ذکر خدا و زیارت اولیاء الله

فى بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو والاصال.
[منبع نور و هدایت] در خانه‏هایى است که خدا والایى آن را رخصت داده و در آن‏نام خدا ذکر شود.
همانها که در آن، «مردان الهى‏» صبح و شام، تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند. (1)
ذکر زیارتگاهها پایگاه یاد و رمزى از دلدادگى به حضرت احدیت است. زائردر جاى جاى «مشاهد مشرفه‏» خود را با ذکر الهى همراه مى‏سازد و دل و جانش رابا آن طراوت و شادابى مى‏بخشد.
قرآن کریم، هنگامى که از حج‏سخن به میان مى‏آورد، یاد خدا را هدف اصلى آن‏معرفى مى‏کند و مى‏فرماید: «لیشهدوا منافع لهم و یذکروا اسم الله فى ایام‏معلومات ...; تا منافع بسیار براى خود فراهم آورند و در روزهایى شناخته شده‏نام خدا را یاد کنند.» (2)
هنگام حرکت از عرفات و بار یافتن به مشعرالحرام‏به ذکر الهى فرمان مى‏دهد و مى‏فرماید: «... فاذا افضتم من عرفات فاذکرواالله عند المشعر الحرام...» (3) پایان زیارت را نیز با ذکر خدا تزیین مى‏دهدو مى‏فرماید: «فاذا قضیتم مناسککم فاذکروا الله کذکرکم آبائکم او اشدذکرا...; آنگاه که اعمال حج‏بجاى آوردید، پس، مانند یادکردن پدرانتان یا بیش‏از آن، خدا را یاد کنید.» (4) این نکته، چنانکه آیه آغازین این نوشتارمى‏نماید، در زیارت قبور اولیاى الهى نیز متجلى است. سیوطى در تفسیردرالمنثور مى‏نویسد: وقتى رسول خدا(ص) آیه شریفه «فى بیوت اذن الله‏» راقرائت مى‏کرد، مردى به پا خاست و در باره کلمه «بیوت‏» از حضرت پرسید.
آن بزرگوار فرمود: منظور خانه‏هاى پیامبران است.
سپس ابوبکر برخاست و پرسید: آیا خانه على و فاطمه نیز از آن جمله است؟
حضرت پاسخ داد: آرى، از بافضیلت‏ترین آن خانه‏هاست. (5) بر این اساس به جایگاه‏ذکر الهى و تجلى آن در زیارات معصومان (علیهم السلام) مى‏پردازیم و ازبزرگداشت‏یاد پروردگار در دیار پاکباختگان راه توحید سخن مى‏گوییم.
جایگاه ذکر الهى در تعالیم اسلام
عارفان مسلمان فلسفه آفرینش را ایجاد رابطه‏معرفتى بین خدا و خلق مى‏دانند و با استفاده از حدیث قدسى «کنت کنزامخفیا...; من گنجى پنهان بودم، دوست داشتم که شناخته شوم پس جهان را آفریدم‏تا شناخته شوم. » (6) مى‏گویند: عامل آفرینش و تجلى خداوند بر موجودات شناخت‏پروردگار بود. ذیل آیه شریفه «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون‏» (7)
روایتى است که بدین امر اشاره مى‏کند. مرحوم صدوق مى‏نویسد: امام حسین(ع) دریکى از سخنرانیهاى خویش فرمود: اى مردم، خداوند بندگان را نیافرید مگر براى‏آنکه او را بشناسند و هنگامى که او را شناختند، عبادتش کنند. (8)
حافظ، هنگام‏سخن از تجلى خداوند بر خلق، همین معنا را رمز آن مى‏خواند و مى‏گوید:
در ازل پرتو حسنت ز تجلى دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد جلوه‏اى کرد رخت دید ملک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
یاد و نام حق اظهار عشق و معرفت و ظهور زیبا و دل‏انگیز فلسفه حیات انسانى‏است. یاد فرع بر شناختى است که انسان از محبوب خویش دارد:
من به سرچشمه خورشید نه خود بردم راه ذره‏اى بودم و عشق تو مرا بالا برد (9)
زندگى بدون یاد و نام حق نتیجه‏اى جز انهدام هویت انسان ندارد. قرآن کریم‏مى‏فرماید: «و من اعرض عن ذکرى فان له معیشه ضنکا...» (10) فلسفه عبادات نیزریشه در همین نکته دارد.
عبادت با یاد حق تعالى انسان را به هدف خلقت رهنمون مى‏سازد. در قرآن کریم‏مى‏خوانیم: «و اقم الصلوه لذکرى; نماز را براى یاد من به پاى دار.» (11) درآیه دیگر، پس از بیان بازدارنده بودن نماز از زشتیها و منکرات، مى‏فرماید:
«و لذکر الله اکبر; ذکر الهى بزرگتر [از هدف فوق] است.» (12)
امیرالمؤمنین(ع) در باره ذکر حقیقى الهى مى‏فرماید: خداوند سبحان یاد خویش راموجب جلاى دلها قرار داد. به یارى ذکر حق ناشنوایى‏شان از میان مى‏رود،نابینایى‏شان درمان مى‏پذیرد و پس از ستیزنده بودن رام مى‏شوند.
خداوند، که نعمتهایش گرانبهاست، همواره، بویژه در دورانهاى فترت که پیامبران‏در میان مردم حضور ندارند، بندگانى دارد که در اندیشه‏هاشان با آنان رازمى‏گوید و در حقیقت عقلهاشان با آن‏ها به گفتگو مى‏پردازد ... . براى یاد خدااهلى است که به جاى دنیا آن را برگزیده‏اند و بازرگانى و خرید و فروش آنان رااز این امر باز نمى‏دارد. روزهاى زندگى را با یاد خدا مى‏گذرانند، غافلان را به‏خوددارى محرمات فرا مى‏خوانند، همه را به داد و درستى برمى‏انگیزند و خود بدان‏عمل مى‏کنند، بدرفتاران را از کارهاى زشت‏بازمى‏دارند و آشکارا با آنان‏مى‏ستیزند. گویا دنیا را پشت‏سر گذاشته، به آخرت رفته‏اند; یا هنوز در دنیاهستند، ولى ماوراى آن را دیده، همه چیز را دریافته‏اند و به احوال نهان اهل‏برزخ پى برده‏اند. (13)
ذکر الهى در زیارت
در آداب زیارت رسول گرامى(ص)مى‏خوانیم که، چون خواستى داخل مسجد آن حضرت شوى، پاى راست را مقدم دار و صدمرتبه «الله اکبر» بگو. سپس دو رکعت نماز تحیت مسجد به جاى آور. (14) درآداب زیارت امیرالمؤمنین على(ع) چنین آمده است: در حالى که زبانت‏به ذکرگویاست و الحمدلله و سبحان الله و لا اله الا الله را تکرار مى‏کنى، به سوى حرم‏مطهر حرکت کن. وقتى به خندق کوفه رسیدى، بایست و بگو: الله اکبر، الله اکبر،اهل الکبریاء و المجد ...; و چون گنبد و بارگاه حضرت را مشاهده کردى، بگو:
الحمدلله على ما اختصنى به من طیب المولد ...; و چون به دروازه نجف رسیدى‏بگو: الحمدلله الذى هدانا لهذا ... سپس داخل شو و بگو: الحمدلله الذى ادخلنى‏هذه البقعه المبارکه... (15) در زیارت امام حسین(ع) نیز مى‏خوانیم پاکیزه‏ترین‏لباسهایت را بپوش. پس از آن سى بار الله اکبر بگو.
سپس این ذکر را بخوان: الحمدلله الذى الیه قصدت فبلغنى ... آنگاه در حالى که‏با وقار و آرامش و ذکر تکبیر، کلمه توحید، حمد الهى و صلوات حرکت مى‏کنى،بگو: الحمدلله الواحد المتوحد بالامور کلها ...
وقتى بر «تل‏» قرار گرفتى و روى به قبر ایستادى، سى بار الله اکبر بگو واین دعا را بخوان: «لا اله الا الله فى علمه منتهى علمه و لا اله الا الله بعدعلمه منتهى علمه ... لا اله الا الله الحکیم لا اله الا الله العلى العظیم لا اله‏الا الله نور السموات السبع و نور الارضین السبع...» (16)
در آداب زیارت حضرت‏معصومه(س) مى‏خوانیم که، چون به قبر آن حضرت رسیدى، نزد سرش روى به قبله‏بایست. 34 بار الله اکبر و33 مرتبه سبحان الله و33 بار الحمدلله بگو. (17)
در زیارت جامعه کبیره، که هر یک از ائمه را مى‏توان با آن زیارت کرد و تعلیم‏امام هادى(ع) به موسى بن‏عبدالله نخعى است، حضرت مى‏فرماید: چون به درگاه وآستان رسیدى، در حالى که غسل کرده‏اى، بایست و شهادتین را بر زبان آور. چون‏داخل حرم شدى و قبر را دیدى، بایست و33 بار الله اکبر بگو.پس اندکى با آرامش راه برو و گامها را کوتاه بگذار و دوباره‏33 بار الله‏اکبر بگو.سپس به قبر مطهر نزدیک شو و 40 مرتبه الله اکبر بر زبان آورد تا صد بارتکبیر تمام شود. (18)
راستى فلسفه و رمز این اذکار الهى چیست؟ و این همه‏تاکید بر ذکر الهى در زیارات معصومان(ع) چه پیامى دارد؟
مى‏توان گفت که هدف از این همه تاکید بر ذکر الهى دو مساله مهم است:
الف) دورى از غلو و افراط در باره معصومان(ع)، رسالت پیامبران و معصومان‏راهنمایى انسانها به توحید و ذات احدیت است. از آنجا که این بزرگواران‏معجزات فراوان دارند و حتى پس از شهادتشان نیز برکات و انوار الهى از قبورآنان بر مشتاقان و محبان پرتو مى‏افکند; بدین جهت زائر را همواره با ذکرخداوند عادت داده‏اند تا مردم مؤمن هدف را از یاد نبرند و آنان را بندگان‏خداوند بدانند; بندگان مخلصى که با اجازه پروردگار بر انجام دادن معجزات‏توانایند.
ب) تبیین این نکته که معصومان اسوه و مقتداى یادکنندکان الهى‏اند وزائر باید این درس را به صورت عملى بیاموزد. در زیارت جامعه مى‏خوانیم:
فعظتم جلاله و اکبرتم شانه و مجدتم کرمه و ادمتم ذکره; شما جلال خدا را به‏عظمت‏یاد کردید و شان او را بزرگ شمردید و لطف و کرمش را به بزرگى و مجدستودید و ذکر خدا را پیوسته برقرار داشتید. (19)
امید که بتوانیم، با زیارت‏قبور معصومان(ع)، دلهاى خویش را کانون ذکر حق و اندیشه را آینه تعالیم‏انسان‏ساز اهل بیت(ع) قرار دهیم و خود را مشمول دعاى مستجاب آن بزرگواران‏سازیم، که این زمزمه خلوتهاى انس ماست:
اى گل خوش نسیم من بلبل خویش را مسوز کز سر صدق مى‏کند شب همه شب دعاى تو دلق گداى عشق را گنج‏بود در آستین زود به سلطنت رسد هر که بود گداى تو (20)
پى‏نوشت‏ها:
1 نور:36.
2 حج: 28.
3 بقره: 198.
4 همان: 200.
5 تفسیر المیزان، ج 15، ص‏153 و 154.
6 اسرار الحکم، ص 22.
7 ذاریات:57.
8 همان، به نقل از تفسیر صافى، ج 2، ص 610.
9 از اشعار علامه طباطبایى.
10 طه: 124.
11 همان: 14.
12 عنکبوت: 45.
13 نهج ‏البلاغه، فیض‏الاسلام، خطبه‏213.
14 بحار، ج‏97، ص 160.
15 همان، ص 282.
16 همان، ج 98، ص‏176.
17 همان، ج‏99، ص‏266.
18 عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 272.
19 بحارالانوار، ج‏99، ص‏129.
20 دیوان حافظ.