صفورا خاتون
آرشیو
چکیده
متن
از بقاع متبرکه در قم، بقعه امامزاده صفورا خاتون است که پشتبارگاه امامزادگان على حارث و احمد - مشهور به خاکفرج - واقع شده است.
درباره شخصیت مدفون در بقعه و اینکه نسب شریفش به کدامین امام(ع) بر مىگردد، میان علماى انساب و مورخین اختلاف است. تا جایى که در زبانها به غلط شهرت یافته که مدفون در این بقعه، صفورا دختر حضرت شعیب پیغمبر علیه السلام مىباشد. (1) ولى با توجه به قرائن و تحقیق نگارنده، تردیدى نیست که مدفونین در این بقعه، دو تن از سادات از نسل عمر الاطرف فرزند امام على(ع) مىباشند.
علت نامگذارى این بقعه به نام صفورا بدان جهت است که صفورا خاتون نخستین شخصیتى است که در این نقطه به خاک سپرده شده و یا اینکه کلمه «صفورا» ماده تاریخ بناى بقعه و وفات صفورا خاتون است. (2)
به هر حال حسین بن محمد بن حسن قمى در کتاب تاریخ قم (3) مىنویسد:
«دیگر ساداتى که به قم آمدند، عمریهاند از فرزندان عمر بن على بن ابىطالب علیهم السلام ، ابو عبدالله العمرى ذکر نسب او نکرده و او به کمیدان (4) فرود آمده است و مردى بس پرهیزکار و فاضل بوده است و به کمیدان وفات یافته است. دیگر از فرزندان عمر بن على(ع) دو زن بودهاند. والله اعلم.»
مرحوم ناصرالشریعه و صاحب انوار المشعشعیین پس از نقل مطالب فوق مىنویسد:
مدفون در بقعه صفورا که در مزرعه کمیدان و در نزدیکى مشهد شاهزاده احمد در خاکفرج واقع است، همان امامزاده جلیلالقدرى است که صاحب تاریخ قم نقل کرده استیعنى از احفاد عمر بن على بن ابىطالب علیهم السلام . (5)
اما مرحوم عباس فیض با الهام از کلمات صاحب تاریخ قم، چنین نتیجه مىگیرد که مدفونین در بقعه مورد بحث، شاهزاده محمد بن عبدالله بن عمر بن على بن ابىطالب علیهم السلام است که همراه صفورا برادرزاده خود در این بقعه مدفون مىباشند. (6) همین احتمال بدون مدرک را در کتاب دیگرش تقویت کرده است. (7)
با وجود اینکه مؤلف تاریخ قم در کتابش نسب این امامزاده را ننوشته، معلوم نیست که مرحوم عباس فیض به چه دلیل و با کدام مدرک، مدفون بودن شاهزاده محمد بن عبدالله را در این بقعه تصریح نموده است؟ حال آن که مدارکى تایید مىنماید یکى از اولاد جعفر بن احمد بن عبدالله بن محمد بن جعفر بن محمد بن عمر الاطرف بن امام على(ع) به نام محمد در این بقعه مدفون مىباشند، زیرا:
اولا، مؤلف تاریخ قم، تعیین ننموده که از چندمین نسل عمر الاطرف به این شهر، هجرت و وفات کرده، خصوصا با تصریح چند تن از علماى انساب، دیگر جاى تردید نیست که مدفون در این بقعه یکى از اولاد جعفر بن احمد مىباشد. بنابراین، احتمال مرحوم فیض فاقد مدرک و صحیح نمىباشد.
ثانیا، اگر شجرهنامهاى که مرحوم فیض ارائه نموده را با تاریخ وفات صفورا خاتون یعنى سال 378 ه. ق مقایسه کنیم، نادرستى آن روشن مىشود; زیرا وفات محمد بن عبدالله بن عمر در نیمه دوم قرن دوم اتفاق افتاده و لازمه آن این است که صفورا بالغ بر دویستسال در قید حیات باشد، که این بعید به نظر مىرسد.
ثالثا، در کتاب منتقلة الطالبیة (8) به هجرت محمد بن جعفر بن احمد به قم تصریح شده و ابن طباطبا در کتاب مذکور مىنویسد:
«بقم، من اولاد جعفر بن [احمد بن عبدالله بن] محمد بن جعفر بن محمد بن عمر الاطرف و هم محمد و على و یعقوب».
این خود دلیل قوى مبنى بر دفن محمد بن جعفر همراه برادر زادهاش صفورا خاتون در این بقعه است و همین نظریه را چند نویسنده دیگر بیان نمودهاند: عبیدلى در تهذیب الانساب، فخر رازى در الشجرة المبارکه، بیهقى در لباب الانساب، المجدى، کاتوزیان در انوار المشعشعیین، وفقیه در انوار پراکنده با عبارت «و لهم اعقاب فى قم» این دیدگاه را تایید نمودهاند. (9)
در پایان، باید گفت که بقعه مورد نظر فاقد هر گونه تزیینات و حجرات و بیوتات مىباشد، که بناى اصلى بقعه را به سال 378 ه. ق نوشتهاند. اما در کتاب تربت پاکان (10) بناى بقعه فعلى را متعلق به قرن نهم و دهم هجرى دانسته و تعمیرات بعدى آن را در سال 1334 ه.ق به وسیله محمد رضاى میرزا قاجار نسبت داده است.
به هر حال شکل ساختمان بقعه از خارج، شش ضلعى منتظم مىباشد و همانطور که در تصویر مشاهده مىگردد به مرور زمان، آجرهاى آن از بین رفته و احتمال سقوط بنا مىرود. بر فراز این بقعه گنبدى عرقچینى است که مزین به کاشیهاى آجرى فیروزه رنگ مىباشد و ارتفاع آن از سطح بام 2 متر و مجموع بقعه 5 متر ارتفاع دارد که حفظ گنبد و بقعه به خاطر قدمت آن ضرورى است. (11) از اینرو بر سازمان میراث فرهنگى استان و اوقاف و امور خیریه لازم است که این آثار باستانى را حفظ و نسبتبه تعمیر آن عنایتبیشترى مبذول فرمایند.
پىنوشتها:
1- انجم فروزان، ص146; انوار پراکنده، ج1، ص523.
2- گنجینه آثار قم، ج2، 288.
3- تاریخ قدیم قم، ص238.
4- «کمیدان» نام مزرعه و قلعهاى در همین خاکفرج بوده است.
5- تاریخ قم، ناصر الشریعه، ص127; انوار المشعشعیین، ج2، ص235.
6- گنجینه آثار قم، ج2،287.
7- انجم فروزان، ص147.
8- منتقلة الطالبیة، ص258، چاپ اول، نجف 1388 ه. ق.
9- تهذیب الانساب، ص303; الشجرة المبارکه، ص202; لباب الانساب، ج1، ص230 و360; المجدى، ص249; انوار المشعشعیین، ج1، ص236; انوار پراکنده، ج1، ص525.
10- تربت پاکان، ج1، ص87.
11- انوار پراکنده، ج1، ص527 و528; گنجینه آثار قم، ج2، ص288.
درباره شخصیت مدفون در بقعه و اینکه نسب شریفش به کدامین امام(ع) بر مىگردد، میان علماى انساب و مورخین اختلاف است. تا جایى که در زبانها به غلط شهرت یافته که مدفون در این بقعه، صفورا دختر حضرت شعیب پیغمبر علیه السلام مىباشد. (1) ولى با توجه به قرائن و تحقیق نگارنده، تردیدى نیست که مدفونین در این بقعه، دو تن از سادات از نسل عمر الاطرف فرزند امام على(ع) مىباشند.
علت نامگذارى این بقعه به نام صفورا بدان جهت است که صفورا خاتون نخستین شخصیتى است که در این نقطه به خاک سپرده شده و یا اینکه کلمه «صفورا» ماده تاریخ بناى بقعه و وفات صفورا خاتون است. (2)
به هر حال حسین بن محمد بن حسن قمى در کتاب تاریخ قم (3) مىنویسد:
«دیگر ساداتى که به قم آمدند، عمریهاند از فرزندان عمر بن على بن ابىطالب علیهم السلام ، ابو عبدالله العمرى ذکر نسب او نکرده و او به کمیدان (4) فرود آمده است و مردى بس پرهیزکار و فاضل بوده است و به کمیدان وفات یافته است. دیگر از فرزندان عمر بن على(ع) دو زن بودهاند. والله اعلم.»
مرحوم ناصرالشریعه و صاحب انوار المشعشعیین پس از نقل مطالب فوق مىنویسد:
مدفون در بقعه صفورا که در مزرعه کمیدان و در نزدیکى مشهد شاهزاده احمد در خاکفرج واقع است، همان امامزاده جلیلالقدرى است که صاحب تاریخ قم نقل کرده استیعنى از احفاد عمر بن على بن ابىطالب علیهم السلام . (5)
اما مرحوم عباس فیض با الهام از کلمات صاحب تاریخ قم، چنین نتیجه مىگیرد که مدفونین در بقعه مورد بحث، شاهزاده محمد بن عبدالله بن عمر بن على بن ابىطالب علیهم السلام است که همراه صفورا برادرزاده خود در این بقعه مدفون مىباشند. (6) همین احتمال بدون مدرک را در کتاب دیگرش تقویت کرده است. (7)
با وجود اینکه مؤلف تاریخ قم در کتابش نسب این امامزاده را ننوشته، معلوم نیست که مرحوم عباس فیض به چه دلیل و با کدام مدرک، مدفون بودن شاهزاده محمد بن عبدالله را در این بقعه تصریح نموده است؟ حال آن که مدارکى تایید مىنماید یکى از اولاد جعفر بن احمد بن عبدالله بن محمد بن جعفر بن محمد بن عمر الاطرف بن امام على(ع) به نام محمد در این بقعه مدفون مىباشند، زیرا:
اولا، مؤلف تاریخ قم، تعیین ننموده که از چندمین نسل عمر الاطرف به این شهر، هجرت و وفات کرده، خصوصا با تصریح چند تن از علماى انساب، دیگر جاى تردید نیست که مدفون در این بقعه یکى از اولاد جعفر بن احمد مىباشد. بنابراین، احتمال مرحوم فیض فاقد مدرک و صحیح نمىباشد.
ثانیا، اگر شجرهنامهاى که مرحوم فیض ارائه نموده را با تاریخ وفات صفورا خاتون یعنى سال 378 ه. ق مقایسه کنیم، نادرستى آن روشن مىشود; زیرا وفات محمد بن عبدالله بن عمر در نیمه دوم قرن دوم اتفاق افتاده و لازمه آن این است که صفورا بالغ بر دویستسال در قید حیات باشد، که این بعید به نظر مىرسد.
ثالثا، در کتاب منتقلة الطالبیة (8) به هجرت محمد بن جعفر بن احمد به قم تصریح شده و ابن طباطبا در کتاب مذکور مىنویسد:
«بقم، من اولاد جعفر بن [احمد بن عبدالله بن] محمد بن جعفر بن محمد بن عمر الاطرف و هم محمد و على و یعقوب».
این خود دلیل قوى مبنى بر دفن محمد بن جعفر همراه برادر زادهاش صفورا خاتون در این بقعه است و همین نظریه را چند نویسنده دیگر بیان نمودهاند: عبیدلى در تهذیب الانساب، فخر رازى در الشجرة المبارکه، بیهقى در لباب الانساب، المجدى، کاتوزیان در انوار المشعشعیین، وفقیه در انوار پراکنده با عبارت «و لهم اعقاب فى قم» این دیدگاه را تایید نمودهاند. (9)
در پایان، باید گفت که بقعه مورد نظر فاقد هر گونه تزیینات و حجرات و بیوتات مىباشد، که بناى اصلى بقعه را به سال 378 ه. ق نوشتهاند. اما در کتاب تربت پاکان (10) بناى بقعه فعلى را متعلق به قرن نهم و دهم هجرى دانسته و تعمیرات بعدى آن را در سال 1334 ه.ق به وسیله محمد رضاى میرزا قاجار نسبت داده است.
به هر حال شکل ساختمان بقعه از خارج، شش ضلعى منتظم مىباشد و همانطور که در تصویر مشاهده مىگردد به مرور زمان، آجرهاى آن از بین رفته و احتمال سقوط بنا مىرود. بر فراز این بقعه گنبدى عرقچینى است که مزین به کاشیهاى آجرى فیروزه رنگ مىباشد و ارتفاع آن از سطح بام 2 متر و مجموع بقعه 5 متر ارتفاع دارد که حفظ گنبد و بقعه به خاطر قدمت آن ضرورى است. (11) از اینرو بر سازمان میراث فرهنگى استان و اوقاف و امور خیریه لازم است که این آثار باستانى را حفظ و نسبتبه تعمیر آن عنایتبیشترى مبذول فرمایند.
پىنوشتها:
1- انجم فروزان، ص146; انوار پراکنده، ج1، ص523.
2- گنجینه آثار قم، ج2، 288.
3- تاریخ قدیم قم، ص238.
4- «کمیدان» نام مزرعه و قلعهاى در همین خاکفرج بوده است.
5- تاریخ قم، ناصر الشریعه، ص127; انوار المشعشعیین، ج2، ص235.
6- گنجینه آثار قم، ج2،287.
7- انجم فروزان، ص147.
8- منتقلة الطالبیة، ص258، چاپ اول، نجف 1388 ه. ق.
9- تهذیب الانساب، ص303; الشجرة المبارکه، ص202; لباب الانساب، ج1، ص230 و360; المجدى، ص249; انوار المشعشعیین، ج1، ص236; انوار پراکنده، ج1، ص525.
10- تربت پاکان، ج1، ص87.
11- انوار پراکنده، ج1، ص527 و528; گنجینه آثار قم، ج2، ص288.
تبلیغات
