زکات در سیره معصومین(ع)
آرشیو
چکیده
متن
فلسفه زیارت الهامگیرى از پایگاههاى زیارتى است. زیارت پیوند روحى زائران و امامان و امامزادگان را نزدیکتر مىسازد و زائران در نجواى عاشقانه خویش و در قالب زیارتنامهها، راز شیدائى و دلبستگى خویش را به آستان قدس پاکان اظهار مىدارند.
در شمارههاى پیشین دیدیم که زائر از نماز معصومین(ع) و نیایشهاى آنان سخن مىگفت این بار با ویژگى دیگرى که در فرهنگ قرآنى عنوان «زکات» دارد آشنا مىشویم و درس ایثار و تلاش در پرداختحقوق عمومى و حق محرومان را در زندگى پیشوایان پاک یادآورى مىکنیم.
و آتیت الزکاة ...
ویژگى دوم: پرداخت زکات
زکات یکى از مهمترین احکام اسلامى است که در بسیارى از موارد، در قرآن کریم. یعد از نماز ذکر شده است. آیات زیر بر درستى این سحن گواهى مىدهد:
و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاةالذین ان مکنا هم فى الارض اقاموا الصلاة و آتوا الزکاة; آنان که خدا را یارى مىکنند» کسانى هستند که اگر در روى زمین به آنان اقتدار بخشیم، نماز را به پا مىدارند و به مستحقان زکات مىدهند.
و اوصانى بالصلاة و الزکاة ما دمتحیا; خدا مرا تا وقتى که زندهام به نماز و زکات سفارش کرده است.
قرآن زکات را یکى از شرایط رستگارى مؤمنان دانسته است; چنانکه در سوره مؤمنون مىخوانیم:
قد افلح المؤمنون الذینهم فى صلوتهم خاشعون و الذینهم عن اللغو معرضون و الذینهم للزکاة فاعلون; همانا اهل ایمان به رستگارى رسیدند آنان که در نماز خاشع هستند و آنان که از سخن باطل و بیهوده دورى مىکنند و آنان که زکات مال خود را مىپردازند.
علاوه بر این اثر مهمتر زکات پاکى دلها و از میان رفتن زنگارهاى بخل و وابستگىهاست. خداوند مىفرماید:
خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها; [اى رسول ما،] از مؤمنان صدقه دریافت کن تا بدان صدقات جانهایشان را پاک و پاکیزه سازى.
پیامبران و پرداخت زکات
با توجه به آثارى که ذکر شد زکات در سیره انبیاء و ائمه معصومین - علیهم السلام - جلوه خاص و جایگاهى ویژه یافته است. قرآن کریم پس از اینکه از حضرت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب یاد مىکند، مىفرماید:
و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة و کانوا لنا عابدین; و آنان را پیشواى مردم ساختیم تا خلق را به امر ما هدایت کنند و هر کار نیکو، بویژه اقامه نماز و اداى زکات، را به آنها وحى کردیم و آنها هم به عبادت و اطاعت ما پرداختند.
خداوند در باره حضرت اسماعیل نیز مىفرماید: «و کان یامر اهله بالصلاة و الزکاة; اسماعیل خانواده خود را به نماز و زکات فرمان مىداد.
پرداخت زکات در سیره نبى خاتم«ص»
سیره نبى خاتم اسلام و ائمه معصومین - علیهم السلام - بر پرداخت زکات بوده است. یکى از القابى که امیرمؤمنان على(ع) حضرت صدیقه را با آن خطاب مىکرد این بود: «یابنت من حمل الزکاة فى طرف ردائه و بذلها على الفقراء; اى دختر شخصیتى که زکات را با گوشه رداى خویش بر مىداشت و بر فقرا بذل مىکرد.
ابوذر مىگوید: در یکى از شبها خدمت رسول گرامى اسلام شرفیاب شدم، دیدم ناراحت است. بعدها علت ناراحتىاش را پرسیدم، فرمود: چهار دینار از بیتالمال باقى مانده بود، نتوانسته بودم آن را به نیازمندان برسانم; نگران بودم شاید عمر به سرآید و تا فردا مهلت پیدا نکنم.
به نقل بسیارى از نویسندگان اهل سنت و شیعه این آیه شریفه در باره امیرالمؤمنین على(ع) نازل شده است: انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون; ولى و سرپرستشما تنها خدا و رسول و مؤمنانى هستند که نماز به پا داشته، در حال رکوع زکات مىپردازند. چنانکه علامه امینى در کتاب الغدیر بیست منبع از منابع اهل سنت را مىشمارد که همه آنان شان نزول آیه را بر حضرت على علیه السلام تطبیق کردهاند. حسان بنثابت در باره آن واقعه چنین سرود:
فانت الذى اعطیت اذ انت راکع فدتک نفوس القوم یا خیر راکع بخاتمک المیمون یا خیر سید و یا خیر شار ثم یا خیر بایع
جانهاى مردم فداى تو باد، اى بهترین رکوعکننده و اى بهترین آقا که نیکترین جمعکنندهاى و بهترین فروشنده هستى.
رابطه پرداخت زکات و حالات امیرالمؤمنین علیه السلام در نمازدر اینجا ممکن استبا توجه به حالاتى که از نماز امیرمؤمنان على - علیه السلام - بیان شد، این پرسش پیش آید که چگونه حضرت متوجه سائل مىشود و در حال نماز به او زکات مىپردازد در حالى که نقل شده در حال نماز تیرى از پاى آن حضرت بیرون آوردند و آن بزرگوار متوجه آن نشد؟ به این پرسش جوابهاى گوناگونى دادهاند.
1. آن حضرت به امور غیر الهى التفات نمىکرد و زکات کار الهى است.
2. حالات امام در نمازهاى واجب و مستحب فرق مىکند. ممکن است عدم توجه به بیرون آوردن تیر در نماز واجب تحقق یافته است.
3. معصومان در سیر و سلوک معنوى و به پایان رساندن میقات الهى حالات مختلفى دارند. در بعضى از حالات چنان در جلال و ذات ربوبى مستغرق مىشوند که از همه چیز، حتى از اطرافیان خود، غافل مىشوند; چنانکه از رسول گرامى اسلام نقل شده است: «لى مع الله وقت لا یسعه ملک مقرب و لا نبى مرسل; براى من وقت و حالتى است که هیچ ملک مقرب و پیامبر مرسلى را در آن راه نیست.
چنانکه امام صادق - علیه السلام - نیز هنگام تلاوت قرآن در نماز بیهوش مىشد. وقتى علت این امر را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: به خاطر تکرار زیاد آیات قرآن در نماز این حالتبه من دست داد، «فلم تقم القوة البشریة بمکاشفة الجلالة الالهیة; در نتیجه قدرت بشرى نتوانست در مقابل ظهور جلوههاى الهى مقاومت کند.
مواقعى نیز پیش مىآید که معصومان حالت اوج ندارند، در این هنگام توجه به اطرافیان واقع شدنىاست. نظیر این مطلب را سعدى در باره حضرت یعقوب بیان مىکند:
یکى پرسید از آن گم کرده فرزند که اى روشن گهر پیر خردمند ز مصرش بوى پیراهن شنیدى چرا در چاه کنعانش ندیدى بگفت احوال ما برق جهان است دمى پیدا و دیگر دم نهان است گهى بر طارم اعلى نشینیم گهى بر پشت پاى خود نبینیم
امامان معصوم(ع) معمولا مالى براى خود باقى نمىگذاشتند و هر چه بود انفاق مىکردند. چنانکه در آخرین سخنان پیامبر گرامى اسلام، هنگام وداع با مردم، آمده است:
«الم اربط حجر المجاعة على بطنى; آیا [براى مقدم داشتن دیگران بر خود] از گرسنگى سنگ بر شکم نبستم.
به اتفاق مفسرین آیات9 و 10 سوره دهر در باره عترت پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. على، فاطمه، حسین و حسین - علیه السلام - وقتى در وقت افطار غذاى خویش را به یتیم، مسکین، و اسیر بخشیدند و خود با آب افطار کردند، این آیه نازل شد: «و یطعمون الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا; مىبخشیدند طعام خود را با دوستى «که نسبتبه آن طعام دارند و یا بر دوستى خدا» به فقیر و اسیر و طفل یتیم و «مىگویند» ما فقطبراى رضاى خدا بشما طعام مىدهیم و از شما هیچ پاداشى و سپاسى نمىطلبیم.
در حالات امام حسین - علیه السلام - آمده است که وقتى مىخواستند بدن حضرت را دفن کنند، چشمشان به زخمى افتاد که به زخم شمشیر و تیر شباهت نداشت. علت را از امام زینالعابدین - علیه السلام - پرسیدند، فرمود: این راحتبه خاطر بردن غذا و خوراکى به خانه فقیران و مسکینان است.
در روایت آمده است: «و عن الحسن و الحسین - علیهما السلام - انهما کانا یؤدیان زکاة الفطر عن على - علیه السلام - حتى ماتا و کان على بنالحسین - علیه السلام - یودیها عن الحسین - علیه السلام - حتى مات; امام حسن و امام حسین - علیهما السلام - زکات فطره را از سوى على - علیه السلام - مىپرداختند تا اینکه آن دو بزرگوار از دنیا رفتند و امام زینالعابدین - علیه السلام - نیز، پس از شهادت پدر، زکات فطره را براى ایشان پرداخت مىکرد تا اینکه خود رحلت کرد.
سپس امام صادق - علیه السلام - مىفرماید: «و کان ابوجعفر - علیه السلام - یؤدیها عن على - علیه السلام - حتى مات ... ، انا اؤدیها عن ابى - علیه السلام -; امام باقر - علیه السلام - نیز این چنین بود و از جانب پدر بزرگوارش فطره مىپرداخت و من نیز از جانب پدرم فطره مىپردازم.
تقسیم زکات
بیت المال تنها در برههاى از زمان در اختیار امیرمؤمنان و امام حسن - علیها السلام - قرار گرفت. این مدت کوتاه خود داستانهاى شنیدنى و شگفتى بسیار دارد که در اینجا فقط به یکى از آنها اشاره مىکنیم. ابن ابىالحدید مىنویسد:
«هو الذى کان یکنس بیت المال و یصلى فیها و هو الذى لم یخلف میراثا و کانت الدنیا کلها بیده. على بود که بیت المال را جارو مىکرد و خود در آن نماز مىخواند و او بود که ارثى از خود باقى نگذاشت و این در حالى بود که تمام دنیا در اختیار او بود.
طبق نقل مرحوم علامه مجلسى على(ع) از بیت المال خارج نمىشد تا وقتى که همه اموال میان مستحقین تقسیم مىشد. سپس نماز مىخواند و مىفرمود: اى دنیا به سوى من اشتیاق و میل نداشته باش که من تو را سه طلاقه کردم. با توجه به موارد فوق است که زائر در زیارتنامه خویش خطاب به معصومین - علیهم السلام - مىگوید «و اقمتم الصلاة و آتیتم الزکاة; شما نماز را بپا داشتید و زکات را پرداخت کردید.
در شمارههاى پیشین دیدیم که زائر از نماز معصومین(ع) و نیایشهاى آنان سخن مىگفت این بار با ویژگى دیگرى که در فرهنگ قرآنى عنوان «زکات» دارد آشنا مىشویم و درس ایثار و تلاش در پرداختحقوق عمومى و حق محرومان را در زندگى پیشوایان پاک یادآورى مىکنیم.
و آتیت الزکاة ...
ویژگى دوم: پرداخت زکات
زکات یکى از مهمترین احکام اسلامى است که در بسیارى از موارد، در قرآن کریم. یعد از نماز ذکر شده است. آیات زیر بر درستى این سحن گواهى مىدهد:
و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاةالذین ان مکنا هم فى الارض اقاموا الصلاة و آتوا الزکاة; آنان که خدا را یارى مىکنند» کسانى هستند که اگر در روى زمین به آنان اقتدار بخشیم، نماز را به پا مىدارند و به مستحقان زکات مىدهند.
و اوصانى بالصلاة و الزکاة ما دمتحیا; خدا مرا تا وقتى که زندهام به نماز و زکات سفارش کرده است.
قرآن زکات را یکى از شرایط رستگارى مؤمنان دانسته است; چنانکه در سوره مؤمنون مىخوانیم:
قد افلح المؤمنون الذینهم فى صلوتهم خاشعون و الذینهم عن اللغو معرضون و الذینهم للزکاة فاعلون; همانا اهل ایمان به رستگارى رسیدند آنان که در نماز خاشع هستند و آنان که از سخن باطل و بیهوده دورى مىکنند و آنان که زکات مال خود را مىپردازند.
علاوه بر این اثر مهمتر زکات پاکى دلها و از میان رفتن زنگارهاى بخل و وابستگىهاست. خداوند مىفرماید:
خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها; [اى رسول ما،] از مؤمنان صدقه دریافت کن تا بدان صدقات جانهایشان را پاک و پاکیزه سازى.
پیامبران و پرداخت زکات
با توجه به آثارى که ذکر شد زکات در سیره انبیاء و ائمه معصومین - علیهم السلام - جلوه خاص و جایگاهى ویژه یافته است. قرآن کریم پس از اینکه از حضرت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب یاد مىکند، مىفرماید:
و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة و کانوا لنا عابدین; و آنان را پیشواى مردم ساختیم تا خلق را به امر ما هدایت کنند و هر کار نیکو، بویژه اقامه نماز و اداى زکات، را به آنها وحى کردیم و آنها هم به عبادت و اطاعت ما پرداختند.
خداوند در باره حضرت اسماعیل نیز مىفرماید: «و کان یامر اهله بالصلاة و الزکاة; اسماعیل خانواده خود را به نماز و زکات فرمان مىداد.
پرداخت زکات در سیره نبى خاتم«ص»
سیره نبى خاتم اسلام و ائمه معصومین - علیهم السلام - بر پرداخت زکات بوده است. یکى از القابى که امیرمؤمنان على(ع) حضرت صدیقه را با آن خطاب مىکرد این بود: «یابنت من حمل الزکاة فى طرف ردائه و بذلها على الفقراء; اى دختر شخصیتى که زکات را با گوشه رداى خویش بر مىداشت و بر فقرا بذل مىکرد.
ابوذر مىگوید: در یکى از شبها خدمت رسول گرامى اسلام شرفیاب شدم، دیدم ناراحت است. بعدها علت ناراحتىاش را پرسیدم، فرمود: چهار دینار از بیتالمال باقى مانده بود، نتوانسته بودم آن را به نیازمندان برسانم; نگران بودم شاید عمر به سرآید و تا فردا مهلت پیدا نکنم.
به نقل بسیارى از نویسندگان اهل سنت و شیعه این آیه شریفه در باره امیرالمؤمنین على(ع) نازل شده است: انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون; ولى و سرپرستشما تنها خدا و رسول و مؤمنانى هستند که نماز به پا داشته، در حال رکوع زکات مىپردازند. چنانکه علامه امینى در کتاب الغدیر بیست منبع از منابع اهل سنت را مىشمارد که همه آنان شان نزول آیه را بر حضرت على علیه السلام تطبیق کردهاند. حسان بنثابت در باره آن واقعه چنین سرود:
فانت الذى اعطیت اذ انت راکع فدتک نفوس القوم یا خیر راکع بخاتمک المیمون یا خیر سید و یا خیر شار ثم یا خیر بایع
جانهاى مردم فداى تو باد، اى بهترین رکوعکننده و اى بهترین آقا که نیکترین جمعکنندهاى و بهترین فروشنده هستى.
رابطه پرداخت زکات و حالات امیرالمؤمنین علیه السلام در نمازدر اینجا ممکن استبا توجه به حالاتى که از نماز امیرمؤمنان على - علیه السلام - بیان شد، این پرسش پیش آید که چگونه حضرت متوجه سائل مىشود و در حال نماز به او زکات مىپردازد در حالى که نقل شده در حال نماز تیرى از پاى آن حضرت بیرون آوردند و آن بزرگوار متوجه آن نشد؟ به این پرسش جوابهاى گوناگونى دادهاند.
1. آن حضرت به امور غیر الهى التفات نمىکرد و زکات کار الهى است.
2. حالات امام در نمازهاى واجب و مستحب فرق مىکند. ممکن است عدم توجه به بیرون آوردن تیر در نماز واجب تحقق یافته است.
3. معصومان در سیر و سلوک معنوى و به پایان رساندن میقات الهى حالات مختلفى دارند. در بعضى از حالات چنان در جلال و ذات ربوبى مستغرق مىشوند که از همه چیز، حتى از اطرافیان خود، غافل مىشوند; چنانکه از رسول گرامى اسلام نقل شده است: «لى مع الله وقت لا یسعه ملک مقرب و لا نبى مرسل; براى من وقت و حالتى است که هیچ ملک مقرب و پیامبر مرسلى را در آن راه نیست.
چنانکه امام صادق - علیه السلام - نیز هنگام تلاوت قرآن در نماز بیهوش مىشد. وقتى علت این امر را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: به خاطر تکرار زیاد آیات قرآن در نماز این حالتبه من دست داد، «فلم تقم القوة البشریة بمکاشفة الجلالة الالهیة; در نتیجه قدرت بشرى نتوانست در مقابل ظهور جلوههاى الهى مقاومت کند.
مواقعى نیز پیش مىآید که معصومان حالت اوج ندارند، در این هنگام توجه به اطرافیان واقع شدنىاست. نظیر این مطلب را سعدى در باره حضرت یعقوب بیان مىکند:
یکى پرسید از آن گم کرده فرزند که اى روشن گهر پیر خردمند ز مصرش بوى پیراهن شنیدى چرا در چاه کنعانش ندیدى بگفت احوال ما برق جهان است دمى پیدا و دیگر دم نهان است گهى بر طارم اعلى نشینیم گهى بر پشت پاى خود نبینیم
امامان معصوم(ع) معمولا مالى براى خود باقى نمىگذاشتند و هر چه بود انفاق مىکردند. چنانکه در آخرین سخنان پیامبر گرامى اسلام، هنگام وداع با مردم، آمده است:
«الم اربط حجر المجاعة على بطنى; آیا [براى مقدم داشتن دیگران بر خود] از گرسنگى سنگ بر شکم نبستم.
به اتفاق مفسرین آیات9 و 10 سوره دهر در باره عترت پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. على، فاطمه، حسین و حسین - علیه السلام - وقتى در وقت افطار غذاى خویش را به یتیم، مسکین، و اسیر بخشیدند و خود با آب افطار کردند، این آیه نازل شد: «و یطعمون الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا; مىبخشیدند طعام خود را با دوستى «که نسبتبه آن طعام دارند و یا بر دوستى خدا» به فقیر و اسیر و طفل یتیم و «مىگویند» ما فقطبراى رضاى خدا بشما طعام مىدهیم و از شما هیچ پاداشى و سپاسى نمىطلبیم.
در حالات امام حسین - علیه السلام - آمده است که وقتى مىخواستند بدن حضرت را دفن کنند، چشمشان به زخمى افتاد که به زخم شمشیر و تیر شباهت نداشت. علت را از امام زینالعابدین - علیه السلام - پرسیدند، فرمود: این راحتبه خاطر بردن غذا و خوراکى به خانه فقیران و مسکینان است.
در روایت آمده است: «و عن الحسن و الحسین - علیهما السلام - انهما کانا یؤدیان زکاة الفطر عن على - علیه السلام - حتى ماتا و کان على بنالحسین - علیه السلام - یودیها عن الحسین - علیه السلام - حتى مات; امام حسن و امام حسین - علیهما السلام - زکات فطره را از سوى على - علیه السلام - مىپرداختند تا اینکه آن دو بزرگوار از دنیا رفتند و امام زینالعابدین - علیه السلام - نیز، پس از شهادت پدر، زکات فطره را براى ایشان پرداخت مىکرد تا اینکه خود رحلت کرد.
سپس امام صادق - علیه السلام - مىفرماید: «و کان ابوجعفر - علیه السلام - یؤدیها عن على - علیه السلام - حتى مات ... ، انا اؤدیها عن ابى - علیه السلام -; امام باقر - علیه السلام - نیز این چنین بود و از جانب پدر بزرگوارش فطره مىپرداخت و من نیز از جانب پدرم فطره مىپردازم.
تقسیم زکات
بیت المال تنها در برههاى از زمان در اختیار امیرمؤمنان و امام حسن - علیها السلام - قرار گرفت. این مدت کوتاه خود داستانهاى شنیدنى و شگفتى بسیار دارد که در اینجا فقط به یکى از آنها اشاره مىکنیم. ابن ابىالحدید مىنویسد:
«هو الذى کان یکنس بیت المال و یصلى فیها و هو الذى لم یخلف میراثا و کانت الدنیا کلها بیده. على بود که بیت المال را جارو مىکرد و خود در آن نماز مىخواند و او بود که ارثى از خود باقى نگذاشت و این در حالى بود که تمام دنیا در اختیار او بود.
طبق نقل مرحوم علامه مجلسى على(ع) از بیت المال خارج نمىشد تا وقتى که همه اموال میان مستحقین تقسیم مىشد. سپس نماز مىخواند و مىفرمود: اى دنیا به سوى من اشتیاق و میل نداشته باش که من تو را سه طلاقه کردم. با توجه به موارد فوق است که زائر در زیارتنامه خویش خطاب به معصومین - علیهم السلام - مىگوید «و اقمتم الصلاة و آتیتم الزکاة; شما نماز را بپا داشتید و زکات را پرداخت کردید.
تبلیغات
