه و معتمَدند. بیست نفرشان (کمابیش 8 %) میان ثقه و منکرالحدیث جای دارند و مورخان و رجالیان درباره آنان نظرهای گوناگونی عرضه کرده‌اند. هم‌چنین دوازده تن (کمابیش 4% ) از این راویان، ضعیف، مجهول یا منکرالحدیث به شمار می‌روند.
نتیجه
آل‌زبیر پس از ناکامی در کارهای نظامی و حکومتی، به فراگیری احادیث و اخبار و نقل آنها گرویدند. منابع تاریخی گوناگون، 261 راوی را در شمار این خاندان گنجانده‌اند. نزدیک به 173 تن از آنان به زبیر بن‌عوام یا نسل او منتسبند و چهار نفرشان از همسران وی به شمار می‌روند. نزدیک به 84 تن از آنان نیز در شمار موالی اویند. برخی از مورخان و رجالیان پیشین به دسته‌بندی این راویان پرداخته و از آنان تا طبقه دهمشان نام برده، اما تنها 85 تن از راویان در بخش‌بندی آنان آمده و نزدیک به 176 تن از آنان دارای طبقه احتمالی یا بی‌طبقه شمرده شده‌اند. هم‌چنین بیش از نود تَن از راویان آل‌زبیر ثقه و معتَمدند و بیست نفرشان میان ثقه و منکرالحدیث می‌گنجند و دوازده تن از آنان ضعیف، مجهول یا منکرالحدیث به شمار می‌آیند. گرچه منابع رجالی و حدیثی درباره دیگر راویان آل‌زبیر (139 نفر) هیچ نظری عرضه نکرده‌اند، نام و آوازه آل‌زبیر، همسران و وابستگانشان در حدیث و تاریخ‌نگاری جاودان شده است.
بیش‌ترین راویان در طبقه پنـجم جای دارند. این طبقه پنجاه تن را در بر می‌گیرد. پس از آن طبقه چهارم با 46 راوی و سپس طبقه سوم با 35 راوی است. شمار راویان از طبقه نخست تا پنجم، به طور صعودی و از طبقه ششم به بعد، نزولی پیش می‌رود.
راویان موالی در سنجش با راویان زبیری در طبقه دوم، هفده تن بیشتر از فرزندان زبیرند و راویان موالی در این طبقه بر آنان برتری دارند، اما شمار راویان زبیری در سنجش با موالی در دیگر طبقات بیشتر است.
بیشتر راویان ثقه (24 نفر) در طبقه چهارم جای دارند؛ طبقه سوم با شانزده و طبقه دوم با یازده راوی ثقه پس از آن قرار می‌گیرند. طبقه ششم و هفتم تنها هشت راوی و طبقه‌های هشتم و دهم دو راوی ثقه دارند. شمار راویان ثقه از طبقه نخست تا چهارم به طور صعودی و از طبقه پنجم به بعد نزولی پیش رفته است. شمار راویان ثقه همه طبقات، به 89 تن و با یک نفر از راویان بدون طبقه، به نود نفر می‌رسد.
با سنجش نمودار‌های یکم و سوم می‌توان دریافت که تنها طبقه نخست با همان شمار راویان و راویان ثقه ثابت مانده، اما دیگر طبقات در نمودار راویان ثقه تغییر نکرده و شمار راویان آنها کاهش یافته است. این کاهش در طبقه پنجم با کاهش چهل نفری، بیشتر نمایان می‌شود.
شمار راویان ثقه موالی در سنجش با راویان ثقه زبیری در طبقه دوم با اختلاف یک نفر و در طبقه ششم با اختلاف دو تن، بیش از راویان آل‌زبیر است و راویان ثقه موالی در این دو طبقه بر آنان برتری دارند، اما شمار راویان ثقه زبیری در سنجش با راویان ثقه موالی در دیگر طبقات به‌ویژه طبقه چهارم به‌طور چشم‌گیرتری بیشتر است.
با سنجش این دو نمودار می‌توان دریافت که شمار راویان زبیری و موالی و راویان ثقه آنان تنها در طبقه نخست هیچ تغییری نکرده و از این‌رو، نمودار ثابت مانده، اما شمار آنان در نمودار راویان ثقه بسیار تغییر کرده است.
کتاب‌شناسی
1. ابنأبی شیبة، أبوبکر عبدالله بن‌محمد (1409ه)، الکتاب المصنف فی الأحادیث و الآثار، تحقیق کمال یوسف الحوت، الریاض، مکتبة الرشد.
2. ابنأبیعاصم، أبوبکر أحمد بن‌عمرو (1400ه)، السنة، تحقیق محمدناصرالدین الألبانی، بیروت، المکتب الإسلامی.
3. ابنأبیالوفاء، أبومحمد عبدالقادر (بی‌تا)، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة، کراتشی، میرمحمد کتب‌خانه.
4. ابنالاثیر، محمد بن‌محمد الشیبانی (1415ه / 1995م)، الکامل فی التاریخ، تحقیق أبی‌الفداء عبدالله القاضی، چاپ دوم، بیروت، دارالکتب العلمیة.
5. ابنبطوطه، أبوعبدالله محمد بن‌عبدالله (1405ه)، تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار، تحقیق د. علی المنتصر الکتانی، چاپ چهارم، بیروت، مؤسسة الرسالة.
6. ابنالجوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بنعلی (1358 و 1412ه / 1992م)، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، تحقیق محمد و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة و دارصادر.
7. ------------ (1406ه)، الضعفاء والمتروکین، تحقیق عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
8. ------------ (1415ه)، التحقیق فی أحادیث الخلاف، تحقیق مسعد عبدالحمید محمد السعدنی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
9. ابن‌حبان، أبوحاتم محمد (1395ه / 1975م)، الثقات، تحقیق السید شرف‌الدین أحمد، دارالفکر.
10. -------------- (1959م)، مشاهیر علماء الأمصار، تحقیق م. فلایشهمر، بیروت، دارالکتب العلمیة.
11. -------------- (بی‌تا)، المجروحین، تحقیق محمود إبراهیم زاید، حلب، دارالوعی.
12. ابن‌حبان الإصبهانی، أبی‌محمد عبدالله (1998م)، أخلاق النبی وآدابه، تحقیق د. صالح بن‌محمد الونیات، الریاض، دارالمسلم.
13. ابن‌حجر، أبوالفضل أحمد بنعلی (1412ه / 1992م)، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق علی‌محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل.
14. -------------- (بی‌تا)، تعجیل المنفعة بزوائد رجال الأئمة الأربعة، تحقیق د. إکرام الله إمداد الحق، بیروت، دارالکتاب العربی.
15. -------------- (1406ه / 1986م)، تقریب التهذیب، تحقیق محمد عوامة، سوریا، دارالرشید.
16. --------------1384ه / 1964م)، تلخیص الحبیر، تحقیق السید عبدالله هاشم الیمانی، المدینه المنورة.
17. --------------1404ه / 1984م)، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر.
18. -------------- (1406ه / 1986م)، لسان المیزان، تحقیق دائرة المعارف النظامیة، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
19. -------------- (1379ه)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین الخطیب، بیروت، دارالمعرفة.
20. ابنحزم، أبومحمد علی بنأحمد (1403ه / 1983م)، جمهرةأنساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة.
21. -------------- (بی‌تا)، المحلی، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دارالفکر.
22. ابنخلکان، أبی‌العباس شمس‌الدین أحمد بن‌محمد (1968م)، وفیات الأعیان وأنباء الزمان، تحقیق د. إحسان عباس، بیروت، دارالثقافة.
23. ابنخیاط، أبوعمر خلیفة (1402ه / 1982م)، الطبقات، تحقیق د. أکرم ضیاء العمری، چاپ دوم، الریاض، دارطیبة.
24. ابنداود، تقی‌الدین الحسن بنعلی (1392ه / 1972م)، کتاب الرجال، المطبعة الحیدریة، النجف.
25. ابن‌سعد، أبوعبداله محمد (بی‌تا)، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.
26. ---------------- (1408ه)، الطبقات الکبری ( القسم المتمم لتابعی أهل المدینة ومن بعدهم )، تحقیق زیاد محمد منصور، چاپ دوم، المدینة المنورة، مکتبة العلوم والحکم.
27. ابنشاهین، عمر بنأحمد (1404ه / 1984م)، تاریخ أسماء الثقات، تحقیق صبحی السامرائی، الکویت، الدارالسلفیة.
28. ابنعبدالبر، أبوعمر یوسف بن‌عبدالله (1412ه)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل.
29. -------------- (1387ه)، التمهید لما فی الموطأ من المعانی والأسانید، تحقیق مصطفى بنأحمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، المغرب، وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
30. ابنالعجمی، أبوالوفا إبراهیم بن‌محمد (1407ه / 1987م)، الکشف الحثیث عمن رمی بوضع الحدیث، تحقیق صبحی السامرائی، بیروت, مکتبة النهضة العربیة.
31. ابنعدی الجرجانی، أبوأحمد عبدالله (1409ه / 1988م)، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق یحیى مختار غزاوی، چاپ سوم، بیروت، دارالفکر.
32. ابنعدیم، کمال‌الدین عمر (1988م)، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق د. سهیل زکار، بیروت، دارالفکر.
33. ابنعساکر، ابوالقاسم علی (1415ه / 1995م)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر.
34. ابنعماد، عبدالحی بنأحمد (بی‌تا)، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب (الکتاب مدقق مرة واحدة)، بیروت، دارالکتب العلمیة.
35. ابنفرحون، إبراهیم بنعلی (بی‌تا)، الدیباج المذهب فی معرفة أعیان علماء المذهب، بیروت، دارالکتب العلمیة.
36. ابنقتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بنمسلم (1407ه / 1987م)، المعارف، بیروت، دارالکتب العلمیة.
37. ابنکثیر، أبوالفداء إسماعیل بنعمر (بی‌تا)، البدایة والنهایة، بیروت، مکتبة المعارف.
38. -------------- (1404ه)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالفکر.
39. ابنماکولا، أبونصر علی بنهبةالله (1411ه)، الإکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف والمختلف فی الأسماء والکن، بیروت، دارالکتب العلمیة.
40. -------------- (1410ه)، تهذیب مستمر الأوهام علی ذوی المعرفة وأولی الأفهام، تحقیق سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة.
41. ابنمعین، أبوزکریا یحیى (1400ه)، تاریخ ابنمعین (روایة عثمان الدارمی)، تحقیق د. أحمد محمد نور سیف، دمشق، دارالمأمون للتراث.
42. -------------- (1400ه)، من کلام أبی زکریا یحیی بنمعین فی الرجال، تحقیق د. أحمد محمد نور سیف، دمشق، دارالمأمون للتراث.
43. ابنهشام، أبومحمد عبدالملک (1411ه)، السیرة النبویة لابنهشام، تحقیق طه عبدالرءوف سعد، بیروت، دارالجیل.
44. أبوبکر بغدادی، محمد بنعبدالغنی (1410ه)، تکملة الإکمال، تحقیق عبدالقیوم عبد ریب النبی، مکة المکرمه، جامعة أم‌القری.
45. أبوزرعة رازی، عبیدالله بنعبدالکریم (1409ه)، الضعفاء وأجوبة الرازی علی سؤالات البرذعی، تحقیق د. سعدی الهاشمی، چاپ دوم، المنصورة، دارالوفاء.
46. أبوعثمان الخراسانی، سعید بنمنصور (1982م)، کتاب السنن، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، الهند، الدار السلفیة.
47. أبوالعلا المبارکفوری، محمد بنعبدالرحمن (بی‌تا)، تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
48. أبومحمد حنفی، عبدالله بنیوسف (1375ه)، نصب الرایة، تحقیق محمد یوسف البنوری، مصر، دارالحدیث.
49. أبونعیم الأصبهانی، أحمد بن‌عبدالله (1405ه)، حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء، چاپ چهارم، بیروت، دارالکتاب العربی.
50. أبویعلى الخلیل بن‌عبدالله (1409ه)، الارشاد، تحقیق محمد سعید عمر ادریس، الریاض، مکتبة الرشد.
51. أحمد بنحنبل، أبوعبدالله (1408ه / 1988م)، العلل ومعرفة الرجال، تحقیق وصی‌الله بنمحمدعباس، بیروت, المکتب الإسلامی.
52. -------------- (1989م)، کتاب بحر الدم فیمن تکلم فیه الإمام أحمد بمدح أو ذم، تحقیق د. أبوأسامة وصی‌الله بن‌محمد بنعباس، الریاض.
53. البکری، أبوعبید عبدالله بنعبدالعزیز (1403ه)، معجم ما استعجم من أسماء البلاد والمواضع، تحقیق مصطفى السقا، چاپ سوم، بیروت، عالم‌الکتب.
54. البیهقی، أبوبکر أحمد بنالحسین (1414ه / 1994م)، سنن البیهقی الکبری، تحقیق محمد عبدالقادرعطا، مکة المکرمة، مکتبة دارالباز.
55. -------------- (1410ه)، شعب الإیمان، تحقیق محمد السعید بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة.
56. تفرشی، السید مصطفی بنالحسین الحسینی (1418ه)، نقد الرجال، مؤسسه آل‌البیت، قم.
57. الجرجانی، علی بن‌محمد (1405ه)، التعریفات، تحقیق ابراهیم الابیاری، بیروت، دارالکتاب العربی.
58. الجوزجانی، أبوإسحاق إبراهیم (1405ه)، أحوال الرجال، تحقیق صبحی البدری السامرائی، بیروت، مؤسسة الرسالة.
59. حاجی خلیفه، مصطفى بن‌عبدالله (1413ه / 1992م)، کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، بیروت، دارالکتب العلمیة.
60. الحاکم، أبوعبدالله محمد بن‌عبدالله (1375ش)، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بنحسین نیشابوری، تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه.
61. الحسینی، أبوالمحاسن محمد بنعلی (1409ه / 1989م)، الإکمال فی ذکر من له روایة فی مسند الإمام أحمد من الرجال، تحقیق د. عبدالمعطی، أمین قلعجی، کراچی، جامعة الدراسات الإسلامیة.
62. -------------- (بی‌تا)، ذیل تذکرة الحفاظ، تحقیق حسام‌الدین القدسی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
63. الحر العاملی، محمد بنالحسن (1414ه)، تفصیل وسائل الشیعه، تحقیق محمدرضا الحسینی، چاپ دوم، مؤسسه آل‌البیت.
64. الخطیب البغدادی، أبوبکر أحمد بنعلی (بی‌تا)، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة.
65. -------------- (بی‌تا)، الکفایة فی علم الروایة، تحقیق أبوعبدالله السورقی, إبراهیم حمدی المدنی، المدینة المنورة، المکتبة العلمیة.
66. -------------- (1407ه)، موضح أوهام الجمع والتفریق، تحقیق د. عبدالمعطی أمین قلعجی، بیروت، دارالمعرفة.
67. -------------- (1417ه)، تالی تلخیص المتشابه، تحقیق مشهور بنحسن آل‌سلمان، الریاض، دارالصمیعی.
68. الدارقطنی، أبوالحسن علی بنعمر (1404ه)، سؤالات البرقانی للدارقطنی، تحقیق د. عبدالرحیم محمد أحمد القشقری، باکستان، کتب‌خانه جمیلی.
69. -------------- (1386ه / 1966م)، سنن الدارقطنی، تحقیق السید عبدالله هاشم یمانی‌المدنی، بیروت، دارالمعرفة.
70. الذهبی، أبوعبدالله محمد بنأحمد (1413ه)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرناؤوط, محمد نعیم العرقسوسی، چاپ هفتم، بیروت، مؤسسة الرسالة.
71. -------------- (1404ه)، معرفة القراء الکبار علی الطبقات والأعصار،
تحقیق بشار عواد معروف, شعیب الأرناؤوط و صالح مهدی عباس، بیروت،
مؤسسة الرسالة.
72. -------------- (1413ه / 1992م)، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، تحقیق محمد عوامة، جدة، دارالقبلة للثقافة الإسلامیة.
73. -------------- (بی‌تا)، المغنی فی الضعفاء، تحقیق نورالدین عتر.
74. -------------- (1408ه)، المقتنی فی سرد الکنی، تحقیق محمد صالح عبدالعزیز المراد، المدینة المنورة، مطابع الجامعة الإسلامیة.
75. -------------- (1995م)، میزان الإعتدال فی نقد الرجال، تحقیق الشیخ علی محمد معوض و الشیخ عادل أحمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیة.
76. الرازی، أبومحمد عبدالرحمن بن‌محمد (1271ه / 1952م)، الجرح والتعدیل، بیروت، دارإحیاءالتراث العربی.
77. -------------- (1405ه)، علل، تحقیق محب‌الدین الخطیب، بیروت، دارالمعرفة.
78. الرافعی، عبدالکریم بن‌محمد (1987م)، التدوین فی أخبار قزوین، تحقیق عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
79. الربعی، محمد بن‌عبدالله (1410ه)، تاریخ مولد العلماء ووفیاتهم، تحقیق د. عبدالله أحمد سلیمان الحمد الریاض، دارالعاصمة.
80. الزبیدی، محمد مرتضی (بی‌تا)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، المکتبة الحیاة.
81. الزرقانی، محمد بنعبدالباقی (1411ه)، شرح الزرقانی علی موطأ الإمام مالک، بیروت، دارالکتب العلمیة.
82. الزرکلی، خیرالدین (1980م)، الأعلام، چاپ پنجم، بیروت، دارالعلم للملایین.
83. السخاوی، شمس‌الدین (1993م)، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت، دارالکتب العلمیة.
84. السمعانی، ابوسعد عبدالکریم (1408ه / 1988م)، الانساب، تقدیم و تعلیق عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان.
85. السیوطی، عبدالرحمن ابنأبی بکر (1389ه / 1969م)، إسعاف المبطأ برجال الموطأ، مصر، المکتبة التجاریة الکبرى.
86. -------------- (بی‌تا)، تدریب الراوی، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، الریاض، مکتبة الریاض الحدیثیة.
87. الشیبانی، أبوبکر أحمد بن‌عمرو (1411ه / 1991م)، الآحاد والمثانی، تحقیق د. باسم فیصل أحمد الجوابرة، الریاض، دارالرایة.
88. الشیرازی، أبوإسحاق إبراهیم بنعلی (بی‌تا)، طبقات الفقهاء، تحقیق خلیل‌المیس، بیروت، دارالقلم.
89. الطبرانی، أبوالقاسم سلیمان بنأحمد (1405ه / 1985م)، الروض الدانی (المعجم الصغیر)، تحقیق محمد شکور محمود الحاج أمریر، بیروت و عمان، المکتب الإسلامی و دارعمار.
90. -------------- (1404ه / 1983م)، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بنعبدالمجید السلفی، چاپ دوم، الموصل، مکتبة العلوم والحکم.
91. -------------- (1415ه)، المعجم الأوسط، تحقیق طارق بنعوضالله بن‌محمد و ...، القاهرة، دارالحرمین.
92. -------------- (1405ه / 1984م)، مسند الشامیین، تحقیق حمدی بنعبدالمجید السلفی، بیروت، مؤسسة الرسالة.
93. -------------- (1410ه)، طرق حدیث، تحقیق علی حسن علی عبدالحمید و...، الاردن، المکتب الاسلامی دارعمار.
94. طبری، أبوجعفر أحمد (1996م)، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، تحقیق عیسى عبدالله محمد مانع الحمیری، بیروت، دارالغرب الإسلامی.
95. طبری، أبوجعفر محمد بنجریر (1407ه)، تاریخ الأمم والملوک، بیروت، دارالکتب العلمیة.
96. طبری اللالکائی، هبةالله بنالحسن (1402ه)، اعتقاد اهل سنة، تحقیق د. أحمد سعدالحمان، الریاض، دارطیبة.
97. عبدالقادر بنأبوالوفاء (بی‌تا)، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیه، کتب‌خانه میرمحمد، کراچی.
98. العجلی، أبوالحسن أحمد بن‌عبدالله (1405ه / 1985م)، معرفة الثقات، تحقیق عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی، المدینة المنورة، مکتبة الدار.
99. العدنی، أبی‌عمر محمد بنیحیى (1407ه)، الإیمان، تحقیق حمد بنحمدی الجابری الحربی، الکویت، الدارالسلفیة.
100. العقیلی، أبوجعفر محمد بنعمر (1404ه / 1984م)، الضعفاء الکبیر، تحقیق عبدالمعطی أمین قلعجی، بیروت، دارالمکتبة العلمیة.
101. العلائی، أبوسعید بنخلیل (1407ه / 1986م)، جامع التحصیل فی أحکام المراسیل، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، چاپ دوم، بیروت، عالم الکتب.
102. غضنفری، محمدرضا ()، کارنامه علمی و فرهنگی آل‌زبیر در حدیث و تاریخ‌نگاری، چاپ نشده.
103. الفاکهی، أبوعبدالله محمد بنإسحاق (1414ه)، أخبار مکة فی قدیم الدهر وحدیثه، تحقیق د. عبدالملک عبدالله دهیش، چاپ دوم، بیروت، دارخضر.
104. قاضی، ابوطالب (1409ه)، علل الترمذی، تحقیق صبحی السامرائی و...، بیروت، عالم الکتب.
105. قزوینی، زکریا بن‌محمد (1373ش)، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انتشارات امیرکبیر.
106. القیسرانی، محمد بنطاهر (1415ه)، تذکرة الحفاظ، تحقیق حمدی عبدالمجید إسماعیل السلفی، الریاض، دارالصمیعی.
107. کحاله، عمررضا (بی‌تا)، المعجم المؤلفین، بیروت، مکتبة المثنی.
108. المدینی، أبوالحسن علی بن‌عبدالله (1404ه)، سؤالات محمد بنعثمان بنأبی شیبة لعلی بنالمدینی، تحقیق موفق عبدالله عبدالقادر، الریاض، مکتبة المعارف.
109. المزی، أبوالحجاج یوسف (1400ه / 1980م)، تهذیب الکمال، تحقیق د. بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة.
110. مسعودی، ابوالحسن علی بنحسین (1365ش)، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
111. المسلم القشیری، أبوالحسین مسلم بنالحجاج (1404ه)، الکنی والأسماء، تحقیق عبدالرحیم محمد أحمد القشقری، المدینة المنورة، الجامعة الإسلامیة.
112. -------------- (1408ه / 1988م)، المنفردات والوحدان، تحقیق د. عبدالغفار سلیمان البنداری، بیروت، دارالکتب العلمیة.
113. مصعب زبیری، ابوعبدالله (1953م)، کتاب نسب قریش، تحقیق إ. لوی پورونسال، قاهره، دارالمعارف.
114. المقدسی، أبوعبدالله محمد بنعبدالواحد (بی‌تا)، الأحادیث المختارة، تحقیق عبدالملک بن‌عبدالله بندهیش، مکة المکرمة، مکتبة النهضة الحدیثیة.
115. المناوی، محمد عبدالرؤوف (1410ه)، التعاریف، تحقیق محمد رضوان الدایة، بیروت، دارالفکر.
116. -------------- (1356ه)، فیض القدیر، مصر، المکتبة التجاریة الکبری.
117. نجاشی، ابوالعباس أحمد بنعلی (بی‌تا)، الرجال، تحقیق السید موسی‌الشبیری، مؤسسة النشر‌الاسلامی، قم.
118. الندیم، أبوالفرج محمد بنإسحاق (1398ه / 1978م)، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة.
119. النسائی، أحمد بنشعیب (1369ه)، الضعفاء والمتروکین، تحقیق محمود إبراهیم زاید، حلب، دارالوعی.
120. النعیمی، عبدالقادر بن‌محمد (1410ه)، الدارس فی تاریخ المدارس، تحقیق إبراهیم شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة.
121. واقدی، محمد بنعمر (1369ش)، مغازی، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، چاپ دوم، تهران، مرکز نشر دانش‌گاهی.
122. الهیثمی، أبوالحسن علی بنأبیبکر (1407ه)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، بیروت، دارالکتب العربی.
123. یاقوت الحموی، أبوعبدالله (بی‌تا)، معجم البلدان، بیروت، دارالفکر
تبلیغات
