گزیده کتابشناسى زیارت

در این مقاله در پى آنیم که گزیده‏اى از کتابهاى زیارت را به خوانندگان عزیزبنماییم.
برخى از این گونه کتابها، نزد همگان شناخته شده و مورد استفاده روزانه ماست;همچون مفاتیح، که در بیان زیارتنامه‏ها و آداب زیارات است.
آنچه در این مقاله مى‏آید، کتابهایى است که مى‏تواند مورد استفاده همه باشد. این کتابها معمولا به زبان فارسى و در سالهاى اخیر نگاشته شده است.
نگارنده بیش از سیصد و پنجاه عنوان کتاب در موضوع زیارت را به دست آورده، که‏مستقیم و یا غیرمستقیم در این باره است.
کتابهاى معرفى شده به تبیین فلسفه زیارت، آداب آن، زیارتگاهها، ثواب زیارت،پاسخ به شبهات و اعتقادات مخالفان زیارت از جمله وهابى‏ها ، شرح و تفسیربرخى زیارتها، خاطرات و سفرنامه‏هاست.
بازیابى این کتابها با همکارى پژوهشکده باقرالعلوم(ع) و کتابخانه آیه‏الله‏مرعشى نجفى میسر شد. همگان مى‏توانند به مراکز مزبور مراجعه کرده، کتابهاى‏بیشترى بیابند; کتابهایى که گاه دستنویس و مفید براى پژوهشگران است و هریک گفتمان مستقلى را مى‏طلبد.
معرفى اجمالى آثار
1- زیارت، جواد محدثى، حوزه نمایندگى ولى فقیه در امور حج، 1371
این کتاب‏به تبیین جنبه‏هاى مختلف حج و زیارت همت مى‏گمارد. زیارت، قلمرو دل و وادى‏محبت; زیارت، زمینه‏ساز معرفت و محبت; نقش زیارت در عصر خفقان و خشونت; پیوندحج و زیارت با رهبرى; زیارت و فلسفه یاد و نقش تربیتى زیارت از جمله فصلهاى‏این کتاب است.
2- شفاء السقام فى زیاره خیر الانام، على بن عبدالکافى السبکى الشافعى، مجلس‏دائره المعارف العثمانیه، عربى، 1402، هند
این کتاب ده باب به ترتیب ذیل‏دارد: احادیث وارده در زیارت; احادیث مربوط به زیارت گرچه با واژه زیارت‏نباشد احادیث وارده درباره سفر زیارتى; سخنان علما در استحباب زیارت;زیارت، نزدیکى به خداست; سفر زیارتى قربه الى الله است; رد شبهات; توسل واستغاثه; زندگى انبیا و شفاعت.
3- فلسفه زیارت، احمد عابدى، زائر،1376
این کتاب، ترجمه و شرح رساله‏«زیاره القبور» فخررازى است. این کتاب به بحث عقلى و فلسفى درباره زیارت‏پرداخته، از آن رو که توسط یکى از علماى سنى‏مذهب که معروف به «امام‏المشککین‏» بوده است نوشته شده، از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است. از جمله‏فصلهاى این کتاب: فوائد زیارت قبور، حکم فقهى زیارت قبور و زیارت قبور درآثار فیلسوفان است.
4- وسیله المحبین الى زیاره المقربین، فارس الحسون، عربى،1409، قم
نویسنده در مقدمه کتاب در بیان فلسفه زیارت مى‏نگارد: خداوند مى‏فرماید: «یا ایهاالذین آمنوا اتقوا الله وابتغوا الیه الوسیله‏»; معناى وسیله که امر به‏ابتغاى آن شده‏ایم، چیست؟ ابتغاى وسیله به معناى توسل به خدا به توسط مقربان‏اوست. این کار مانند آنچه مشرکان انجام مى‏دادند، نیست; زیرا آنها «وسیله‏»را عبادت مى‏کردند و مدعى تقرب به خدا به واسطه «وسیله‏» بودند; به آن‏امیدها بسته، از آن مى‏ترسیدند نه از خدا!
آنها مشرک بودند، زیرا معتقد به‏استقلال «وسیله‏» در ربوبیت و عبادت بودند. این کار برخلاف ابتغا و توسل به‏«وسیله‏»اى است که ما انجام مى‏دهیم، زیرا ما به پیروى از دستور خداوند وبراى وصول به او، از «وسیله‏» استفاده مى‏کنیم. «وسیله‏» چه کسى است؟ روشن است «وسیله‏»، پیامبر و کسانى هستند که ایشان‏امر به تمسک به آنان کرده است; یعنى عترت و اهل بیت او; زیرا پیامبر فرمود: (انى تارک فیکم الثقلین، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا: کتاب الله وعترتى اهل بیتى، فانهما لن یفترقا حتى یردا على الحوض.) نگارنده سپس آداب‏زیارت را برمى‏شمارد; از جمله: برهنه کردن پا، متانت در گفتار و کردار، مقابل‏و طرف راست و چپ قبور نماز نخواندن، غسل زیارت، پوشیدن زیباترین و تمیزترین‏لباسها، مزاحمت‏براى دیگران فراهم نکردن، خواندن اذن دخول، نزدیک شدن به‏ضریح تا حد ممکن، زیارات وارده و معتبر را خواندن، به جا آوردن دو رکعت نماززیارت، بوسیدن ضریح، زیارت به نیابت از والدین، حضور قلب، توبه و استغفار.
در این کتاب مهمترین زیارات وارده چهارده معصوم با ذکر مصادر و سند آورده‏شده، درباره نص زیارات، تحقیق و مقابله به عمل آمده است. نویسنده ضمن ذکردعاى عهد، زیارت جامعه کبیره و صغیره و دعاى بعد از زیارت، زیارتنامه قمربنى‏هاشم(ع) و فرزندان ائمه(علیهم السلام ) را در کتاب درج مى‏کند.
معرفى اجمالى آثار ضمنى
1- ستارگان درخشان، محمد جواد نجفى، انتشارات اسلامیه، ج‏4 و11 و15 نویسنده،مجموعه‏اى بیش از ده جلد که هر جلد آن اختصاص به یک معصوم دارد به رشته‏تحریر در آورده است. در جلد چهارم (در صفحات 114- 116)به بحث درباره زیارت پرداخته، به نقل از کتاب «علل الشرایع‏» حدیثى ازامام صادق(ع) مى‏نگارد، که امام حسن(ع) از پیامبر(ص) سؤال کرد: «پاداش زائرشما چیست؟» پیامبر فرمود: «هر کس مرا یا پدر تو یا برادر تو و یا تو راچه ما زنده باشیم، چه نباشیم زیارت کند، لازم است در روز قیامت او را زیارت‏کنم و از گناهانش برهانم.»
در صفحه 225- 226 این کتاب، روایات دیگرى‏درباره زیارت ذکر شده است; «ابن قولویه‏» در «کامل الزیاره‏» از محمد بن‏یحیى اشعرى که اهل رى بوده است روایت مى‏کند، وى به حضور امام على‏النقى(ع) مشرف شد. امام از وى پرسید کجا بوده است، اشعرى عرض کرد به زیارت‏سیدالشهدا رفته است. امام فرمود: «آگاه باش! زیارت قبر حضرت عبدالعظیم که‏نزد شماست مثل زیارت حسین بن على است!»
جهت آگاهى از روایات زیارت و ثواب آن، خواندن این کتاب‏توصیه مى‏شود.
در جلد یازدهم این مجموعه (صفحه 108 121) روایاتى از پیامبرو ائمه(علیهم السلام ) در فضیلت زیارت ذکر شده، کیفیت زیارت امام جواد(ع)بیان مى‏شود.
و در جلد پانزدهم (صفحه 174 181) زیارت حضرت ابوالفضل(ع) باذکر آیات و روایاتى که بر جواز زیارت و رامیداشت‏شهدا دلالت دارد، آورده‏مى‏شود. در صفحه‏176 این کتاب، مبحث «بوسیدن ضریح‏» مطرح شده، به شبهات واشکالهاى پیرامون آن پاسخ داده مى‏شود.
2- اسلام در پرتو تشیع، حسین خراسانى، میهن
در معرفى این کتاب باید نوشت: این‏کتاب از دکترین اسلام و عقاید شیعه که بزرگترین مذهب اسلامى است‏بحث‏مى‏کند. از صفحه 200 211 به بحث درباره زیارت پیامبر و آداب زیارت اختصاص‏دارد.
نگارنده به نقل از «قسطلانى‏» در کتاب‏«المواهب الدنیه‏»، «السنن الکبرى‏» بیهقى، محمد بن ادریس شافعى و دیگربزرگان اهل سنت روایاتى را از پیامبر درباره زیارت خود نقل مى‏کند.
او به نقل گفته‏هاى «ابن حجر» در رد «ابن تیمیه‏» پرداخته، اجماع علماى‏اسلام بر مشروعیت زیارت را بیان مى‏دارد.
3- اسلام و روانشناسى، محمد آل اسحاق
این کتاب همان گونه که از عنوان آن‏پیداست‏به جنبه‏هاى روحى آداب اسلامى از جمله زیارت (صفحه 445- 451) مى‏پردازد. در این بخش مباحث ذیل تدوین گشته است: زیارت چیست؟ انواع زیارت،محتواى زیارتنامه و زیارت شهدا. نگارنده در زمینه ریشه روانى زیارت مى‏نویسد: «اسلام حرکت مذهبى را از انقلاب وجدان آغاز مى‏کند و با عوض کردن الگوها دروجدان، شخصیت انسان را دگرگون مى‏سازد، لذا اگر بگوییم در مکتب تربیتى اسلام‏از الگوها حداکثر استفاده مى‏شود، خلاف نگفته‏ایم. پیامبر اکرم(ص) و ائمه‏معصومین(علیهم السلام ) الگوهاى تضمین شده الهى هستند و در قرآن مجید [ازآنها] به عنوان «اسوه حسنه‏» تعبیر شده است. رابطه مسلمان با پیامبر ومعصومین(علیهم السلام ) در حد یک عقیده مذهبى نیست، بلکه نبوت و امامت، خط‏عملى اسلام است. لذا در زیارتنامه به کلمه «صراط مستقیم‏» تعبیر شده‏اند. پس‏اگر بگوییم معصومین، راه خدا هستند، خلاف نگفته‏ایم.»
4- آیین جعفرى، هادى‏نورى، چاپخانه مجلس، 1324
این کتاب نیز از شمار کتبى است که در بخشى از آن‏عقاید مخالفان عمل زیارت بررسى و نقد مى‏شود. در صفحات‏226 تا 231 این کتاب‏به تبیین عقاید وهابیون در حرمت زیارت قبر رسول الله(ص) پرداخته، دلیل این‏اعتقاد را روایت «لاتشد الرحال الا الى ثلاثه مساجد» ذکر مى‏کند; وهابى‏ها براین باورند که «شد رحال‏» و بار و بنه زیارت بستن جز براى مسجد الحرام،مسجد النبى و مسجد الاقصى روا نمى‏باشد. آنها این باور را به حدیث نبوى نسبت‏مى‏دهند، ولى نگارنده کتاب «آئین جعفرى‏» بر این عقیده است که: این روایت را«ابن عباس‏» نقل کرده، «خبر واحد» و ظن‏آور است، و ما روایات صحیح دیگرى‏داریم که به جزم دلالت‏بر جواز زیارت مى‏کنند.
باید افزود خود پیامبر به‏مسافرتهاى مختلفى مى‏رفت و این عمل ثابت مى‏کند منظور پیامبر از این حدیث‏اگر آن را بپذیریم حرمت مسافرت و زیارت نبوده است، بلکه ایشان در صدد بیان‏فضیلت این سه مسجد بوده‏اند. گو اینکه ممکن است این روایت متعلق به زمان قبل‏از نسخ و تغییر حکم باشد، چون روایتى از «ابن ابى ملیکه‏» مى‏گوید: «عایشه‏را دیدم که از زیارت قبر برادرش «عبدالرحمان‏» برمى‏گشت، به او گفتم: رسول‏الله از زیارت قبور نهى کرده است، عایشه گفت: آرى، ولى بعد فرمود: نهیتکم من‏زیاره القبور، فمن اراد ان یزور فلیزر.»
در ادامه مباحث این کتاب، در فصل‏«استحباب زیارت قبور نزد مسلمین‏» آمده است: رسول الله(ص) به زیارت شهداى‏احد و بقیع مى‏رفت و این عمل، سیره مسلمانان بود. حتى «ابن تیمیه‏» در رساله‏زیارت قبور مى‏نگارد: رسول‏الله فرمود: هرگاه زیارت قبور مى‏روید، بگویید: السلام علیکم اهل دار قوم مؤمنین و انا ان شاء الله بکم لاحقون. ابن تیمیه‏مى‏افزاید: رسول الله فرمود: زیارت قبور، مانند نماز بر میت است و نوعى دعاست‏و از این جهت است که خداوند، پیامبر را از این عمل (زیارت) در مورد منافقان‏بازداشت; ابن تیمیمه اشاره به آیه «لاتصل على احد منهم مات و لا تقم على‏قبره‏» دارد، که به راحتى مى‏توان فهمید منظور از «لاتقم على قبره‏» زیارت‏قبور است.
«نسائى‏» یکى از علماى اهل سنت در رساله سوم در باب زیارت‏بیت‏المقدس در کتاب سنن زیارت، به نقل از «ابن تیمیه‏» مى‏نویسد: رسول‏الله(ص) فرمود: خداوند، ملائکه‏اى را در اطراف قبر من موکل کرده است تا سلام‏امتم را به من برسانند.
نگارنده کتاب «آئین جعفرى‏» در ادامه به نقل از«سنن نسائى‏»، «ابن ماجه‏» و «احیاء العلوم غزالى‏» به ذکر احادیثى‏درباره زیارت پرداخته، به روایتى از «ابوهریره‏» اشاره مى‏کند، که پیامبرفرمود: «زوروا القبور فانها تذکرکم الاخره.» و به نقل از وى (ابوهریره)مى‏نگارد: رسول الله(ص) قبر مادرش را زیارت، و بسیار گریه کرد.
سپس نویسنده به نقل روایاتى دیگر از «دارقطنى‏»، «بیهقى‏» و «غزالى‏»مى‏پردازد، که با ذکر احادیثى، زیارت را روا شمرده‏اند; از جمله «غزالى‏» در«احیاء العلوم‏» به نقل از «نافع‏» مى‏نویسد: بیشتر از صد مرتبه، ابن‏عمر رادیدم که کنار قبر رسول الله مى‏آمد و مى‏گفت: السلام على النبى، السلام على‏ابى‏بکر و السلام على ابى!
در صفحه 285- 294 این کتاب به مبحث فلسفه زیارت‏پرداخته شده، نویسنده معتقد است: زیارت راه یکتاپرستى است، زیرا از ابتداحرکت زائر، یکتاپرستى، خداشناسى و پیمودن راه توحید است; او در ابتداى سفرمى‏گوید: بسم الله، لا حول و لا قوه الا بالله، توکلت على الحى الذى لایموت، و درزمان ورود به مزار مى‏گوید: الله اکبر کبیرا والحمدلله بکره و اصیلا، الحمدلله‏الذى هدانا لهذا و ما کنا لنهتدى لولا ان هدانا الله، زائر در زیارتنامه‏مى‏خواند: اشهد انک قد اقمت الصلاه و آتیت الزکاه و امرت بالمعروف و نهیت عن‏المنکر و اطعت الله و رسوله حتى اتیک الیقین.
5- آئین جمعه، آیه‏الله حاج میرزا محمدتقى موسوى اصفهانى، تحقیق و نشر مدرسه‏امام مهدى، قم، 1348 ه.
این کتاب درباره دعا، شرافت آن، امر به آن، رد شبهات وارده و در شرایطدعاست. در باب هشتم این کتاب (صفحه‏293- 303) به بیان فضیلت زیارت‏سیدالشهدا و کیفیت آن پرداخته شده، در مقصد نهم (صفحه‏439- 448) فضیلت‏زیارت قبور مومنان در روز جمعه با ذکر سند احادیث وارده در این خصوص‏بیان شده است. معرفى گزارشى آثار در کتابهاى ذیل نیز به عنوان موضوع اصلى‏یا فرعى مطالبى درباره زیارت آمده است:
1- ارتباط با ارواح، اکبر صادق، موضوع: زیارت اموات و سخنان امام على(ع) باآنها.
2- اسلام و هنر، محمود بستانى، موضوع: زیارت و هنر.
3- افکار عمومى و ارتباطات، على اسدى، موضوع: بحثى در زیارت و زیارت‏عاشورا.
4- امام حسین بن على، موسى خسروى، موضوع: سوگوارى و زیارت امام‏حسین(ع) .
5- امراء هستى، ابوالفضل نبوى، موضوع: ولایت در زیارت جامعه.
6- با راهیان قبله، علیرضا محمد خانى، موضوع: زیارت اماکن مقدسه.
7- چهره درخشان حسین بن على، على ربانى خلخالى، موضوع: تربت امام حسین(ع) وزیارت او.
8- حج، محسن قرائتى، موضوع: زیارت ائمه و پیامبر(علیهم السلام ) .
9- ثواب الاعمال، شیخ صدوق، (ترجمه: على اکبر غفارى)، نشر صدوق، موضوع:
زیارت و عزادارى.
10- حضرت معصومه، محمد محمدى اشتهاردى، موضوع: طریقه زیارت امامزاده‏ها. آیین جعفرى هادى نورى چاپخانه مجلس
11- ره توشه زائرین حضرت رضا، سید مهدى شمس‏الدین، موضوع: زیارت امام رضا(ع) .
12- رهبر زوار، اسماعیل هاشمى، موضوع: چهل حدیث در زیارت ائمه و آداب سفربراى زیارت.
13- سخنى چند درباره خداشناسى، شهید محمد جواد باهنر، موضوع: زیارت واحترام قبور ائمه(علیهم السلام ) .
14- سیماى فرزانگان، رضا مختارى، موضوع: دعا، زیارت، توجه و توسل به‏ائمه(علیهم السلام ) .
15- شام سرزمین خاطره‏ها، مهدى پیشوایى، موضوع: زیارت قبور شهیدان وشخصیتهاى بزرگ اسلامى و قبور شخصیتهاى بزرگ اسلام در حومه دمشق.
16- عقاید و تعالیم شیعه، محمد رضا مظفر (ترجمه: محمد مجتهدى شبسترى)،موضوع: شیعه و زیارت قبور پیشوایان دینى.
17- توسل از دیدگاه عقل و قرآن و حدیث، سید محمد ضیاءآبادى، موضوع: زیارت قبور.
این کتابها به گونه مستقیم درباره زیارت نیست، بلکه بخشهایى از آن به این‏موضوع اختصاص دارد