کشاورزى در فرهنگ اهل بیت(ع)

کشاورزى در فرهنگ اهل بیت(ع) از اهمیت‏بسیار بر خور دار است.
این کار نه تنها در کلمات آن بزرگان مورد بیشترین تاکید قرارگرفته، بلکه اکثر پیامبران الهى، پیشوایان معصوم و بندگان‏صالح عملا به این کار پرداخته و به آن افتخار کرده‏اند. آن‏بزرگان کشاورزان را انسانهایى ارزشمند، متوکل، نیکوکار، صاحب‏پاک‏ترین و حلال‏ترین شغل‏ها و سودمند به حال جامعه معرفى کرده،در جهان آخرت، صاحب بهترین مقامات دانسته‏اند. اهمیت و ارزش‏دادن به کشاورزى در فرهنگ غنى اسلام تا آنجا پیش رفته که ذات‏مقدس بارى تعالى در قرآن خودش را کشاورز معرفى کرده، خطاب به‏مردم مى‏فرماید:
«افرایتم ما تحرثون. ء انتم تزرعونه ام نحن الزارعون‏» (1) آیا ندیدید تخمى را که در زمین مى‏کارید؟ آیا شما کشاورزید یاما؟ آرى، کشاورز حقیقى منم! ما در این نوشتار براى آشنایى‏خوانندگان گرامى با سخنان نورانى ائمه معصوم (ع) در زمینه‏کشاورزى، برخى از احادیث آنها را مورد توجه قرار مى‏دهیم.
ارزش کشاورزى
1 امام صادق(ع) مى‏فرماید: از پیامبر بزرگوار اسلام (ص)پرسیدند: بهترین ثروت کدام است؟ حضرت فرمود: «زرع زرعه صاحبه‏و اصلحه و ادى حقه یوم حصاده...» (2) زراعتى که با دست‏کشاورزش کشت‏شده و با مراقبتهایش به بار نشسته و هنگام‏برداشت، حقوق واجبش را پرداخت کرده است.
گنجهاى جامعه
2 یزید بن هارون از امام صادق(ع) نقل مى‏کند که فرمود:
کشاورزان گنجهاى یک جامعه هستند. آنان چیزهاى پاک و حلال رامى‏کارند. خداوند متعال آن را از زمین رویانده، خارج کرده ورشد مى‏دهد. اینان روز رستاخیز بهترین مقام را در میان دیگرمردم خواهند داشت. از همه به درگاه خداوند نزدیکترند و نامشان‏به مبارکى برده خواهد شد. (3)
کشاورزى نیک‏ترین پیشه
3 مردى به امام صادق(ع) عرضه داشت: فدایت گردم. شنیده‏ام‏گروهى هستند که کشاورزى را دوست ندارند و مى‏گویند شغل خوبى‏نیست. حضرت پاسخ داد، کشت کنید و درخت‏بکارید. به خدا سوگند،مردم کارى پاکتر و نیکوتر از آن انجام نمى‏دهند. (4)
کشاورزى سفره‏اى گسترده
4 کار کشاورزى تولید محصولاتى است که به مصرف تمام افرادجامعه مى‏رسد و هرکس از آن بهره‏اى مى‏برد. در واقع زراعت‏سفره‏اى‏گسترده است که، علاوه بر انسانها، حیوانات آسمان و زمین هم ازآن بهره‏مند مى‏شوند. امام باقر(ع) در این مورد از پدر بزرگوارش‏نقل مى‏کند که فرمود: «بهترین اعمال آن است که برزگرى بذرى‏بکارد و سپس از آن، هر شخص نیک و یا فاسد بخورد. اگرنیکوکاران و انسانهاى خدا جو از آن استفاده کنند، براى صاحب‏آن دعا و طلب مغفرت مى‏کنند; و اگر انسانهاى بدکار از آن‏بهره‏مند شوند، نفرین مى‏شوند; و نیز پرندگان آسمان و حیوانات‏روى زمین از خوان نعمت کشاورز استفاده مى‏کنند. (5)
وصیت پیامبر به زمامداران
5 یکى از وصایاى رسول اکرم(ص) توجه به حال کشاورزان بود. آن‏حضرت خطاب به امام على(ع) فرمود: «یاعلى، مبادا در حکومت‏توبه کشاورزان ستم شود؟» (6)
گرانبهاترین گوهر نایاب
6 امام صادق(ع) فرمود:
«الکیمیاء الاکبر الزراعه.» زراعت گرانبهاترین گوهر نایاب‏است. (7)
به راستى چرا پیشوایان مذهب ما این همه در موردکشاورزى تاکید کرده‏اند؟ شاید تاکید ایشان به این علت‏باشدکه ادامه حیات و زندگى هر انسانى به تغذیه وابسته بوده، تغذیه‏نیز در گرو کار کشاورزى است. نه تنها زندگى فردى هر شخص، بلکه‏زندگى اجتماع و یک ملت هم به چگونگى تولیدات و محصولات کشاورزى‏آن جامعه وابسته است. هر جامعه‏اى که بخواهد مستقل و آزادزندگى کند و سر نوشت‏خودش را با دست‏خود رقم بزند، باید درکشاورزى استقلال داشته و بتواند محصولات مورد نیازش را خودش‏تولید کند; زیرا خود کفایى و استقلال هر ملتى در گرو پیشرفت‏تولیدات کشاورزى آن ملت است. افزون بر این، رسیدن به اهداف‏عالى معنوى و مقامات بلند عرفانى نیز در گرو تامین نیازهاى‏جسمانى انسان است. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: بار خدایا، به‏نان ما برکت عنایت فرما و فاصله‏اى میان ما و آن ایجاد نفرما.
اگر نان نباشد، ما نمى‏توانیم روزه بگیریم، نماز بخوانیم وواجبات الهى را به جاى آوریم. (8) با توجه به این نکات معلوم‏مى‏شود کشاورزى مهمترین عامل پیشرفت هر جامعه است و مردمى که‏نتوانند نان سفره خویش را تامین کنند، هرگز روى خوشبختى واستقلال را نخواهند دید.
حضرت على (ع) فرمود:
«من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله‏» (9) کسى که باداشتن آب و خاک، باز هم فقیر باشد; از رحمت‏خداوند متعال دوراست.
بنابراین، پیشوایان معصوم ما به حمایت از کشاورزان و دهقانان‏برخاسته، براى توسعه کشاورزى تاکید بسیار کرده‏اند. سفارش وتاکید آنها تنها زبانى نبود; بلکه خود آن بزرگواران در عمل‏هم به کشاورزى و درختکارى پرداخته، اهمیت این کار حیاتى رانشان مى‏دادند. این امر بیانگر برترى مکتب والاى اسلام بر سایرادیان و مکاتب و همچنین برترى رهبران این مکتب را بر رهبران‏جوامع دیگر است. راستى کدام رهبر و بنیانگذار مکتبى خودش راکشاورز معرفى مى‏کند؟ (10) کدام پیشوا بر دست کارگر بوسه مى‏زند؟
کدام یک از مدعیان حقوق بشر و مدافعان و زحمتکشان و محرومان‏جامعه، مثل امام اول شیعیان بیل به دست گرفته، در برابر آفتاب‏عرق مى‏ریزد و کشاورزى مى‏کند؟ اینک نمونه‏هایى از فرازهاى‏افتخارآمیز زندگى آن رهبران الهى را نقل کرده، زوایایى اززندگى تابناکشان را بیان مى‏کنیم.
انبیا و کشاورزى
حضرت امام صادق(ع) فرمود: آن روز که آدم ابوالبشر از بهشت‏به زمین رانده شد و نیاز به غذا و آب پیدا کرد، با حضرت‏جبرئیل به مشورت پرداخت واز او یارى طلبید. جبرئیل آدم راچنین راهنمایى کرد: «یا آدم کن حراثا.» اى آدم، اگر مى‏خواهى‏نیازمندیهاى خود را بر طرف کنى، کشاورز باش و به زراعت‏بپرداز. (11) این‏گونه بود که پدر انسانها اولین کشاورز روى‏زمین شد. نه تنها حضرت آدم بلکه اکثر پیامبران الهى به شغل‏کشاورزى مى‏پرداختند و روزى خود را از همین راه به دست‏مى‏آوردند. روزى یکى از یاران امام صادق(ع) از ارزش کاردهقانان پرسید: امام در پاسخ فرمود: همه پیامبران الهى، جزحضرت ادریس، از راه کشاورزى امرار معاش مى‏کردند; ولى حضرت‏ادریس به کار خیاطى مشغول بود. امام در بیان دیگرى فرمود:
خداوند متعال روزى پیامبران خویش را در زراعت و دامدارى قرارداده است. (12)
علاوه بر پیامبران بزرگ الهى، خاتم ایشان حضرت‏محمد مصطفى(ص) نیز در فرصتهاى مختلف به این امر اقدام مى‏کرد.
امامان معصوم ما هم که وارثان انبیاى الهى‏اند، از موقعیتهاى‏به دست آمده استفاده مى‏کردند و به باغدارى، درختکارى، گلکارى‏و ایجاد فضاهاى سبز مى‏پرداختند. نمونه‏هایى از این کردار آن‏بزرگان عبارت است از:
1 امام صادق (ع) فرمود: امیرمومنان على(ع) زمین را شخم میزدو پیامبر خدا(ص) هسته خرما را با دهان خویش مرطوب مى‏کرد ومى‏کاشت; و در همان حال مى‏رویید. (13)
2 حضرت على(ع)، هنگامى که از جهاد بر مى‏گشت، به تعلیم مردم وقضاوت بین آنها مى‏پرداخت و در هنگام فراغت، به باغى که ملک اوبود مى‏رفت و با دست‏خود کار مى‏کرد و ذکر خدا مى‏گفت. (14)
3 ابى عمرو مى‏گوید: روزى در یکى از باغها امام صادق(ع) راملاقات کردم. آن حضرت لباس مخصوص پوشیده، بیل به دست گرفته ودر باغ خویش مشغول کشاورزى بود. چنان فعالیت مى‏کرد که عرق ازپیشانى مبارکش مى‏ریخت. گفتم: فدایت‏شوم، بیل را بدهید تا من‏کار کنم. فرمود: «دوست دارم آدمى براى کسب روزى حلال در برابرآفتاب آزرده شود.» (15)
4 امام صادق(ع) فرمود: انى لاعمل فى بعض ضیاعى حتى اعرق و ان‏بى من یکفینى لیعلم الله عزوجل انى اطلب الرزق الحلال.» من دربرخى از باغهایم چنان تلاش مى‏کنم که از شدت فعالیت عرق مى‏ریزم;در حالى که کسانى را دارم که این کارها را انجام دهند. امااین کوشش به این خاطر است که خداى متعال بداند من با کوشش خوددر جستجوى روزى حلال هستم. (16)
5 على بن حمزه مى‏گوید: روزى امام موسى کاظم(ع) را درمزرعه‏اش‏ملاقات کردم و این در حالى بود که حضرت، به علت کار و فعالیت‏شدید، عرق بدن مبارکش را خیس کرده بود. گفتم: فدایت‏شوم پس‏مردان شما کجایند که خود با این زحمت کار مى‏کنید؟ پاسخ داد:
اى على، کسانى که از من و پدرم بهتر بودند، با دست‏خویش‏کشاورزى مى‏کردند. پرسیدم: چه کسانى از شما و پدر بزرگوارتان‏بهتر بودند؟
فرمود: رسول خدا و امیر مومنان على و تمام پدرانم که همه بادست مبارک خویش زراعت مى‏کردند. نه تنها آنان بلکه پیامبران وفرستادگان الهى و انسانهاى صالح هم کشاورزى مى‏کردند و بهترین‏خلق بودند.
یکى از امور مربوط به کشاورزى، نهال کارى و درختکارى است که‏مورد توجه رهبران بزرگوار مکتب اسلام قرار گرفته است. در این‏مورد به چند حدیث توجه کنید: رسول خدا(ص) فرمود: «من غرس‏شجره فاینعت، غرس الله بها شجرا فى الجنه.» هر مسلمانى نهال‏درختى را نشاند و بار ور کند، خداوند متعال در مقابل براى آن‏نهال درختى در بهشت قرار مى‏دهد. (17)
2 جابر بن عبدالله انصارى از پیامبر اکرم (ص)نقل مى‏کند که فرمود:
«مامن مسلم یغرس غرسا الا کان ما اکل منه له صدقه و ما سرق‏منه صدقه و ما اکل السبع فهو له صدقه، و ما اکلت الطیه فهو له‏صدقه و لا یرزءه احد الا کان له صدقه. » هیچ مسلمانى نهالى‏نمى‏کارد مگر آنکه هر موجودى که از آن استفاده کند، براى اوصدقه شمرده مى‏شود; و اگر به سرقت رود پاداش صدقه دارد; و اگرحیوانات بخورند یا پرندگان ببرند و یا به وسیله کسى تلف شود،باز هم صدقه شمرده خواهد شد. (18)
3 مرحوم شیخ صدوق در خصال از رسول خدا(ص) نقل مى‏کند که‏فرمود: درخت‏خرما چقدر زیباست. کسى که آن را بفروشد و جه آن‏مانند خاکسترى است که در بالاى کوه بلندى ریخته شده باشد.
هرگاه باد سختى بوزد، چیزى از آن باقى نمى‏ماند. پس اگر کسى آن‏را فروخت، درخت دیگرى به جاى آن خریدارى کند. (19)
4 پیامبر اسلام (ص) فرمود:
هرکس درخت‏خرما یا سدرى را که به نحوى مورد استفاده انسانهایا حیوانات قرار مى‏گیرد آب دهد، مانند کسى است که مؤمن تشنه‏اى‏را سیراب کند. (20)
5 انسان وقتى از دنیا مى‏رود، دستش ازامکانات و سرمایه‏هاى دنیوى کوتاه شده، دیگر قادر نیست از آن‏بهره‏مند شود; اما بر اساس مکتب آسمانى اسلام و فرهنگ پرباراهل‏بیت (ع) انسان مى‏تواند با انجام دادن بعضى از کارهاى‏شایسته بعد از مرگ نیز از نتیجه آنها استفاده کند. امام صادق(ع)، ضمن حدیثى، به شش خصلت که بعد از مرگ به انسان مؤمن سودمى‏رساند، اشاره کرد که یکى از آنها چنین است: «آن که درختى‏بکارد که بعد از مرگ او انسانها و حیوانات از ثمره، سایه وسایر آثار آن بهره‏مند شوند...» (21)
6 امام صادق(ع) فرمود: زراعت کنید و درخت‏بنشانید. به خداسوگند، در میان کارهایى که مردم انجام مى‏دهند هیچ کارى حلال‏ترو پاکیزه‏تر از کشاورزى نیست. (22)
کشاورزان مؤمن با کوشش وزحمات طاقت فرسا زمین‏هاى خشک را آباد کرده و به آن طراوت وزیبایى مى‏بخشند; ریشه‏هاى وابستگى را مى‏خشکانند و براى کشورخویش استقلال به ارمغان مى‏آوزند. نا گفته نماند کشاورزان درعین حال که زحمت مى‏کشند و محصولات کشاورزى تولید مى‏کنند، بایدرضاى خدا را فراموش نکنند و حدود و حقوق الهى را در نظر داشته‏باشند. اگر خداى ناکرده از این امر سرپیچى کنند، ممکن است‏به‏بلاى الهى دچار شوند و مورد تمسخر فرشتگان قرار گیرند. روزى‏رسول گرامى اسلام (ص) از جبرئیل پرسید: آیا فرشتگان نیز مانندانسانها گریه مى‏کنند و مى‏خندند؟ عرض کرد: آرى، در مواردى‏مى‏گریند و گاهى از روى تمسخر مى‏خندند. یکى از مواردى که ازروى تمسخر مى‏خندند، وقتى است که کشاورزى را مى‏بینند بیل به‏دست گرفته تا حدود مزرعه خویش را اصلاح کند و علفهاى هرز راببرد، ولى هدفش آن است که مزرعه خویش را تغییر داده، بر زمینش‏بیفزاید. در اینجا فرشتگان آسمان مى‏خندند و مى‏گویند: این همه‏زمینها و باغهاى زراعى تو را سیر نکرد، حالا این مقدار اندک‏سیرت خواهد کرد؟! (23)
پس اگر کشاورزان زحمت‏بکشند; حد و مرزخویش را نگه داشته، به همسایگان خود تجاوز نکنند یا در موردآبیارى وتقسیم‏بندى آن به یکدیگر ستم نورزند و هنگام برداشت،ضمن پرداخت زکات و حقوق الهى، در مورد فقرا کوتاهى نکنند، مشمول رحمتهاى بیکران الهى خواهند شد. یکى از خصوصیات بارزکار کشاورزى توجه او به عنایات خداوندى و داشتن توکل است.
کشاورز وقتى نهالى را مى‏نشاند یا تخمى در زمین مى‏پاشد، منتظرنزول رحمت الهى است و همیشه امید وار است زراعتش سر سبز شده،از آفات محفوظ بماند. در نتیجه همیشه به یاد خداست‏به همین‏خاطر، امام صادق(ع) مراد از متوکلان در آیه شریفه «و على الله‏فلیتوکل المتوکلون‏» (24) را کشاورزان مى‏داند. (25) امام موسى‏بن جعفر(ع) فرمود:
کسى که باغى را بفروشد زیانکار است و آن کس که باغ را بخرد،روزى با برکتى خواهد داشت. (26)
از امام صادق(ع) نقل شده که‏فرمود: به خریدار زمین زراعتى روزى داده شده و فروشنده آن‏روزى خود را نابود کرده است. (27)
امام صادق(ع) در مورد قطع‏درخت مى‏فرماید: درختان میوه‏دار را قطع نکنید که خداوند عذابش‏را بر شما مى‏ریزد. (28)
آن حضرت در خصوص زمین زراعتى به کارگزار خویش فرمود: مصادف، باغ یا بستانى خریدارى کن که اگرانسان زمانى دچار سانحه و مصیبت‏شود، با یاد آورى آن باغ وداشتن پشتوانه مالى بتواند خانواده خود را اداره کند و مصیبت‏پیش آمده برایش سخت و طاقت فرسا نباشد. (29)
یعقوب بن شعیب‏مى‏گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: مردى زمین خود را در اختیاربرادر مسلمانش قرار داده در این زمین درختان انار یا خرماوجود دارد. آن مرد با برادر مسلمانش شرطى قرار داده و گفته‏است: این باغ را آبیارى کن و آباد نگه‏دار و نیمى از آنچه‏خداوند تبارک و تعالى از این زمین مى‏رویاند، سهم تو باشد. این‏مساله چه صورت دارد؟ امام فرمود: مانعى ندارد، یک معامله‏شرعى است. (30)
از آنچه گفته شد، اهمیت و ارزش کشاورزى در حدتوان این نوشتار آشکار گردید. دشمنان اسلام به این نکته آگاهى‏دارند که اگر بخواهند لطمه‏اى به امت اسلامى وارد کنند، نابودى‏کشاورزى یکى از بهترین هاست. بنابر این، در پى این هدف به‏کشورهاى اسلامى گام مى‏نهند. چنانکه خداوند متعال در قرآن شریف‏به این مساله اشاره فرموده است:
«و اذا تولى فى الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل.» (31) اى پیامبر، دشمنان منافق هنگامى که از نزدت خارج مى‏شوندمى‏کوشند تا در زمین فساد ایجاد کنند و زراعت و نسل را نابودسازند.
پى‏نوشت‏ها:
1 واقعه، آیات‏63 و 64.
2 وسائل، ج‏19، ص 35، ح‏9.
3 همان، ص 34، ح‏7.
4 همان، ص‏33; تهذیب، ج 2، ص 115.
5 همان، ص 34.
6 وسائل، ج‏19، ص 62.
7 همان، ج‏19، ص 34.
8 سفینه‏البحار، ماده خبز.
9 بحار الانوار، ج‏103، ص 65.
10 اشاره به آیه‏63 و 64 سوره واقعه.
11 وسائل، ج‏19، ص‏37.
12 تهذیب، ج 2، ص 115،
13 وسائل، ج‏19، ص‏33.
14 همان، ج‏17، ص‏37.
15 مستدرک، ج 2، ص‏417.
16 حلیه‏المتقین، ص‏296.
17 وسائل، ج‏17، ص‏39.
18 کنزالعمال، ج‏3، ص‏896.
19 همان، ج‏3، ص‏893.
20 منهاج البیان، ص 421.
21 وسائل، ج‏17، ص 42.
22 بحار، ج‏103، ص 198; حلیه‏المتقین، ص‏296.
23 تهذیب، ج 2، ص 115.
24 المواعظ العددیه، ص 145.
25 ابراهیم، 12.
26 وسائل، ج‏17، ص 42.
27 بحار، ج‏103، ص‏69.
28 وسائل، ج 12، ص 45.
19 همان، ج‏19، ص 38.
30 همان، ج‏19، ص 44.
31 بقره، 205.