مسجد قلب جامعه اسلامى

مسجد در اسلام قلب تپنده حیات اسلام و کانون و محور فعالیتهاى جامعه اسلامى‏است.
محمد سلیمان تاکیوچى عضو جامعه قوم شناسى ژاپن در پاسخ به این سؤال که چرااز میان تمامى مذاهب خاور دور و خاور میانه، دین اسلام را پذیرفته و مسلمان‏شده، در مقاله‏اى مى‏نویسد:
«... مذهب بودا و مسیحیت علایق معنوى را از علایق مادى جدا کرده و انسان رابه کناره‏گیرى از جامعه ترغیب مى‏کند.
بعضى از فرقه‏هاى بودایى و مسیحى معبدها و صومعه‏ها را در کوهها و اماکن دوراز دسترس جامعه بنا مى‏کنند، اما در اسلام مساجد در قلب اجتماعات، در روستاهاو شهرها بنا مى‏شود و نیایش با جماعت و در خدمت جامعه مورد تقدیر است. من‏اطمینان دارم این زمان بهترین فرصت‏براى اشاعه اسلام در ژاپن است.» (1)
مجموعه‏هاى شهرسازى اسلامى همه وابسته و مربوط به مسجد جامع بوده و مسجد که‏قلب جامعه است روزى پنج نوبت مسلمانان را از مجموعه‏ها و اجزاء شهر در خودجمع مى‏کند و ایمان آنان را تازه مى‏سازد و به جاى خود بازمى‏گرداند.
در بناهاى اسلامى چند نوع مسجد وجود دارد مانند مسجد محله، مسجد قبیله، مسجدبازار، مسجد جمعه و مسجد جامع.
در تمامى شهرهاى اسلامى مهمترین بنا، مسجد جامع است‏شامل مجموعه‏هاى زیر است:
مسجد و محراب، بیت‏المال، دارالعماره، مدرسه‏هاى علمیه، بازار، حمام، اداره‏حسبه، بیمارستان، رباط، اقامتگاه امام جمعه، آشپزخانه و محل مراسم عقدازدواج.
1 مسجد و تسبیح دسته ‏جمعى به سوى کمال
مسجد: مشتمل بر گنبد،گلدسته، شبستان، منبر، محراب، دکه، وضوخانه و ...
گنبد و گلدسته‏هاى مسجد عابدى را مجسم مى‏کند که عرقچین بر سر گذاشته و دودست‏خود را براى تسبیح و عبادت به سوى آسمان برافراشته و سقف زیر گنبدنمودار آسمان است و نمازگزاران همگان با تسبیح موجودات آسمانها و زمین خدارا تسبیح و عبادت مى‏کنند:
یسبح لله ما فى السموات و ما فى الارض الملک القدوس العزیز الحکیم. (2)
ازبالاى گلدسته‏ها روزى پنج‏بار اذان گفته مى‏شود و مردم شهر براى نماز فراخوانده مى‏شوند.
منبر
بر دو نوع است، منبر کوتاه براى موعظه نمازگزاران وتعلیم احکام و غیره در روزهاى عادى و منبر بلند براى روزهاى پرجمعیت و ایرادخطبه‏هاى نماز جمعه، ستونهاى مسجد، یادآور نماز ستون دین است.
2 مسجد و محراب
محراب از کلمه حرب به معناى جنگ، جایى است که در گودى واقع‏شده همچون سنگر، رمز مبارزه با شیطان درون و آماده سازى نفس براى شیاطین‏الانس و از این رو مسجد گذشته از محل نماز، پایگاه بسیج و اجتماع رزمندگان‏براى رفتن به جبهه‏ها و جهاد مقدس است. و در مرزها همین مساجد به صورت رباط وقرارگاه درآمده از منارهاى آن به عنوان دیده‏بانى استفاده مى‏شود.
3 مسجد و بازار
بعضى از مساجد جمعه و جامع از دو طرف و بعضى از چهار طرف‏به بازار راه دارد و بازارهاى اسلامى که همچون مسجد طاق‏وار ساخته شده جزءمجموعه‏هاى مسجد جامع است و براى ورود به آنها از حیاط مسجد مى‏گذرند باشد که‏بازاریان با یاد خدا وارد بازار و کسب و کار شوند.
به تعبیر معماران و مهندسان شهرسازى که در بناهاى اسلامى کاوش مى‏کنند بازاراسلامى بمنزله ستون فقرات یک شهر است و این همان تعبیرى است که خداوند درقرآن براى مال کرده است:
«التى جعل الله لکم قیاما (3) (اموالى که خداوند مایه قوام شما قرار داده‏است).
هدف قرآن از پیوند میان مسجد و بازار اینست که مردانى تربیت کند که:
لاتلهیهم تجاره ولابیع عن ذکر الله و اقام الصلوه. (4) هیچ تجارت و داد و ستدى‏آنان را از یاد خدا و اقامه نماز باز ندارد.
نتیجه پیوند میان بازار و مسجد این بود که قوانین اقتصاد اسلامى اغلب خود به‏خود به اجرا در مى‏آمد و بازاریان روزى چند نوبت در مساجد از نیروى ایمان وتقوى شارژ مى‏شدند و چون به سر کار باز مى‏گشتند، کمتر دروغ مى‏گفتند و کمتر به‏احتکار و کم‏فروشى مى‏پرداختند.
و از اینرو معاملات با اعتماد فراوان در بازارهاى اسلامى صورت مى‏گرفت، ومسلمانان کار و تجارتشان را چیزى جداى از عبادت نمى‏دانستند.
روژه‏گارودى فیلسوف مسلمان فرانسوى در کتاب خود مسجد آئینه اسلام مى‏نویسد:
«در دوران عظمت اسلام تمام زندگى شهر در مسجد جریان داشت، در آنجاست که‏قراردادهاى تجارى بسته مى‏شود، زیرا اسلام تمایزى میان مقدس و نامقدس‏نمى‏شناسد، اجراى شریعت‏بیش از هر چیز به این معنى بوده است که انسان 24 ساعت‏شبانه‏روز در محضر خداوند بسر مى‏برد و هر عملى در زیر نگاه او انجام مى‏شود،بنابراین هر عملى که توام با تقوى باشد یک بعد قدسى دارد و نماز درنگى است‏در سلسله لحظات گوناگون، درنگى که به سایر لحظات معنى مى‏دهد. بنابراین نمازاز بقیه اعمال جدا نیست.» (5)
4 مسجد و بیت‏المال
از زمان پیامبر اکرم(ص)یکى از مجموعه‏هاى مسجد بیت‏المال است که در آن وجوهات نقدى و صدقات و غیره‏دریافت و نگاهدارى مى‏شود و اگر بازرگانى دچار ورشکستگى مى‏شد و یا در سفر درراه مى‏ماند از سهم و القارمین و ابن سبیل تامین مى‏گردید.
فخر رازى در تفسیر آیه انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و ... مى‏نویسد: درعمران و آبادى مسجد اقامه نماز و پرداخت زکات اعتبار شده زیرا مردم با حضوردر نماز جماعت‏به مساجد رونق مى‏دهند و چون زکات دهنده باشند افراد کم درآمدو نیازمند نیز به مسجد روى مى‏آورند و بر رونق و آبادانى آن مى‏افزایند. امااگر عمارت را حمل بر مصالح ساختمانى کردیم، از آنجا که پرداخت زکات واجب وبناى مسجد مستحب است تا از واجب فارغ نگردد به مستحب نمى‏پردازد. (6)
اکنون درکنار بسیارى از مساجد صندوق قرض‏الحسنه خدمات بسیار مهمى را به جامعه ارائه‏مى‏دهند.
5 مسجد و دارالعماره
همچنین از زمان پیامبر اکرم(ص) مسجد کانون‏عبادى سیاسى بوده، گرچه پس از دوره صدر اسلام، بسیارى از زمامداران به‏تضعیف نقش سیاسى مساجد پرداخته‏اند ولى مى‏بینیم در سال‏169 هجرى در قاهره جنب‏مسجد جامع جدید العسکر، دارالاماره‏اى در ارتباط مستقیم با مسجد ساخته شده وابن طولون مسجدى مى‏سازد که در بخش جنوبى آن ساختمان حکومتى دارالاماره قراردارد و این روش تا قرنها میان زمامداران اسلامى متداول بوده.
مساجدى مانند مسجد ارک از این قبیل است.
مارسل بوازار راجع به جنبه سیاسى مسجد مى‏نویسد:
«اقامه نماز جمعه وسیله‏اى است‏براى گردهمایى مسلمانان در روز تعطیل و طرح‏مسائل مهم اجتماعى و بحث و گفتگو درباره مسائل بهداشت، مسکن و تصمیم گیرى‏هاى‏سیاسى و غیره.
در حقیقت‏برپایى نماز جمعه به کار گرفتن عبادت خداوند است در راه خدمت‏به‏امت. گردهمایى جمعه، مخصوصا در سالهاى اخیر و در ممالک استقلال یافته تاثیرو کارآیى بسیار داشته مسلمانان با اجتماع خود در مساجد طرح مبارزه علیه‏ستمگران را ریخته و تزلزلى در فرمانروایى استعمار غرب پدید آورده‏اند.
کارى که احزاب و گروههاى سیاسى مخالف در ممالک اروپایى، از انجام آن هنوزناتوانند.» (7)
6 مسجد و مدرسه
فاذا قضیت الصلوه فانتشروا فى الارض وابتغوامن فضل الله. (8) وقتى نماز به پایان رسید در زمین منتشر شوید و به کسب علم وفضیلت الهى بپردازید.
مفسرین قدیم مانند حسن، سعید بن جبیر و مکحول آیه فوق را به معناى طلب علم‏تفسیر کرده‏اند. بسیارى از مساجد حجراتى در طبقه فوقانى داشت که طلاب در آن‏سکونت داشتند و بعد از نماز در پاى هر ستونى هر دسته‏اى دور استاد خودحلقه‏وار مى‏نشستند و به کسب علم و دانش مى‏پرداختند. و بازاریان مجاور در دروس‏عمومى بخصوص درس مکاسب فقه شرکت مى‏کردند تا معاملات خود را طبق موازین شرع‏انجام دهند. و این پیوند و همگامى میان مدرسه و مسجد در اسلام رمز موفقیت‏فرهنگ اسلام بود زیرا علم منهاى دین ثمره‏اش جنگ و فساد و دین منهاى علم‏نتیجه‏اى جز خرافات نخواهد داشت.
در اسلام جامعه یعنى دانشگاه از مسجد جامعه نشئت گرفته چنانکه دانشگاه الازهر،از جامع الازهر پدید آمده است.
7 مسجد و کتابخانه
مثل الذین خملوا التواره ثم یکى از مجموعه‏هاى مهم مسجد،کتابخانه است، قرآن کریم به کتاب و اهل کتاب اهتمام فراوان داده، و مسلمانان‏که در آغاز یک کتاب قرآن بیشتر نداشتند، و آن را همواره در مساجد قرائت‏مى‏کردند، باعث‏شد که از این یک کتاب کتابهاى فراوانى، در قرائت و تجوید درلغت و فرهنگ قرآن، در علم الحدیث و تفسیر، و فقه و تاریخ و سایر علوم قرآن‏پدید آید و با آنها کتابخانه‏ها تاسیس کنند. و طاقها و شبستانهاى مساجد رامحل مطالعه و درس و بحث قرار دهند.
مارسل بوازار، دانشمند اسلام شناس سویسى مى‏نویسد:
«تاسیس کتابخانه‏ها و شبستان تالار اجتماعات در مساجد، این حقیقت را آشکارمى‏سازد که مساجد در اسلام بدان گونه که بعضى پنداشته‏اند، منحصر براى نمازنیست، بلکه یقینا یکى از مراکز مهم فرهنگى اسلام نیز مى‏باشد.» (9)
8 مسجد و مراسم عقد ازدواج
قرآن کریم میان احکام خانواده، مهریه و نماز پیوند برقرارکرده مى‏فرماید: حافظوا على الصلوات. (10) و پیامبر اکرم، مراسم عقد ازدواج‏فاطمه زهرا(س) و على(ع) را در مسجد برگزار کردند، (11) و به دستور آن حضرت،سفره وسیعى در مسجد گستردند و بسیارى از مردان و زنان مسلمان اطعام‏شدند. (12) و آنگاه عروس و داماد را به مسجد فرا خواندند و دست فاطمه را دردست على(ع) گذاشتند و براى آن دو دعا کردند. (13) به پیروى از پیامبر اکرم(ص)بعضى از مساجد مانند مسجد مالزى و اندونزى بخشى را به برگزارى مراسم عقداختصاص داده‏اند. بنابراین همانطور که کریستین نفاح در مقاله خود: «مسجدکانون فعالیت جامعه اسلامى‏» مى‏نویسد: مساجد به مثابه مرکز ارتباطى نهادهاى‏اجتماعى، مثل بیمارستانها، آسایشگاهها، نوانخانه‏ها و دانشگاهها و مدارس عمل‏مى‏کند، اما استقرار این مساجد در مرکز شهر که با احاطه شدن به وسیله بازار وصنعتگران متعدد کانون اصلى شکل‏گیرى جمعیت‏شهرى است، گواهى است‏بر ضرورت ونقش عمومى آنان و هماهنگى این پدیده با تمام جوامع اسلامى جهان. (14)
9 مسجد و دارالشفاء مدرسه طب
قرآن کریم به عنوان کتاب شفا نازل شده و دستورات آن‏مشتمل بر سلامتى تن و روان است، احکام فقهى طهارت و بهداشت و تقوى و پرهیز،اطعمه و اشربه، روزه و امساک و احکام فقهى مربوط به بهداشت روح و روان وتصور بدن به عنوان معبد روح، رابطه‏اى میان طب و جنبه‏هاى مختلف تعلیمات اسلامى‏برقرار ساخته بطورى که از زمان پیامبر اکرم(ص) طب النبى و در عصر ائمه، طب‏الصادق و طب الرضا پدید آمده در کتب فقهى راه یافته و در بعضى از شهرهاى‏اسلامى ساختن دارالشفاء بیمارستان جزء مجموعه‏هاى مسجد و به شکل مسجد رسم شده‏و یا مسجد جزو بیمارستان قرار گرفته باشد که ضمن شفاى تن در بیمارستان به‏شفاى روان در مساجد بپردازند.
نخستین بیمارستان در قرن دوم در بغداد وبیمارستان عضدى در قرن چهارم به فرمان عضدالدوله دیلمى، و بیمارستان رى وبیمارستان بزرگ نورى در قرن ششم در دمشق و در حلب و بیمارستان ناصرى ومنصورى در قاهره همراه با مسجد و کتابخانه را مى‏توان نام برد و در امپراطورى‏عثمانى، نخستین بیمارستان بنام دارالشفاء در قرن هشتم در بورسه و در قرن نهم‏مجموعه مشتمل بر مسجد، بیمارستان و مدرسه طب توسط بایزید دوم بنا گردید که‏هنوز هم دائر است. (15)
10 مسجد و حمام عمومى
از آنجا که براى عبادات مانندنماز و نماز جمعه، روزه، حج، قرائت قرآن و رفتن به مساجد، باید تطهیر و غسل‏کرد، و حمام گرفتن یکى از مسائل بهداشتى طب النبى است که در فقه اسلامى آمده‏به عنوان نمونه در کتاب «من لایحضره الفقیه‏» صدوق از پیامبراکرم(ص) نقل شده‏که استحمام یکى از سه وسیله مهم درمانى است (16)
لذا یکى از مجموعه‏هاى مسجدجامع هر شهر اسلامى حمام عمومى و سنتى است که تصاویرى از آن را در این کتاب‏از نظر مى‏گذرانید. علاوه بر تطهیر بدنى براى رفتن به مساجد و شرکت در نمازجمعه به صورت منظم مشت و مال و بعضى از شربتها و عرقهاى گیاهى نیز در گرمابه‏نوشیده مى‏شود و مدتهاى معینى در گرمخانه یا سربینه مى‏گذرد و پزشکان حمام رابراى مداواهاى گوناگون تجویز کرده‏اند.
امروزه قسمت گرمخانه و بخار آن را به عنوان حمام سونا و قسمت آب سرد و گرم وپاشوره آن را در غرب جدا کرده و به عنوان آب درمانى استفاده مى‏کنند.
ولى حمامهاى سنتى اسلامى که اکنون نمونه‏هایى از آن در بسیارى از شهرهاى ایران‏حلب، ترکیه و مغرب وجود دارد از چهار بخش تشکیل مى‏شود:
محل رختکن، محل خزینه‏هاى آب سرد و گرم، محل دلاکى و مشت و مال و محل گرمخانه‏و بخار (سونا). (17)
11 مسجد کانون وحدت و همبستگى
مسجد کانون اتحاد وهمبستگى و انس و الفت مسلمانان است که مردم هر منطقه و محله را روزى چندنوبت در کنار هم در نمازهاى جماعت جمع و با هم مانوس مى‏سازد و مسجد جامع وجمعه هفته‏اى یک بار همه اجتماعات مساجد را یکجا در نماز جمعه گرد مى‏آورد ومسجد الحرام و مسجد النبى مسلمانان کشورهاى مختلف اسلامى را یکجا جمع و متحدمى‏سازد. مارسل بوازار اسلام شناس سویسى راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ،اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین مى‏نویسد:
«مسجد عامل نیرومندى در همبستگى و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعى‏و فرهنگى آن را از این بابت نمى‏توان نادیده گرفت، مخصوصا در روزگار معاصر که‏مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگربار از خود نشان مى‏دهند، مساجد به صورت‏مراکز تربیت روحانى و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت‏به ستمگران و سلطه‏جویان‏درآمده است. و به تدریج مساجد موقعیت‏سالهاى نخستین ظهور اسلام را به دست‏آورده‏اند.» (18)
12 مسجد آئینه اسلام
مسجد محل عرضه هنر متعهد، معمارى،مهندسى، نقاشى، خطاطى و جلوه‏هاى ایمانى هنرمندان اسلامى است که گوشه‏هایى ازآنها را در این کتاب تماشا مى‏کنید.
هنرمندان اسلامى کوشیده‏اند تا اسلام و ایمان را در قالب هنر در در و دیوار وبناى مساجد به معرض نمایش درآورند، تا جایى که روژه گارودى، مسجد را آئینه‏اسلام مى‏داند و آن را عنوان کتابش قرار داده است. و تیتوس بورکهارت مى‏نویسد:
«اگر کسى که ناگزیر شده به پرسش اینکه «اسلام چیست؟» پاسخ گوید به یکى ازشاهکارهاى هنر اسلامى مانند مسجد قرطبه یا مسجد ابن طولون در قاهره یا یکى ازمدرسه‏هاى سمرقند یا حتى مسجد تاج محل اشاره کند این پاسخ خود معتبر است.
زیرا که هنر اسلامى خود نمودار همان مفهومى است که از نامش برمى‏آید چه از نظرزیبایى شناسى و چه از لحاظ معنویت.» (19)
13 مسجد آئینه تمدن اسلام
مسجدسرچشمه تمدن اسلامى است. و اگر به هر یک از شهرهاى اسلامى بنگریم مسجد ومجموعه‏هاى آن را اساس شهرسازى مى‏یابیم و در بافت‏شهرهاى اسلامى مسجد محوراست. بورکهارت در کتاب «هنر اسلامى زبان و بیان‏» مى‏نویسد:
«بیرونى‏ترین مظهر یک دین با تمدنى مانند اسلام که هنر خود بر حسب تعریف آن‏جلوه‏گاه برونى است‏باید نمودار جهان درونى آن تمدن باشد.» (20)
14 مسجد و رباط در مرزها
فلولا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فى الدین. (21) چرااز هر گروهى از مومنان دسته‏اى به جبهه‏ها کوچ نمى‏کنند تا در دین فقیه شوند؟
به برکت این آیه نفر، بسیجیان با ایمان براى مرابطه (برقرار ارتباط میان‏مرزها و مرکز اسلامى) و مراقبت از حرکات دشمن و تهاجم رزمى و فرهنگى به‏مرزهاى سرزمین‏هاى اسلامى کوچ مى‏کردند و با نذر، وقف و وصیت، رباطهایى به شکل‏مسجد مى‏ساختند، این رباطها، در واقع مسجدى بود که مناره‏هاى کوتاه و بلند آن‏به صورت برج دیده‏بانى تبدیل و طاقهاى آن به صورت اطاقها و استراحتگاه‏بسیجیان و مسافران و شبستان آن به هنگام نماز محل اقامه نماز جماعت و بعد ازنماز محل درس و بحث طلاب بسیجى درمى‏آمد، بسیارى از طلاب علوم دینى و اساتیدحوزه با نذر و غیره به آن مراکز مى‏رفتند و ضمن آموزشهاى رزمى از اساتیدمرابطون دوره‏هاى دروس علوم دینى و لغت و عرفان را فرا مى‏گرفتند تا خود را هم‏در برابر تهاجم رزمى و هم تهاجم فرهنگى دشمن آماده سازند.
این پایگاهها نقش مهمى در مرزهاى کشورهاى اسلامى بخصوص مغرب و طرابلس واسپانیا و تونس ایفا کرده و همواره پاسخگو و مدافع در برابر حملات رزمى وفرهنگى دشمنان اسلام بوده است تا جایى که بعضى از آنان انقلاب نموده ودولتهایى به نام دولت مرابطین تاسیس کرده‏اند. (22)
15 مسجد و روابط و تکثیر و انتشار کتاب
در سابق که دستگاه چاپ نبود، در مساجد و رباطها به‏نگارش و تکثیر و انتشار کتاب مى‏پرداختند به این ترتیب که یکى از اساتیدمرابطین، کتابى را بر دهها نفر از شاگردانش املاء مى‏کرد و شاگردان با خطى خوب‏مى‏نوشتند و در نتیجه دهها نسخه از آن کتاب تکثیر مى‏یافت این کتاب را«امالى‏» مى‏نامیدند و مردم اموال فراوانى را از راه نذو و وقف و وصیت، به‏این مراکز علمى و رزمى اهداء مى‏کردند. (23)
و با این اموال، راه ماندگان (ابن‏سبیل) و طلاب علوم دینى و حافظان قرآن کریم را از نظر خوراک و پوشاک و مسکن‏تامین مى‏کردند و به تعلیم و تربیت روحى و تزکیه آنان مى‏پرداختند، و با ذکرو یادآورى جهاد پیامبر(ص) و مسلمانان صدر اسلام، روحیه آنان را بالا مى‏بردند ونفوس ضعیف را تقویت مى‏کردند، بطورى که بسیارى از آنان روانه حوزه‏هاى علمیه‏بزرگ مانند «جامع زیتونیه‏» تونس و «قروبین‏» فاس مى‏شدند تا به تحصیلات‏عالیه بپردازند.
پى‏نوشت‏ها:
.100 - 98 Islam Our choice ashra publications Karachi 1976p.p. 1
2 سوره جمعه: 1.
3 سوره نساء: 5.
4 نور:37
5 مسجد، آئینه اسلام، تالیف روژه گارودى، از انتشارات ژگوار.
6 التفسیر الکبیر فخر رازى، ج‏16، ص‏9 و10.
7 اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار، ص‏101 و 102.
8 سوره جمعه: 10.
9 اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار، ص‏101 و 102.
10 سوره بقره:
11 بحارالانوار، ج‏43، ص‏120.
12 همان، ص‏114.
13 همان، ص‏116.
14 پیام یونسکو، آذر1369، ش 242، سال 22، ص‏35.
15 علم در اسلام، دکتر سید حسین نصر، ص‏166163.
16 کتاب من لا یحضره الفقیه صدوق، ج‏1
17 کتاب رساله نوین فقهى پزشکى، ج‏2، مسائل درمانى
18 اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار، ص‏101 و 102.
19 هنر اسلامى، زبان و بیان، بورکهارت، ص‏16.
20 هنر اسلامى، بورکهارت، ص‏16.
21 سوره توبه: 122.
22 الرباط فى سبیل الله، محى الدین قلببى تونسى، مجله رساله الاسلام قاهره‏سال 4، ش‏3، ص‏309.
23 مجاهد تونسى کبیر محى الدین قلببى، «الرباط فى سبیل الله‏»، مجله‏رساله الاسلام قاهره سال چهارم، ش‏3، شوال 1371 ه.ق، ص‏309.