زکات در سیره معصومین(ع)

فلسفه زیارت الهام‏گیرى از پایگاههاى زیارتى است. زیارت پیوند روحى زائران و امامان و امامزادگان را نزدیک‏تر مى‏سازد و زائران در نجواى عاشقانه خویش و در قالب زیارت‏نامه‏ها، راز شیدائى و دلبستگى خویش را به آستان قدس پاکان اظهار مى‏دارند.
در شماره‏هاى پیشین دیدیم که زائر از نماز معصومین(ع) و نیایشهاى آنان سخن مى‏گفت این بار با ویژگى دیگرى که در فرهنگ قرآنى عنوان «زکات‏» دارد آشنا مى‏شویم و درس ایثار و تلاش در پرداخت‏حقوق عمومى و حق محرومان را در زندگى پیشوایان پاک یادآورى مى‏کنیم.
و آتیت الزکاة ...
ویژگى دوم: پرداخت زکات
زکات یکى از مهمترین احکام اسلامى است که در بسیارى از موارد، در قرآن کریم. یعد از نماز ذکر شده است. آیات زیر بر درستى این سحن گواهى مى‏دهد:
و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة‏الذین ان مکنا هم فى الارض اقاموا الصلاة و آتوا الزکاة; آنان که خدا را یارى مى‏کنند» کسانى هستند که اگر در روى زمین به آنان اقتدار بخشیم، نماز را به پا مى‏دارند و به مستحقان زکات مى‏دهند.
و اوصانى بالصلاة و الزکاة ما دمت‏حیا; خدا مرا تا وقتى که زنده‏ام به نماز و زکات سفارش کرده است.
قرآن زکات را یکى از شرایط رستگارى مؤمنان دانسته است; چنانکه در سوره مؤمنون مى‏خوانیم:
قد افلح المؤمنون الذینهم فى صلوتهم خاشعون و الذینهم عن اللغو معرضون و الذینهم للزکاة فاعلون; همانا اهل ایمان به رستگارى رسیدند آنان که در نماز خاشع هستند و آنان که از سخن باطل و بیهوده دورى مى‏کنند و آنان که زکات مال خود را مى‏پردازند.
علاوه بر این اثر مهمتر زکات پاکى دلها و از میان رفتن زنگارهاى بخل و وابستگى‏هاست. خداوند مى‏فرماید:
خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها; [اى رسول ما،] از مؤمنان صدقه دریافت کن تا بدان صدقات جانهایشان را پاک و پاکیزه سازى.
پیامبران و پرداخت زکات
با توجه به آثارى که ذکر شد زکات در سیره انبیاء و ائمه معصومین - علیهم السلام - جلوه خاص و جایگاهى ویژه یافته است. قرآن کریم پس از اینکه از حضرت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب یاد مى‏کند، مى‏فرماید:
و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة و کانوا لنا عابدین; و آنان را پیشواى مردم ساختیم تا خلق را به امر ما هدایت کنند و هر کار نیکو، بویژه اقامه نماز و اداى زکات، را به آنها وحى کردیم و آنها هم به عبادت و اطاعت ما پرداختند.
خداوند در باره حضرت اسماعیل نیز مى‏فرماید: «و کان یامر اهله بالصلاة و الزکاة; اسماعیل خانواده خود را به نماز و زکات فرمان مى‏داد.
پرداخت زکات در سیره نبى خاتم‏«ص‏»
سیره نبى خاتم اسلام و ائمه معصومین - علیهم السلام - بر پرداخت زکات بوده است. یکى از القابى که امیرمؤمنان على(ع) حضرت صدیقه را با آن خطاب مى‏کرد این بود: «یابنت من حمل الزکاة فى طرف ردائه و بذلها على الفقراء; اى دختر شخصیتى که زکات را با گوشه رداى خویش بر مى‏داشت و بر فقرا بذل مى‏کرد.
ابوذر مى‏گوید: در یکى از شبها خدمت رسول گرامى اسلام شرفیاب شدم، دیدم ناراحت است. بعدها علت ناراحتى‏اش را پرسیدم، فرمود: چهار دینار از بیت‏المال باقى مانده بود، نتوانسته بودم آن را به نیازمندان برسانم; نگران بودم شاید عمر به سرآید و تا فردا مهلت پیدا نکنم.
به نقل بسیارى از نویسندگان اهل سنت و شیعه این آیه شریفه در باره امیرالمؤمنین على(ع) نازل شده است: انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون; ولى و سرپرست‏شما تنها خدا و رسول و مؤمنانى هستند که نماز به پا داشته، در حال رکوع زکات مى‏پردازند. چنانکه علامه امینى در کتاب الغدیر بیست منبع از منابع اهل سنت را مى‏شمارد که همه آنان شان نزول آیه را بر حضرت على علیه السلام تطبیق کرده‏اند. حسان بن‏ثابت در باره آن واقعه چنین سرود:
فانت الذى اعطیت اذ انت راکع فدتک نفوس القوم یا خیر راکع بخاتمک المیمون یا خیر سید و یا خیر شار ثم یا خیر بایع
جانهاى مردم فداى تو باد، اى بهترین رکوع‏کننده و اى بهترین آقا که نیکترین جمع‏کننده‏اى و بهترین فروشنده هستى.
رابطه پرداخت زکات و حالات امیرالمؤمنین علیه السلام در نمازدر اینجا ممکن است‏با توجه به حالاتى که از نماز امیرمؤمنان على - علیه السلام - بیان شد، این پرسش پیش آید که چگونه حضرت متوجه سائل مى‏شود و در حال نماز به او زکات مى‏پردازد در حالى که نقل شده در حال نماز تیرى از پاى آن حضرت بیرون آوردند و آن بزرگوار متوجه آن نشد؟ به این پرسش جوابهاى گوناگونى داده‏اند.
1. آن حضرت به امور غیر الهى التفات نمى‏کرد و زکات کار الهى است.
2. حالات امام در نمازهاى واجب و مستحب فرق مى‏کند. ممکن است عدم توجه به بیرون آوردن تیر در نماز واجب تحقق یافته است.
3. معصومان در سیر و سلوک معنوى و به پایان رساندن میقات الهى حالات مختلفى دارند. در بعضى از حالات چنان در جلال و ذات ربوبى مستغرق مى‏شوند که از همه چیز، حتى از اطرافیان خود، غافل مى‏شوند; چنانکه از رسول گرامى اسلام نقل شده است: «لى مع الله وقت لا یسعه ملک مقرب و لا نبى مرسل; براى من وقت و حالتى است که هیچ ملک مقرب و پیامبر مرسلى را در آن راه نیست.
چنانکه امام صادق - علیه السلام - نیز هنگام تلاوت قرآن در نماز بیهوش مى‏شد. وقتى علت این امر را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: به خاطر تکرار زیاد آیات قرآن در نماز این حالت‏به من دست داد، «فلم تقم القوة البشریة بمکاشفة الجلالة الالهیة; در نتیجه قدرت بشرى نتوانست در مقابل ظهور جلوه‏هاى الهى مقاومت کند.
مواقعى نیز پیش مى‏آید که معصومان حالت اوج ندارند، در این هنگام توجه به اطرافیان واقع شدنى‏است. نظیر این مطلب را سعدى در باره حضرت یعقوب بیان مى‏کند:
یکى پرسید از آن گم کرده فرزند که اى روشن گهر پیر خردمند ز مصرش بوى پیراهن شنیدى چرا در چاه کنعانش ندیدى بگفت احوال ما برق جهان است دمى پیدا و دیگر دم نهان است گهى بر طارم اعلى نشینیم گهى بر پشت پاى خود نبینیم
امامان معصوم(ع) معمولا مالى براى خود باقى نمى‏گذاشتند و هر چه بود انفاق مى‏کردند. چنانکه در آخرین سخنان پیامبر گرامى اسلام، هنگام وداع با مردم، آمده است:
«الم اربط حجر المجاعة على بطنى; آیا [براى مقدم داشتن دیگران بر خود] از گرسنگى سنگ بر شکم نبستم.
به اتفاق مفسرین آیات‏9 و 10 سوره دهر در باره عترت پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. على، فاطمه، حسین و حسین - علیه السلام - وقتى در وقت افطار غذاى خویش را به یتیم، مسکین، و اسیر بخشیدند و خود با آب افطار کردند، این آیه نازل شد: «و یطعمون الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا; مى‏بخشیدند طعام خود را با دوستى «که نسبت‏به آن طعام دارند و یا بر دوستى خدا» به فقیر و اسیر و طفل یتیم و «مى‏گویند» ما فقطبراى رضاى خدا بشما طعام مى‏دهیم و از شما هیچ پاداشى و سپاسى نمى‏طلبیم.
در حالات امام حسین - علیه السلام - آمده است که وقتى مى‏خواستند بدن حضرت را دفن کنند، چشمشان به زخمى افتاد که به زخم شمشیر و تیر شباهت نداشت. علت را از امام زین‏العابدین - علیه السلام - پرسیدند، فرمود: این راحت‏به خاطر بردن غذا و خوراکى به خانه فقیران و مسکینان است.
در روایت آمده است: «و عن الحسن و الحسین - علیهما السلام - انهما کانا یؤدیان زکاة الفطر عن على - علیه السلام - حتى ماتا و کان على بن‏الحسین - علیه السلام - یودیها عن الحسین - علیه السلام - حتى مات; امام حسن و امام حسین - علیهما السلام - زکات فطره را از سوى على - علیه السلام - مى‏پرداختند تا اینکه آن دو بزرگوار از دنیا رفتند و امام زین‏العابدین - علیه السلام - نیز، پس از شهادت پدر، زکات فطره را براى ایشان پرداخت مى‏کرد تا اینکه خود رحلت کرد.
سپس امام صادق - علیه السلام - مى‏فرماید: «و کان ابوجعفر - علیه السلام - یؤدیها عن على - علیه السلام - حتى مات ... ، انا اؤدیها عن ابى - علیه السلام -; امام باقر - علیه السلام - نیز این چنین بود و از جانب پدر بزرگوارش فطره مى‏پرداخت و من نیز از جانب پدرم فطره مى‏پردازم.
تقسیم زکات
بیت المال تنها در برهه‏اى از زمان در اختیار امیرمؤمنان و امام حسن - علیها السلام - قرار گرفت. این مدت کوتاه خود داستانهاى شنیدنى و شگفتى بسیار دارد که در اینجا فقط به یکى از آنها اشاره مى‏کنیم. ابن ابى‏الحدید مى‏نویسد:
«هو الذى کان یکنس بیت المال و یصلى فیها و هو الذى لم یخلف میراثا و کانت الدنیا کلها بیده. على بود که بیت المال را جارو مى‏کرد و خود در آن نماز مى‏خواند و او بود که ارثى از خود باقى نگذاشت و این در حالى بود که تمام دنیا در اختیار او بود.
طبق نقل مرحوم علامه مجلسى على(ع) از بیت المال خارج نمى‏شد تا وقتى که همه اموال میان مستحقین تقسیم مى‏شد. سپس نماز مى‏خواند و مى‏فرمود: اى دنیا به سوى من اشتیاق و میل نداشته باش که من تو را سه طلاقه کردم. با توجه به موارد فوق است که زائر در زیارتنامه خویش خطاب به معصومین - علیهم السلام - مى‏گوید «و اقمتم الصلاة و آتیتم الزکاة; شما نماز را بپا داشتید و زکات را پرداخت کردید.