گزارشى از لجنة التحقیق احقاق الحق

«احقاق الحق‏» از برجسته‏ترین آثار کلامى شیعه امامیه است که علامه شهید قاضى نورالله شوشترى آن را تالیف نموده است. حضرت آیت‏الله العظمى مرعشى نجفى - قدس‏سره - به لحاظ اهمیت موضوع اقدام به تشکیل «لجنة التحقیق احقاق الحق‏» نمود که این مهم پس از ارتحال معظم‏له به اهتمام حضرت حجة‏الاسلام و المسلمین جناب آقاى دکتر سید محمود مرعشى تداوم یافت. و اینک 31 جلد از کتاب چاپ و منتشر شده و بقیه مجلدات در دست انتشار است. با سپاس از ایشان که ما را در تهیه این گزارش مدد رساندند.
انگیزه تالیف احقاق الحق
«احقاق الحق و ازهاق الباطل‏» اثر دانشمند علوم عقلى و نقلى متکلم نابغه شیعه قاضى سید نورالله حسینى شوشترى در واقع پاسخ به رد «ابطال الباطل‏» اثر قاضى فضل بن‏روز بهان است که بر کتاب «نهج‏الحق‏» علامه حلى نگاشته است.
.ق) کتاب «نهج الحق‏» را بنا به درخواست‏سلطان غیاث‏الدین الجایتو محمد خدا بنده در اثبات حقانیت مذهب شیعه علامه حلى (648-726 ه امامیه و خلافت‏بلافصل امیرالمؤمنین على(ع) نگاشت. (1) البته مدرس تبریزى گوید:
علامه کتاب فوق را در مناظره‏اى که بین او و سید موصلى در دربار سلطان محمد خدابنده واقع شده، نگاشته است. (2)
گرایش سلطان محمد خدابنده به تشیع موجب شد تا در قرن هشتم مدرسه سیارى تاسیس شود و علامه به همراه اردوى همایونى به تدریس علوم و معارف الهى پردازد. این مدرسه شامل حجره‏هاى کرباسى بود و از چند استاد بهره‏مند مى‏شد. علاوه بر این در تمامى بلاد به نام دوازده امام(ع) خطبه خوانده و سکه زده شد. و همین امر رغبت مردم را به فرهنگ تشیع بیشتر نمود و علامه با نگارش کتابهایى چون «الفین‏» و «منهاج الکرامة فى الامامة‏» به ترویج مذهب جعفرى همت گمارد. در مجمع البحرین نقل است که پانصد نسخه از مصنفات علامه را دیده‏اند که در علوم فقه، اصول، حدیث، کلام و ... بوده است. برخى از مهمترین آثار علامه حلى در علم کلام به قرار زیر است:
- الابحاث المفیدة فى تحصیل العقیدة
- ابطال الجبر
- اثبات الرجعة
- الاربعون مسالة فى اصول الدین
- استقصاء البحث و النظر فى مسائل القضاء و القدر
- الاسرار (مباحث امامت)
- الاسرار الخفیة فى العلوم العقلیة من الحکمیة و الکلامیة و المنطقیة
- الالفین
- انوار الملکوت فى شرح الیاقوت
- تعلیم التام فى الحکمة و الکلام
- الجبر و الاختیار
- جواب السؤال عن حکمة النسخ فى الاحکام الالهیة (در جواب سؤال سلطان محمد خدابنده)
- جواهر المطالب فى فضائل امیرالمؤمنین على بن‏ابى‏طالب(ع)
- خلق الاعمال
- کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد
- مقصد الواصلین
- منهاج الیقین فى اصول الدین
- منتهى الوصول الى علمى الکلام و الاصول
- منهاج الاستقامة (3)
- باب حادى‏عشر
- منهاج الهدایة و معراج الدرایة فى علم الکلام
- نظم البراهین فى اصول الدین
- النکت البدیعة فى تحریر الذریعة فى اصول الدین
- نهایة المرام فى علم الکلام
- منهاج الکرامة فى الامامة
- نهج الحق و کشف الصدق
- نهج المسترشدین فى اصول الدین
- واجب الاعتقاد
بدین ترتیب علامه حلى با تالیف آثار کلامى و تر بیت‏شاگردان برجسته، نهضتى کلامى در قرن هشتم هجرى برپا نمود که آثار آن تا قرون بعد نیز ادامه داشت. (4) همین امر موجب شد تا برخى از علماى اهل سنت کتابهایى در رد آثار کلامى شیعه بنگارند که «نهج الحق‏» علامه حلى یکى از آثار مورد هجوم آنهاست.
قاضى‏نورالله شوشترى که از بزرگان علم کلام عصر صفوى است و در نشر فرهنگ علوى از برجسته‏ترین دانشمندان شیعه امامیه به حساب مى‏آید، با تالیفات عدیده خود در علم کلام حقانیت مذهب شیعه را به اثبات مى‏رساند و گاهى این تالیفات نقد و بررسى کتب اهل سنت است. وى که براى نشر فرهنگ تشیع به هندوستان مهاجرت کرده بود با مشاهده کتاب «ابطال الباطل‏» فضل بن‏روزبهان به نقد و بررسى آن همت گمارد. بدینسان کتاب «احقاق الحق و ازهاق الباطل‏» بوجود آمد.
مؤلف احقاق الحق نخست عین گفتار علامه حلى را با عبارت «قال المصنف رفع الله درجته‏» آورده، سپس به گفته روزبهان اشاره نموده، آنگاه به داورى نشسته و نظر خود را با عبارت «اقول‏» یادآور شده است.
کتاب «احقاق الحق‏» در سال 1014 ه.ق به اتمام رسیده که در واقع پنج‏سال پیش از شهادت مؤلف است.
× بنیاد «لجنة التحقیق احقاق الحق‏»
احقاق الحق در سال‏1273 ه.ق در ایران به طریقه سنگى چاپ و منتشر شد و پیش از آن به جهت اهمیت موضوع بارها استنساخ شده و در اقصى نقاط جهان پخش شد. که با تاسیس «لجنة التحقیق احقاق الحق‏» از سوى حضرت آیت‏الله مرعشى نجفى قدس‏سره در سال‏1377 ه.ق برابر1336 ه.ش چاپ و نشر کتاب با حروف سربى آغاز شد.
هر چند تاریخ چاپ و نشر جلد اول کتاب در شناسنامه آن درج نشده، لیکن تاریخ اتمام مقدمه محققانه حضرت آیت‏الله مرعشى تحت عنوان «اللئالى المنتظمة و الدر الثمینة‏» بر کتاب احقاق الحق ما را به این نکته هدایت مى‏کند که این گروه تحقیقاتى سابقه‏اى چهل ساله دارد. ایشان در پایان مقدمه مى‏فرمایند:
«... و قد تم التالیف فى منتصف شهر محرم الحرام‏1377 ببلدة قم المشرفة حرم الائمة علهیم السلام و عش آل محمد صلى الله علیه و آله و سلم‏». (5)
این گروه علمى نخست در منزل معظم له مستقر بود پس از تاسیس کتابخانه به آنجا انتقال یافت.
با توجه به این نکته که حضرت آیت‏الله مرعشى خود از کتابشناسان بزرگ جهان اسلام بشمار مى‏رفتند و قبل از تاسیس لجنة التحقیق در موضوع مورد نظر که احیاى احادیث نبوى در فضایل اهل بیت عصمت و طهارت است، حدود دو هزار و سیصد و پنجاه عنوان کتاب از منابع تحقیقى را فراهم آورده بودند که در طى پژوهش عناوین منابع بالغ بر پنج‏هزار کتاب حدیث، تاریخ، رجال، درایة، تفسیر،کلام‏و... شد.
منابع پژوهشى از ممالک مختلف اسلامى چون مصر، عراق، اردن، سوریه، پاکستان، یمن، لبنان، ترکیه، مراکش، تونس، الجزایر، هند و افغانستان تهیه مى‏شد که البته در برخى از موارد به جهت عدم دسترسى به اصل کتاب، از کتب معتبر و لازم موجود در کتابخانه دانشگاه تهران و آستان قدس رضوى و همچنین کتابخانه‏هاى معتبر آمریکا و اروپا عکسبردارى شد که مستلزم دقت، وقت و هزینه بود.
اهتمام ویژه بنیانگذار لجنة التحقیق به کتاب و میراث فرهنگى موجب شد که هم کار تحقیق احقاق الحق و تعلیقات آن به صورت تخصصى و فنى صورت گیرد و اثرى بدیع در تاریخ تشیع پدید آید و هم کتابخانه ایشان به صورت کتابخانه‏اى تخصصى علوم اسلامى سامان پذیرد.
لجنة التحقیق در آغاز پیگیر دو امر بود:
نخست: تصحیح احقاق الحق و چاپ و نشر متن منقحى از آن
دوم: تحقیق کتب اهل سنت و تهیه و تدوین تعلیقات لازم بر کتاب.
براى مرحله نخست کتاب احقاق الحق بر اساس نسخ خطى و چاپى زیر مورد استفاده قرار گرفت:
1 - نسخه چاپ تهران، به خط میرزا ابى‏القاسم خوانسارى،1273 ه.ق
2- نسخه چاپى ناقص قاهره که در سال‏1326 در مطبعة السعادة به اهتمام علامه مرحوم شیخ حسن دخیل نجفى منتشر شده است.
3 - نسخه خطى موجود در کتابخانه آیت‏الله مرعشى که تاریخ کتابت آن‏1236 ق به خط شیخ عبد على بن‏معصوم شیرازى است.
4 - نسخه خطى موجود در کتابخانه مرحوم حضرت آیت‏الله شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى که مى‏گویند از کتب کتابخانه علامه مولى محمد تقى مجلسى است.
5 - نسخه خطى که عالم جلیل القدر سید محمد سلیمى کاشانى از کاشان به لجنة التحقیق ارسال داشته‏اند. تاریخ کتابت نسخه «اواخر العشر الثانى من الشهر العاشر من السنة السادسة من العشر التاسع من الماة الحادى عشر بخط المولى محمد على الابهر یجى الاصفهانى ابن المولى محمد مؤمن‏».
6- نسخه خطى متعلق به کتابخانه مرحوم علامه میرزا محمد على مدرس خیابانى تبریزى، مؤلف «ریحانة الادب‏» که زمان کتابت آن به عصر مؤلف نزدیک است.
7 - نسخه خطى موجود در کتابخانه حضرت آیت‏الله سید احمد حسینى زنجانى که تاریخ کتابت آن سال‏1129 ه.ق به خط مولى محمد زکى بن‏محمد سلیم بازرجانى تفرشى است. در چاپ کتاب از جلد اول تا جلد سوم متن احقاق الحق با تعلیقات همراه است و از جلد چهارم به بعد که تا کنون‏33 جلد رسیده است، تعلیقات و ملحقات احقاق الحق است. انگیزه عدم چاپ متن احقاق الحق پس از سه جلد نخست این بوده است که، چون متن احقاق الحق به فضائل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام رسیده است ملحقات که در واقع مستدرک و تکمله‏اى بر این قسم از کتاب است، به صورتى گسترده مطرح شده است. البته پس از تعلیقات این بخش لازم است متن احقاق الحق تصحیح و به بقیه مجلدات افزوده گردد.
اسامى اعضاء لجنة التحقیق که از آغاز تا جلد نوزدهم همکارى مى‏کردند به قرار زیر است:
1 - حضرت آیت‏الله ابوطالب تجلیل
2 - مرحوم حضرت آیت‏الله عبدالله شهیدى
3 - مرحوم حجة‏الاسلام آقاى على‏اکبر ایرانى
4 - حجة‏الاسلام و المسلمین شیخ حسن باقرى همدانى
5 - مرحوم حجة‏الاسلام و المسلمین میرزا تقى زرگرى تبریزى
6 - حضرت حجة‏الاسلام و المسلمین اسماعیل رحمت‏خواه
7 - حضرت حجة‏الاسلام و المسلمین یدالله غروى
8 - حضرت آیت‏الله حسن غفارى‏نژاد
9 - حضرت حجة‏الاسلام و المسلمین سید موسى کوکبى
10 - حضرت آیت‏الله سید مهدى لاجوردى
11 - مرحوم حجة‏الاسلام و المسلمین میرزا رسول مرزآبادى
12 - مرحوم آیت‏الله محمد باقر مرندى
13 - حضرت آیت‏الله سید حمید مرندى
14 - مرحوم حجة الاسلام و المسلمین احمد مولوى همدانى
15 - مرحوم آیت‏الله صادق نصیرى
16 - حضرت آیت‏الله قوام الدین وشنوى
17 - حضرت حجة‏الاسلام و المسلمین جناب آقاى دکتر سید محمود مرعشى
از جلد بیستم تا جلد 35 اعضاى لجنة التحقیق عبارتند از:
1 - حضرت آیت‏الله سید عبداللطیف قرشى کوهکمرى
2 - حضرت حجة‏الاسلام و المسلمین شیخ اسماعیل مردى
3 - حضرت حجة‏الاسلام و المسلمین شیخ على اصغر موحدى همدانى
لازم به ذکر است که تا کنون 31 جلد از کتاب به چاپ رسیده و دو جلد 32 و33 مراحل چاپ و نشر را طى مى‏کنند. دو جلد بعدى نیز فهرستهاى فنى مجموعه را بر عهده خواهد داشت و در آن فهرست آیات، احادیث، کتب و ... خواهد آمد.
امور اجرایى «احقاق الحق‏» و ملحقات آن که در واقع دایرة المعارف کلامى شیعه محسوب مى‏گردد به اهتمام جناب حجة‏الاسلام و المسلمین سید محمود مرعشى صورت گرفته و مى‏گیرد و علاوه بر چاپ کتاب در قم 24 جلد از این اثر نفیس از سوى «دارالکتاب الاسلامى‏» در بیروت به زیور طبع آراسته گردیده و به کشورهاى اسلامى ارسال شده است و بقیه مجلدات آن نیز از سوى مؤسسه فوق به چاپ سپرده خواهدشد.
از آنجایى که منابع پژوهشى و تحقیقى به مرور ایام تهیه شد، فضایل هر یک از ائمه معصومین علیهم السلام در جلدهاى مختلف کتاب ذکر گردید. در نظر است پس از تکمیل اثر، فصول جداگانه هر یک از ائمه شیعه(ع) در جلد ویژه‏اى قرار گیرد. که البته این نقیصه با تدوین فهرست قابل جبران‏است.
از نکات ارزنده‏اى که مى‏توان به آن اشاره کرد، این است که علامه شهید قاضى نورالله شوشترى و حضرت آیت‏الله العظمى مرعشى نجفى به این مساله توجه داشتند که تدوین فضائل اهل بیت عصمت(ع) بر اساس کتب اهل سنت، عامل وحدت بین فریقین خواهد بود. و در حقیقت مؤلفین کتبى که کتابهاى آنها مورد استفاده واقع شده رایت اخوت و وحدت اسلامى را از آغاز اسلام تا امروز افراشته نگاهداشته‏اند هر چند بدخواهان با ساز تفرقه در صدد ایجاد اختلاف بین فریقین بوده‏اند و به قول علامه شهید قاضى نورالله شوشترى:
«بر مائده عشق اگر روزه گشایى هشدار که صد گونه بلا ما حضر اوست‏».
- به پاس تلاش چهل ساله در سیزدهمین دوره معرفى کتاب سال «ملحقات الاحقاق‏» به عنوان کتاب سال شناخته شد.
پى‏نوشتها:
1- «دایرة المعارف تشیع‏»، ج 1، ص‏507.
2- روزى سلطان محمد خدابنده از روى غضب زن خود را سه طلاقه نمود، لیکن بعد از آن پشیمان شد. تمامى علماى مذاهب اربعه به عدم امکان رجوع زوجیت‏بدون محلل حکم نمودند. یکى از وزراء گفت در حله عالمى است که این طلاق را باطل مى‏داند. پس نامه‏اى به علامه نوشته و کسى را به احضار وى برگماشت. علامه حلى پس از حضور در مجلس و مناظره با عالمان اهل سنت، حقانیت نظر شیعه را به اثبات رساند و سلطان محمد خدابنده که سابقا «الجایتو» نام داشت تشیع را برگزید. «ریحانة الادب‏»، ج 4، ص‏169، 172.
3- ابن تیمیه در رد آن چند جلد کتاب نوشته است. «ریحانة الادب‏»، ج 4، ص‏177.
4- هم اکنون پس از گذشت چندین قرن کتاب وزین او «کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد» از کتب درسى حوزه‏هاى علمیه شیعه محسوب مى‏شود.
5- «احقاق الحق‏»، ج 1، ص 161.