حضرت زهرا(س)، الگوى ابرار

یکى از عوامل اساسى در تکامل انسان عنصر «اسوه‏» است.
به یقین ارائه تعریف جامعى از اسوه در همه موضوعات مربوط به حیات مادى و معنوى بشر که بتواند با برقرارى اعتدال بین نیازها و استعدادهاى انسانى، آنها را در حد طاقت‏بشرى به کمال لایق خود برساند، بدون هدایت وحى، توفیق بایسته را نخواهد یافت.
زیرا براى دست‏یابى به الگوى مذکور باید خود جستجوگر انسان و ابعاد شخصیت انسانى را بشناسد، به تمامى حقائق وجودى او و راه کمال و ایجاد اعتدال بین قواى او به درستى پى برده باشد، سپس فرد و یا افرادى را که در تمامى آن ابعاد، خویش را تا نقطه کمال رسانیده باشند، بشناسد و آن گاه با اسوه قرار دادن آنها، خود در این طریق راه بپیماید.
از مسائل ضرورى در همه دورانها به خصوص امروزه غیر ممکن بودن این امر است.
بنابراین یافتن اسوه انسانى جز از راه هدایت الهى ممکن نیست، زیرا خداوندى که خود آفریدگار انسان است، بهتر از هر کس به احتیاجات و قابلیتهاى مصنوع خویش آگاه است و درباره او فرموده است: «الا یعلم من خلق و هو اللطیف الخبیر». آیا او نسبت‏به مخلوق خود آگاه نیست؟ او دانا به لطائف امور و آگاه است. (1)
او مى‏داند که هر کس در چه مرحله‏اى از مراتب کمال بشرى قرار دارد در این باره در قرآن کریم فرمود: «الله اعلم یث‏یجعل رسالته ...» خداوند داناترین موجود به جایگاه شایسته اعطاى رسالت‏خویش است. (2)
همان طور که معرفى نمونه‏ها بدون استمداد از وحى ممکن نیست، توصیف اشخاص نیز جداى از وحى براى افراد انسان در غایت دشوارى و گاه ناممکن است. به این دلیل با نگاهى به زمانهاى گذشته مى‏توان به این نتیجه رسید; آنها که خواسته‏اند درباره اسوه‏هاى الهى به داورى بنشینند، در حق آنان ستم روا داشته، از مقام و مرتبه‏اى که حائز آن بودند چشم پوشیدند و از بازگو کردنش لب فرو بستند و یا در دام غلو و زیاده‏انگارى گرفتار شدند و به آنان مقام الوهیت دادند.
بر همین اساس، ما که فاطمه(س) را به عنوان «اسوه‏» براى نوع انسان بویژه زنان مى‏دانیم، این موضوع را از زبان وحى شنیدیم و از صراحت کلام رسول خدا گرفتیم.
آیات بسیارى از قرآن کریم درباره معرفى اهل بیت عصمت: از جمله حضرت فاطمه(س) نازل گردیده‏اند که بحث درباره آنها خود باب دیگرى مى‏طلبد و منابع حدیثى شیعه و سنى مشحون از این گونه روایات است. در این باره کتابهاى مستقلى حتى به وسیله بزرگان اهل سنت تالیف شده است. (3)
بخارى در «صحیح‏» ضمن حدیث طولانى از عایشه چنین نقل مى‏کند: نبى گرامى‏6 به فاطمه(س) فرمود: «... یا فاطمه الا ترضین ان تکون سیدة نساء المؤمنین او سیدة نساء هذه الامة‏». آیا راضى نیستى که سرور و بزرگ زنان مؤمن یا بانوان این امت‏باشى؟» (4)
در بیان خصوصیات آن حضرت نیز، کلام خداوند گویاترین و واقعى‏ترین معرف است و در این خصوص آیات سوره «هل اتى‏» برجسته‏ترین صفات را مطرح کرده است تا مؤمنانى که در جستجوى کمال حقیقى و رسیدن به درجات عالى انسانى‏اند، با چشم دوختن به آن ارزشها خود را در مسیر آن قرار دهند.
خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید: «... ان الابرار یشربون من کاس کان مزاجها کافورا عینا یشرب بها عباد الله یفجرونها تفجیرا. یوفون بالنذر و یخافون یوما کان شره مستطیرا. و یطعمون الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا. انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا. انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا. فوقیهم الله شر ذالک الیوم و لقیهم نضرة و سرورا. و جزاهم بما صبروا جنة وحریرا.»
نیکان - در روز واپسین - از جامى پر از شراب پاک که آب کافور به آن مخلوط است، مى‏نوشند و کافور چشمه‏اى در بهشت است که بندگان خدا از آن مى‏آشامند و به هر سو که بخواهند آن را به جریان مى‏اندازند. آنها به نذر خویش وفا کرده و از روزى که سختى‏هاى آن همه‏گیر است مى‏ترسند.
با شدت احتیاجى که به آذوقه خود دارند، آن را به مسکین و یتیم و اسیر مى‏بخشند، و زبان حالشان این است که ما تنها به خاطر رضاى خدا به شما غذا دادیم و از شما هیچ انتظار پاداش عملى و زبانى نداریم و ما از پروردگارمان، در روزى که شدت و محنت آن بسیار است، مى‏ترسیم.
پس خداوند آنان را از سختى آن روز ایمن ساخت و آثار رحمت و نعمت‏خویش را بر چهره‏ها و قلبهایشان نمودار کرد و در برابر صبرى که کردند، بهشت و لباس بهشتى به آنان پاداش داد. (5)
پیروان اهل بیت عصمت: بر این اتفاق‏اند که این آیات در شان عترت طاهر نازل شده است و این واقعه در کتابهاى حدیثى و تفسیرى شیعیان از قطعیات به شمار مى‏رود. گروهى از بزرگان اهل سنت نیز به این موضوع در کتب روایى و تفسیرى خود تصریح کرده‏اند. (6)
زمخشرى در تفسیر خود، از تفاسیر عمده اهل سنت، به نقل از ابن‏عباس درباره شان نزول این آیات مى‏گوید:
حضرت حسن و حسین(ع) مریض شدند رسول خدا(ص) به همراه عده‏اى از مردم که با او بودند، از آن دو عیادت کردند. آنها به على(ع) پیشنهاد دادند براى شفاى فرزندان خود نذر کند. سپس آن بزرگوار و همسرش فاطمه(س) و فضه که خدمتکار آنان بود، نذر کردند که اگر آن دو سلامت‏خویش را بازیابند به شکرانه آن، سه روز روزه بگیرند. آن دو شفا یافتند. اهل بیت نیز تصمیم گرفتند تا به نذر خود وفا کنند در حالى که دستشان از آذوقه تهى بود. بنابراین على(ع) از شمعون خیبرى، شخصى یهودى، به مقدار سه صاع (7) جو قرض گرفت. آنگاه حضرت فاطمه(س) یک صاع از آن را آرد کرده و پنج قرص نان به تعداد اشخاص منزل پخت. تا سفره پهن شد و آنها خواستند افطار کنند، شخص سائلى رسید و اظهار داشت: درود خدا بر شما اى خاندان پاک محمد(ص)، من از مسکینهاى مسلمانانم مرا اطعام کنید، خداى متعال از غذاى بهشت‏به شما عوض دهد.
آنان نیز آن شخص نیازمند را بر خویش ترجیح دادند و شب را در حالى که جز با آب افطار نکردند، به صبح آوردند. روز بعد نیز روزه گرفتند حضرت فاطمه با صاع دیگرى از آرد، نان پخت. وقت افطار یتیمى از راه رسید و عرض حاجت کرد. این بار نیز آن یتیم را بر خود مقدم داشته و همگى غذاى خود را به او بخشیدند و با آب افطار کردند. روز سوم هنگام افطار اسیرى بر در خانه آمد و تقاضاى طعام کرد. آنان هم نان خود را به او دادند و بدین صورت اهل بیت پیامبر(ص) به نذر خود وفا کردند. روز بعد على(ع) دست دو فرزندش حسن و حسین‏8 را گرفت و نزد رسول خدا(ص) رفت. تا چشم مبارک آن حضرت به آنان که از شدت گرسنگى بر خویش مى‏لرزیدند افتاد، فرمود: این حالى که در شما مى‏بینم برایم بسیار سخت است. آنگاه حرکت کرد و همراه آنها به نزد فاطمه(س) رفتند.
رسول‏خدا(ص) دخترش را دید که در محراب عبادت ایستاده و مشغول راز و نیاز است و از بى‏غذایى شکم مبارکش به پشتش چسبیده و چشمهایش به گودى فرو رفته است. آن حضرت از این حالت‏بسیار متاثر شد. در همان موقع جبرئیل(ع) نازل شد و آیات مذکور از سوره «هل اتى‏» را در شان خاندان پاک پیامبر برایش قرائت کرد و تبریک و هنیت‏خداوند را به خاطر داشتن چنین اهل بیتى به رسول‏الله(ص) رساند. (8)
فاطمه(س) اسوه بانوان مؤمن
امام شرف الدین عاملى معتقد بود: «علماء علم بیان و سایر سخن شناسان شکى در این ندارند که جمع با الف و لام حقیقت در عموم است و در این هیچ اختلافى بین عرب نیست و روشن است که لفظ «ابرار» در آیه کریمه جمع «بر» یا «بار» است و الف و لام بر آن وارد شده است و ظهور آن در شمول جاى تردید نیست و در عین حال این لفظ با وجود فراگیر بودن آن، تنها بر حضرت على و فاطمه و حسن و حسین اطلاق گردیده و این خود برهان بر این است که آنان خلاصه برگزیدگان و کامل‏ترین نیکان و با فضیلت‏ترین خوبان‏اند و چه ستایشى بالاتر از این کلام خداوند مى‏توان یافت؟». (9)
خداوند متعال از بین تمامى ابرار تعدادى را گزینش کرد و آنان را که کاملترین افراد بشر پس از رسول خدا(ص) هستند به عنوان مقتدا به جهانیان شناساند و شریفترین و لطیفترین حالات و اوصاف انسانى را که در داستان، ایثار آنان تبلور یافت، به عنوان درسى آموزنده، راهى به سوى کمال، تفسیرى براى حیات، صحنه‏اى براى امتحان، اوجى براى پرواز، مظهرى براى شکوفایى و به بار نشستن قابلیتهاى انسان براى مؤمنان بازگو کرد و به این ترتیب بر آنان منت گذارد.
در این واقعه از دو بانوى پاک سخن به میان آمده است. اولین آنها حضرت فاطمه(س)، به عنوان اهل بیت و مقتدا و دیگرى فضه، به عنوان پیرو و دست پرورده خاندان عترت است. فضه آن چنان خویش را فانى در فاطمه(س) کرد و با او میثاقى جانانه و جاودانه بست که خود را داوطلبانه در این صحنه پرشور ایثار و نوعدوستى شریک ساخت و به این نزلت‏بى‏بدیل دست‏یافت. صحنه پرافتخارى که فضه آفرید براى کسانى که به بهانه معصوم بودن ائمه و معمول بودن ما از پیروى آنان سرباز مى‏زنند، عذرى باقى نمى‏گذارد.
بخشى از صفاتى که در این آیات و شان نزول آن به چشم مى‏خورد عبارتند از:
1 - توجه به خداى متعال و کمک خواستن از او
این جریان به بشر یاد مى‏دهد که باید همواره رو به سوى او داشت و توجه به اسباب مادى نباید چشم بشر را محدودنگر کند، بلکه باید به سوى ماوراى دنیاى ماده نظر داشته باشد و به سر منشا هستى چشم بدوزد و در همه احوال، از جمله در گرفتاریها و شدائد، رو به جانب او آرد و رفع مصیبت و نیز شفاى مرض را از او بخواهد; در عین به کارگیرى اسباب، مسبب الاسباب و شفا دهنده واقعى را فقط خدا بداند و این چیزى است که بشر فرو رفته در هوسها و شهوات و خو گرفته با ظواهر طبیعت، از فقدان آن رنج مى‏برد و در شعله‏هاى بى‏توجهى بدان مى‏سوزد.
در این میان اهمیت توجه به دو وسیله معنوى عمده یعنى «اصل نذر» و «روزه‏» که قرآن کریم نیز بدان توصیه فرموده است (10) به خوبى مشهود است و کارآیى این دو وسیله براى برآمدن خواسته‏ها در نظر مؤمنان بر اثر تجربه‏هاى بى‏شمار کاملا آشکار است.
2 - وفا به پیمان
این صفت از باشکوه‏ترین جلوه‏هاى رفتارى انسانهاى کامل است که در سایه آن تمامى ارزشها، اعمال تعهدات اجتماعى عملى مى‏شود و نهادهاى گوناگون آن شکل مى‏گیرد و بالاتر آن که رابطه بین انسانها و خدا تحقق مى‏یابد; همچنان که برخى گفته‏اند:
«وقتى افرادى بر سر پیمانى که خویش بر خود واجب کرده‏اند این گونه وفادار باشد، چنین کسانى قطعا به پیمانهاى الهى وفادارتر خواهند ماند.» (11)
3- ایثار و گذشت
یکى از بزرگترین موانع در برابر رشد و تعالى انسانى و از غلیظترین حجابهاى ظلمانى در حوزه معرفت‏بشرى، حجاب خودخواهى و خودبینى است. نقطه مقابل آن ایثار است که نه تنها شخص از خودبینى دست مى‏کشد بلکه با گذشت‏خود، تمام توجه‏اش را به همنوع خود معطوف مى‏کند و گوهر انسانى خود را آشکار مى‏سازد.
تا وقتى که انفاق از زوائد زندگى باشد، خالى از شوائب خودنگرى نیست و نوعدوستى در آن حضور ندارد و یا بسیار کم‏رنگ است ولى آنگاه که از مایحتاج و مال مورد علاقه باشد، محض نوعدوستى و دیگر خواهى است و به صراحت قرآن مجید (12) راه فلاح جز از این طریق میسر نیست.
4- اخلاق در عمل
قرآن کریم در بیان انگیزه اهل بیت از ایثار تنها عامل این حرکت را کسب رضایت‏خدا معرفى مى‏کند و از این رو آنان با همه فشارى که بر خود وارد کردند خیال انتظار هر گونه پاداش عملى و حتى زبانى و سپاسگزارى را از خود دور ساختند.
5- ترس از روز حساب
سختى‏ها و شرورى که در عالم طبیعت هست، همانند شادى‏ها و رفاه آن نسبى، زودگذر، محدود، منطقه‏اى و جزئى است; بر خلاف شدائد قیامت که فراگیر و کلى است‏به سراغ همه مى‏رود و دامن همه را مى‏گیرد و هیچ فردى را گریزى از آن نیست و لذا سزاوار است مردم در هر مقام و تیره و نژادى که هستند، از آن هراسناک باشند مگر آنان که بتوانند در پناه عمل خالص و کسب رضاى خداوند مامنى براى خود بسازند.
6- صبر و استقامت
خداوند متعال به اهل بیت رسول اکرم(ص) وعده نعمتهاى بى‏پایان بهشت را مى‏دهد و آن را پاداش صبر و مقاومت آنان معرفى مى‏کند این امر تاکید بر این است که بهشت را براى هر کس که باشد به بها مى‏دهند نه به بهانه.
7- عبادت و ثبات در آن
از برجسته‏ترین نکته‏هاى این داستان و از شکوهمندترین قله‏هاى رفیع این نمایش عظیم و پرافتخار انسانى، همان قسمت آخرین این واقعه است که:«وقام فانطلق معهم فراى فاطمة فى محرابها قد التصق ظهرها ببطنها و غارت عیناه ...» پیامبر(ص) به همراه على(ع) و حسن و حسین(ع) به سوى خانه فاطمه آمدند. رسول خدا(ص) دید دخترش در محراب عبادت قرار گرفته در حالى که شکمش به پشتش چسبیده و چشمان مبارکش به گودى رفته است.
این قلم هیچ توضیحى را لازم نمى‏بیند ولى شما خواننده گرامى را به تامل هر چه بیشتر در این فراز دعوت مى‏کند.
پى‏نوشتها:
1- سوره ملک، آیه 14.
2- سوره انعام، آیه 124.
3- براى نمونه، ر. ک: شواهد التنزیل، حاکم حکانى از اعلام قرن پنجم; خصائص الوحى المبین، یحیى بن حسین بطریق، متوفى 600 هجرى; ما نزل من القرآن فى على(ع)، ابونعیم حافظ احمد بن عبدالله اصفهانى، متوفى 430.
4- صحیح بخارى، ج‏8، کتاب الاستیذان، چاپ بیروت، دارالقلم، ص‏412، باب‏693، حدیث 1158.
5- سوره انسان، آیات 5 تا13.
6- تفسیر کشاف، زمخشرى، دارالفکر، ج‏4، ص‏197; شواهد التنزیل، حاکم حکانى، ج‏2، ص‏393 -409; خصائص الوحى المبین، فصل 12، ص‏100; اسدالغابة، ج‏5، ص‏530 و غیر آن.
7- صاع: معادل چهار مد یا یک من تبریز یا سه کیلوگرم است; فرهنگ عمید، ج‏2، ص‏1350.
8- تفسیر کشاف، نشر دارالفکر، ج‏4، ص‏197.
9- الکلمة الغراء فى تفضیل الزهراء، ص‏39.
10- سوره بقره، آیه 45.
11- تفسیر کشاف، ج‏4، ص‏196; الکلمة الغراء فى تفضیل الزهراء، ص‏40.
12- سوره آل عمران، آیه 92.