فهم قرآن از نگاه امام خمینی

امام خمینی یکی از عارفان فرهیخته‌ای است که در سایه معارف قرآن و عمل به آنها به مقامات والایی رسیده و شعله عشق به حق و جذبه معارف قرآنی در سراسر وجود او فراگیر شده بود. امام قرآن را نازله غیبی و مظهر رحمت الهی می‌دانند که جامع تمامی کمالات و صورت اسم اعظم و منتهای انسان کامل است.1
ایشان قرآن را کتاب الهی و یک سفره گسترده‌ای معرفی می‌کند که همه اشخاص به قدر سعه وجودی خود و ظرفیتی که دارند از آن استفاده می‌کنند و بالاترین هدف قرآن و هدف انبیای بزرگ توسعه معرفت است2 و به تعبیر امام، عرفان بزرگترین معجزه قرآن است.3
عظمت این کتاب در بیان امام به عظمت فرستنده وحی و عظمت واسطه وحی و عظمت کسی که بر او وحی شده و عظمت پیام و هدف این کتاب می‌باشد.4
پیرامون قرآن و ویژگی‌ها و فهم این کتاب مقدس مباحثی مطرح است. در این مقاله به بررسی دیدگاه امام خمینی در مباحثی چون امکان فهم قرآن؛ اقسام آیات قرآن؛ زبان قرآن (ظاهر و باطن)؛ مراتب فهم و شرایط و موانع فهم قرآن و فهم کامل و عالمان حقیقی به آن، می‌پردازیم.
بخش اوّل: امکان فهم قرآن
توجه به چند مطلب ما را به لزوم بحث از فهم قرآن رهنمون می‌سازد:
1. قرآن مفتاح معرفت الهی است: قرآن همانند همه کتب انبیاء دیگر برای معرفت حضرت حق نازل شده است تا بشر در پرتو شناخت حق تعالی به کمال دست یابد، امام خمینی نیز بر این نکته تأکید کرده است:
«آرمان اصلی وحی این بوده است که برای بشر معرفت ایجاد کند، معرفت به حق تعالی، در رأس همه امور این معناست.»5
2. قرآن سراسر سِرّ الهی است: امام خمینی قرآن را کتابی مشحون از اسرار الهی می‌داند که چندین مرتبه تنزل کرده تا به این مرتبه رسیده است و اگر انسان بخواهد به حقیقت آن برسد باید واقف بر اسرار شود. ایشان دراین‌باره می‌آورد:
«قرآن در حدّ ما نیست، در حد بشر نیست، قرآن سرّی است بین حق و ولی‌الله اعظم که رسول خداست، به تبع او نازل می‌شود تا می‌رسد به این جایی که به صورت حروف و کتاب درمی‌آید.»6
3. لزوم فهم کتاب مستور: از همین‌جا روشن می‌شود که هدف خلقت و رسیدن به کمال در پرتو دست‌یابی به حقایق و معارف قرآنی است و از طرف دیگر کتاب مشحون از اسرار است، پس باید اول آن را فهمید و به حقیقت آن دست یافت و بعد به آن عمل نمود. لذا باید مراتب فهم، شرایط و موانع آن را شناخت. از این روی حضرت امیرالمؤمین(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید:
«تَعلَّمُوا القُرآنَ فَإنَّه أحسَنُ الحَدیثِ، وَ تَفَقَّهوا فیه فَإنَّه رَبیعُ القُلُوب، وَ إستَشفُوا بِنُورِهِ فَإنَّه شِفاءُ الصُّدُورِ»
«قرآن را بیاموزید که بهترین گفتار است، و آن را نیک بفهمید که بهار دلهاست. از نور آن شفا و بهبودی خواهید که شفای سینه‌های بیمار است.»
ولی باید دانست فهم قرآن به طور کامل و به جمیع مراتب آن برایمان میسر نیست، هر چند ما درصدد فهم قرآن برآئیم اما از آنجا که از مبدأ کمال مطلق و بی‌نهایت و فیض و علم لایزال الهی نازل شده است، رسیدن به باطن قرآن و تمام حقیقت آن مانند درک ذات الهی برای بشر ممکن نیست.
امام خمینی: «آرمان اصلی وحی این بوده است که برای بشر معرفت ایجاد کند»
امام خمینی قرآن را کتابی مشحون از اسرار الهی می‌داند که چندین مرتبه تنزل کرده تا به این مرتبه رسیده است
هرچند فهم قرآن به طور کامل برای انسان میسر نیست، اما انسان‌ها می‌توانند به تبع مخاطبان اصلی وحی و با کمک آنها به حقایق قرآن دست یابند و خداوند نیز از روی حکمت خود آن را به گونه‌ای نازل کرده است که دربردارند ظاهر و باطن است و از ظاهر آیات و قرآن منزّل نیز هرکس به قدر فهم و اشتهای خود بهره می‌برد.8
در این‌باره کسانی که مسلک اخباری‌گری را برگزیده بودند قائل به تعطیلی فهم انسان‌ها در قرآن شدند و فهم قرآن را منحصر در اهل بیت (علیهم السّلام) دانسته و برای دیگران بهره‌ای جز ثواب قرائت قائل نبودند و تنها در مواردی که از جانب اهل بیت (علیهم‌السلام) روایاتی در تفسیر و بیان مراد آیات وارد شده استفاده و استناد به آیات را مجاز می‌دانستند.
اخباریون برای اثبات حرف خود به این روایت استشهاد می‌نمودند: «إنّما یعرف القرآن من خوطب به»9، «بدرستی قرآن را کسی می‌شناسد که مخاطب آن قرار گرفته است» و مخاطبین قرآن جز وجود مبارک پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و اوصیاء بر حق ایشان نمی‌باشند.10 همچنین آنان به روایاتی که نهی از تفسیر به رأی کرده و یا قرآن را در جایگاهی معرفی می‌کند که خارج از دسترس عقول مردمان است،11 تمسک می‌جویند.
اما در مقابل آن، علمای اصولی شیعه و دیگران به نقد تفکر آنها پرداخته و دلایل آنها را مورد نقد قرار دادند که در آثار استاد کل وحید بهبهانی و دیگر علما همچون شیخ انصاری ذیل بحث حجیت ظواهر الفاظ دیده می‌شود. که مجال نقل و بیان همه آنها در این جا میسور نیست و تنها به جوابی که مرحوم امام خمینی در کتب اصولی خود به آن اشاره فرمودند اکتفا می‌کنیم:
امام خمینی در راستای اثبات حجیت ظواهر قرآنی و امکان فهم قرآن به بناء عقلاء در محاورات عرفی و نحوه سخن گفتن آنان تمسک می‌جوید و برای آن مراحلی را ترسیم می‌نماید:
1. اثبات اصل صدور کلام از متکلم.
2. اثبات اصل ظهور کلام که از ناحیه تبادر و ارتکاز عرفی ودیگر علامات حقیقت و مجاز و قول اهل لغت می‌توان به آن دست یافت.
3. اثبات جهت صدور و کشف مراد جدّی متکلم و این که او ظواهر کلام خود را اراده نموده و موانعی از آن مانند تقیه موجود نیست.
برای هر کلامی با طیّ این سه مرحله حجیّت ظهور محقق شده و قابل استناد و فهم می‌باشد و در این فرقی میان قرآن و سایر سخنان مردم نیست؛ زیرا خداوند نیز در نحوه گفتار و انتقال مطالب به مردم، شیوه عقلا را برگزیده است.12
ایشان در پاسخ به حدیث «من خوطب به» آن را اشاره به بالاترین مرتبه فهم و فهم حقیقی و باطن قرآن می‌داند که منحصر به وجود مقدس پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) است که حتی جبرئیل و غیر او از دست‌یابی به آن محروم‌اند مگر به واسطه خود پیامبر (صلی‌الله علیه و آله)13 و احادیث مربوط به دور بودن قرآن و دین از عقول را مربوط به احکام تعبّدیه به دین و در مقابل فقهای عامه می‌داند.14
بخش دوم: اقسام آیات قرآن و فهم آن
1ـ محکم و متشابه
قرآن به صراحت آیاتی مانند «مِنهُ آیاتٌ مُحکَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتابِ و اُخَرُ مُتَشابِهاتٌ»15 مشتمل بر آیات محکم و متشابه می‌باشد و همین امر موجب گردیده حضرت امیرالمؤمنین(ع) آن را (حَمّالٌ ذُوالوُجُوه)16 بنامد.
واژه (محکم) برگرفته از ریشه (حَکَم) به معنای (منع) می‌باشد بر این اساس آیه محکم به آیه‌ای گفته می‌شود که از حیث لفظ و معنا شبهه‌ای بر آن عارض نگردد.17 در مقابل آن (متشابه) به دو چیزی می‌گویند که مناسبت و مشاکلت از نظر شکل و صورت ظاهر داشته باشند. پس محکمات آیاتی هستند که تأویلی ندارند و همه آن را می‌فهمند. اما متشابه از قبیل رمز است و تأویل آن را جز خدا و راسخان در علم کسی نمی‌داند.
امام خمینی به تبع نص کتاب و همانند بسیاری از عالمان و اندیشه‌مندان، آیات را به محکم و متشابه تقسیم می‌کند.18
مفسرین بسیاری دراین‌باره به بحث پرداخته‌اند و مطالب مفیدی را در بیان مراد از محکم و متشابه و جواز تأویل قرآن ذکر نمودند که در‌ این‌جا مجال ذکر آنها نیست.19
2ـ تنوع سطح مضامین آیات
امام، آیات قرآن را از حیث سطح مضامین آن، متنوع دانسته که برخی از آیات برای عموم مردم و طبقات مختلف جامعه است و آن آیاتی است که جنبه عملی داشته باشد و در کشور باید اجرا شود.
اما دسته دیگری از آیات، آیات علمی است که آنها برخی مخصوص ارباب وحی است و برخی برای دانشمندان و طبقه عالی است، همانند براهین که برای تجرّد واجب و احاطه قیّومی او وارد است که شایسته همانند ملاصدرا و فیض‌کاشانی است.
در روایات ما نیز بر این نکته تأکید شده و این سخن امام برگرفته از آنها است. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«کتاب الله علی أربعة أشیاء: البعارة و الإشارة و اللطایف و الحقایق. فأمّا العبارة فللعوام. والإشارة للخواصّ و اللطایف للأولیاء و الحقایق الأنبیاء.»20
کتاب خدا بر چهار گونه است: عبارت، اشارت، لطایف و حقایق. اما عبارت آن برای عوام است و اشارات آن برای خواص و لطایف آن برای اولیاء و حقایق آن برای انبیا است.
همین روایت برای آنچه بیش‌تر ذکر شد در اثبات امکان فهم و وجود ظاهر باطن قرآن که در صفحات آتی می‌آید قابل استفاده است.
3ـ حروف مقطعه
در آغاز بیست وهشت سوره از سوره‌های قرآن حروف مقطّعه دارد، مانند بقره، آل عمران، اعراف، یونس، هود و... تا سوره‌های قاف و قلم.
امام، در ذیل بحث از محکم و متشابه به بیان حقیقت حروف مقطعه پرداخته است؛ اما در میان اندیشه‌مندان علوم قرآن دو دیدگاه اساسی در این باب وجود دارد:
دیدگاه نخست مراد از این حروف را امر مشخص و معیّنی می‌داند، که این عدّه در بیان مراد از آن اختلاف نمودند و در برخی از کتب تفسیری بیش از بیست معنا برای آن ذکر نمودند.
و دیدگاه دیگر آن را از علم مستور الهی و یا از قبیل آیات متشابه می‌داند.21
در ذیل به برخی از انظار در معانی حروف مقطعه اشاره می‌کنیم:
1. حروف مقطعه اسامی سوره‌ها است.
2. آنها اسامی قرآن می‌باشند.
3. آنها اسامی خداوند می‌باشند. که این نظریه خود به شاخه‌هایی تبدیل می‌شود: آنها برخی از اسماء الهی هستند؛ یا هر یک از آنها دلالت بر اسمی از اسامی الهی یا صفتی از صفات او دارد؛ یا برخی از آنها اسماء الذات و برخی دیگر اسماء صفات و یا اجزاء اسم اعظم و... می‌باشند.
4. برخی از آنها اسامی خداوند و برخی اسامی پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) و جبرئیل (علیه‌السّلام) می‌باشد.
5. حروف مقطعه برای تحدّی کفار است که قرآن از جنس همین حروف تشکیل شده است و شما از آوردن مثل آن عاجزید.
6. آنها خلاصه و بیان اجمالی سوره‌ها هستند.
7. اشاره به این دارد که غالب حروف آن سوره از این حروفی است که در آغاز آن قرار دارد و به نوعی دلالت بر اعجاز لفظی و عددی آیات قرآن دارد.
امام، همانند مشهور ـ مثل مرحوم علامه طباطبایی و برخی دیگر22 ـ آنها را از رموز الهی می‌داند و امکان تفسیر آن را جز برای کسانی که مخاطبین خطاب الهی هستند محال می‌داند و اعتقاد دارند جهل دیگران در این امر، ضرری را موجب نمی‌شود.
امام خمینی، حروف مقطّعه را از قبیل رمز بین محّب و محبوب دانسته که کسی را از علم آن بهره نیست. آنچه مفسّرین به حسب حدس و تخمین خود ذکر کرده‌اند غالباً حدس‌های بارد و بی‌مأخذ است.23 در این‌باره به حدیث سفیان ثوری استشهاد می‌کند.24 که در آن امام صادق (علیه‌السلام) در مقابل سؤال سفیان از معانی حروف مقطعه به برخی از معانی و اشارات آنها پرداخته و برخی از رموز آن را بیان فرمودند.
ایشان در کتاب کشف‌اسرار نیز بر این معنا تأکید کرده و می‌نویسند: هیچ بعدی ندارد که اینها از اموری باشد که از حوصلة فهم بشر خارج است و خدای تعالی به مخصوصین به خطاب خود اختصاص داده است، همانند تلگراف‌ها.25 در نامه (ره عشق)26 نیز بر اسرار میان عاشق و معشوق بودن تأکید دارد. این در حالی است که مفسرین احتمالات دیگری ذکر کرده‌اند.
بخش سوم: زبان قرآن (ظاهر و باطن)
درباره چگونگی زبان قرآن نظریاتی مطرح است عده‌ای تنها بر ظاهر قرآن اکتفا کردند و در مقابل عده‌ای دیگر ظواهر را به تأویل برده و قائل به رمزگرایی شدند و تنها بر باطن اکتفا نمودند و در مقابل این دو دیدگاه، ترکیب زبان قرآن و جمع میان ظاهر و باطن است.
1. ظاهرگرایی
عده‌ای قائل به فهم قرآن شده اما آن را در حدّ فهم ظاهری نگاه داشتند و فهم قرآن را در محدوده قرائت قرآن و فهم ظواهر و معانی ظاهری کلمات آن تجویز کردند، این دسته از غور در معارف توحیدی و آیاتی که پیرامون خداوند و عرش الهی و سایر دقایق قرآنی است ابا داشتند که تأثیرات آن در مباحث کلامی و پیدایش مسلک‌هایی در اصول فقه به خوبی نمایان است که در بحث امکان فهم قرآن به اختصار به آن اشاره کردیم.
علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان می‌آورد که از طبقه صحابه مباحثی پیرامون این آیات دیده نمی‌شود بلکه آنها از محدوده ظواهر دینی تجاوز نکرده و به آن اکتفا نمودند. و بر همین روش تابعین از صحابه و قدما از مفسرین مشی نمودند. ایشان این تفکر را مورد نقد قرار می‌دهند.27
شهید مطهری نیز در نقد و بررسی تفکر این دسته می‌آورد:
«سران اهل حدیث مانند مالک بن انس و احمد بن حنبل اساساً بحث و چون و چرا و استدلال را در مسائل ایمانی حرام می‌شمردند و بدعت می‌دانستند... و با روی کار آمدن ابوالحسن اشعری... جمود و قشری‌گری اهل حدیث بر عالم تسنن غلبه و استمرار پیدا کرد.»28
ایشان در جایی دیگر می‌آورند:
«در مورد قرآن اینها محترمانه ادعا می‌کردند که قرآن برزگ‌تر از آن است که ما آدم‌های حقیر بتوانیم بیندیشیم فقط پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) حق دارند در آیات غور کنند، ما فقط تلاوت آیات را داریم...»29
امام نیز تمسک به ظواهر را موجب تعطیلی فهم می‌داند30 بلکه بر این نکته تصریح دارند که قرآن جلوه تام الهی است و با همة اسماء و صفات تجلّی کرده و هدف و مقصود اصلی آن معرفی حق تعالی است و برای عامه مردم مراتبی از قرآن قابل فهم است و خواص هم مراتب بالاتر را از آن استفاده می‌کنند.31 ایشان بر تفکر و تدبر در آیات قرآن به ویژه در بخش معارف و اعتقادات و باب اثبات صانع و توحید و اثبات معاد و غیر آن تأکید می‌نماید.32 با این بیان روشن می‌شود که مسلک امام، و عده‌ای دیگر از علمای شیعه و مفسران قرآن، امکان فهم قرآن در مرتبه‌ای فراتر از ظواهر قرآنی است و برای انسانها به حسب قدرت و استعداد ادراکی و عرفانی امکان دست‌یابی به مراتب بالاتر و عمیق‌تر وجود دارد. از همین جا بحث مراتب فهم قرآن مطرح شده که در صفحات آینده به آن می‌پردازیم.
2ـ رمزگرایی
در مقابل دیدگاه اول که برای قرآن تنها قائل به ظاهر بود و امکان دست‌یابی باطن را برای غیرمعصومین ممکن و مجاز نمی‌دانست عده‌ای دیگر همانند باطنی‌ها و اسماعیلیه و متصوفه قائل شدند ظواهر قرآنی مراد کلام الهی نیست و آنچه ما از نصوص و ظواهر قرآنی مشاهده می‌کنیم تنها مقصود نبوده بلکه حقیقت وحی و کلام اهلی در پس پرده این الفاظ قرار دارد و این الفاظ رمزی است برای آن حقایق. از این روی پیروان این دیدگاه دست به تأویلات ذوقی زده که مرحوم شهید مطهری به نمونه‌ای از آن اشاره کرده، و مورد نقد قرار می‌دهد. آیة (یا بُنّی أری فی المنام انّی أذ فانظر ماذاتری...»33 که مربوط به داستان حضرت ابراهیم و ذبح اسماعیل است که آن را تأویل بردند که مقصود از ابراهیم عقل است و مقصود از اسماعیل، نفس است و عقل سعی داشته تا نفس را ذبح کند.
شهید مطهری در نقد این تفکر می‌آورد: «روشن است که چنین برداشتی بازی کردن با قرآن است و ارائه یک نوع شناخت انحرافی و دربارة همین برداشت‌های انحرافی و مبتنی بر خواست‌ها و امیال شخصی و گروهی است که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: «من فسّر القرآن برأیه فلیتبوأ مقعده من النار»، این چنین بازیث با آیات خیانت به قرآن محسوب می‌شود، آن هم خیانتی بسیار بزرگ».34
از آنچه امام و دیگران در باب تفسیر به رأی ذکر کرده35 علاوه بر مطالبی که در بیان دیدگاه جمع بین ظاهر و باطن و ترکیبی بودن زبان قرآن ذکر می‌شود ردّ دیدگاه فوق به خوبی روشن می‌شود. ایشان تصریح دارند که أخذ تنها باطن قرآن موجب گمراهی می‌شود.36
3. ظاهر و باطن
در طول تاریخ اسلام اندیشه‌مندان بزرگی زبان قرآن را ترکیبی از ظاهر و باطن دانسته‌اند و بر پیوند میان این دو تأکید کرده‌اند. این مطلب در آثار امام، غزالی، ابن‌عربی و ملاصدرا و دیگران37 به صراحت دیده می‌شود. در روایات متعددی بر وجود ظاهر و باطنی برای قرآن کریم تأکید شده است که از جمله آنها:
از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نقل شده که فرمودند:
«لکل آیة ظهر و بطن، و لکلّ حرف حدّ، و لکلّ حدّ مطلّع.»38
برای هر آیه‌ای ظاهر و باطنی است و برای هر حرفی حدّی و حدودی و برای هر حدّی مرادی است.»
از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) نقل شده فرمودند: «ما من آیة إلّا و لها أربعة معان: ظاهر و باطن و حدّ و مطّلع، فالظاهر التلاوة، و الباطن الفهم، والحدّ هو أحکام الحلال والحرام والمطلع هو مرادالله من العبد منها.»39
«هیچ آیه‌ای نیست مگر این که برای آن چهار معنا است: ظاهر و باطن و حدّ و مطّلع، پس ظاهر آن تلاوت است و باطن آن فهم است و حدّ آن احکام حلال و حرام الهی است و مطلع آن، مراد خداوند از آنها نسبت به عبد است.»
انسان‌ها می‌توانند به تبع مخاطبان اصلی وحی و با کمک آنها به حقایق قرآن دست یابند
برخی از آیات قرآن برای عموم مردم و طبقات مختلف جامعه است و آن آیاتی است که در کشور باید اجرا شود
امام نیز پیرو روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) برای قرآن قائل به ظاهر و باطنی شدند و قائل پیوستگی میان آن دو است.
«عارف کامل کسی است که همه مراتب را حفظ کند... ظاهر و باطن کتاب را قرائت کند و در صورت و معنایش، و تفسیر و تأویلش تدبر نماید که ظاهر بدون باطن و صورت بدون معنا مانند پیکری است بدون روح و دنیایی است بدون آخرت؛ همان‌گونه که باطن را به جز از رهگذر ظاهر نمی‌توان به دست آورد... پس کسی که فقط ظاهر را بگیرد و در همان‌جا بایستد، تقصیر کرده و خود را معطّل نموده است و آیات و روایات بسیاری نیز بر ردّ آن است که دلالت دارد بر این که تدبر در آیات الله و تفکر در کتاب‌های الهی و کلماتش را نیکو شمرده و بر آن کس که از تدبر و تفکر روی بگرداند و در قشر و ظاهر آیات و روایات متوقف گردد اعتراض دارند. و کسی که فقط راه باطن را پیش گیرد بدون آن که به ظاهر نگاه کند خودش از صراط مستقیم گمراه و دیگران را نیز گمراه خواهد نمود. و اما کسی که ظاهر را برای وصول به حقایق بگیرد و نگاهش (همچون نگاه) به آینه برای دیدن جمال محبوب باشد، اوست که راه مستقیم را پیموده و قرآن را همچنان که شاید، تلاوت نموده [است].»40
ایشان در کتاب شرح دعای سحر در ضمن بحث از مراتب بالای کمال و آماده شدن سالک برای فراگرفتن ارواح معانی و بطون آن راه دستیابی به باطن را باز شدن درب تأویل بر دلهای سالک می‌داند که موجب راهیابی به شهر علما راسخین و پشت سر گذاشتن راه حس و سفر به منازل کتاب الهی است؛ زیرا که قرآن را منزل‌ها و مرحله‌ها و ظاهرها و باطن‌هایی است که پست‌ترین آنها آن است که در پوسته الفاظ محصور و در گورستان تعینات مدفون است.41
در نتیجه امام خمینی اکتفا به ظاهر تنها و یا باطن را باطل دانسته و قائل به جمع بین ظاهر و باطن است و بر پیوستگی ظاهر و باطن و این که راه باطن از ظاهر می‌گذرد، تأکید دارند.
مراد از ظاهر و باطن قرآن
با مطالب پیش گفته مراد از ظاهر قرآن به خوبی روشن شده است، اما بنا بر نظریه صحیح که در کنار ظاهر باطنی قرار دارد، باید دید مراد از باطن قرآن چیست؟
از مطالب گذشته و آنچه در ردّ رمزگرایی و مسلک باطنیه گفته شده، روشن گردید که باطن به معنای بریده و جدای از ظاهر و تأویل ذوقی آیات صحیح نبوده و مراد اندیشه‌مندان علوم قرآنی نیست.
اما در این میان دو دیدگاه وجود دارد که آیا مراد از باطن همان چیزی است که از سنخ معانی و مفاهیم ذهنیه است و انسان به واسطه قدرت تعقّل و تفکر و اجتهاد عقلی و با کمک دقت نظر و شرح صدر به آن دست می‌یابد و تفسیر، بیانگر ظاهر آیات و تأویل بیانگر باطنی آن است و یا باطن همان معنایی است که آیات به دلالت تضمینه در خود دارد و با باطن از سنخ دلالت التزامیه آیات است و یا باطن همان اشارات و لطائف و حقائق قرآنی است که در پس پرده الفاظ پنهان است و انسان با تدبر و تعمّق؛ تدبر و تعمّق به آن دست می‌یابد.
همه این نظریات در یک امر اشتراک دارند که باطن را از سنخ معانی و مفاهیم می‌دانند.42 در مقابل دیدگاه فوق عده‌ای دیگر از دانشمندان علوم قرآن قائل هستند که باطن قرآن حقیقتی وراء لفظ دارد و آن حقیقت ذات مراتب است که در پس پرده لفظ پنهان است اما الفاظ و ظاهر قرآن تنها حکایت از مرتبه اخیر و پوسته آن می‌کند. امام غزالی، ابن‌عربی، ملاصدرا43 قائل به این معنا بودند و هر یک از آنها بنابر مشرب عرفانی ـ اخلاقی و یا فلسفی که داشتند دست به اثبات آن زدند. خلاصه این نظریه را می‌توان چنین بیان نمود: کلام الهی به تناسب با خداوند و متکلم آن در بدو امر عاری از هرگونه تعینات و قبول، اما از آن‌جا که چنین کلامی فراتر از ادراک همه موجودات است در طی مراحل و مراتبی تنزّل پیدا کرده تا در حجاب حروف و الفاظ درآمده است تا قابل فهم برای بشر باشد و آنان مشمول فیض و رحمت الهی گردند پس قرآن مرتبه نازله کلام الهی است و مراحل بالاتر در آن پنهان است که هر یک از آنها موجوداتی مختلف و حقایقی مستقل می‌باشند.
امام خمینی به پیرو فلسفه صدرایی و ذوق عرفانی خود همین قول را پذیرفته و در قالب عبارات متعددی بر آن تأکید نموده است. ایشان در تفسیر سوره حمد می‌گویند:
«قرآن سرّ است، سرّ سرّ است... باید تنزّل کند، بیاید پایین، تا این که برسد به این مراتب نازله. حتی به قلب خود رسول‌الله که وارد می‌شد، باز تنزل بود، یک تنزلی کرده بود تا به قلب وارد می‌شد. بعد هم از آن‌جا باید نازل بشود تا برسد به آنجایی که دیگران هم بفهمند چنانچه انسان هم این‌طوری است. انسان هم سّر و سرّ سر است... یک وقت هم گفته می‌شود «عالم غیب»، «عالم ملائکة الله»، «عالم عقول» از این تعبیرات. خود آنها هم سرّ و ظاهر دارند، ظهور و بطون است؛ والظاهر و الباطن هم همین است. در همان چیزی که ظهور کرده، بطون هم هست؛ در همان بطون هم یک ظهوری هست.»44
امام خمینی در کتاب شرح دعای سحر بعد از بیان هدف از نزول قرآن و چگونگی کشف سرّ آن برای سالک به نقل عبارتی از ملاصدرا پرداخته و می‌آورد:
«صدر حکمای متألهین و شیخ عرفاء کاملین در اسفار فرماید: «بدان ای مسکین که این قرآن با هزار حجاب از نزد حق تعالی به خلق نازل شده است به خاطر آن که چشم دلها ضعیف است و دیده‌ها همچون شب پره از دیدن نور آن عاجزند و اگر به فرض باء بسم‌الله با آن عظمتی که در لوح دارد به عرش نازل می‌شد عرش از عظمت او گداخته می‌شد و از بین رفت.»45
ایشان در ادامه، «کتاب تکوینی الهی و قرآن ناطق ربانی نیز [را کتابی می‌داند که] از جهان غیب و گنجینه مکنون الهی با هفتاد هزار حجاب نازل شده است تا این کتاب تدوینی الهی را حامل گشته و نفوس برگشته زندانی در زندان طبیعت را از زندان طبع و جهنم طبیعت آزاد کند... و کسی را یارای آن نبود که ظاهر و باطن این کتاب الهی را حمل کند مگر همین اولیاء مرضیین، چنان که... در کافی از امام باقر علیه‌السلام روایت شده است که فرمود: «کسی را نرسد که ادعا کند همه قرآن ظاهرش و باطنش نزد اوست به جز اوصیا را.»46»
بخش چهارم: مراتب فهم قرآن
با توجه به آنچه در صفحات پیشین پیرامون ظاهر و باطن قرآن و مراد از باطن گفته شده به خوبی روشن می‌شود که باطن قرآن ذو مراتب بوده و دارای درجات بسیار مختلفی است و بنابر هر دو نظریه موجود در معنای باطن قرآن، ذو مرتبه بودن فهم قرآن معنا پیدا می‌کند چه باطن را از سنخ مفاهیم و معانی بدانیم و یا حقایقی که قرآن در مراتب تنزّل طی نموده است هر چند بنابر نظریه اخیر مراتب فهم قرآن عمیق‌تر و به صورت گسترده‌تری مطرح می‌شود.
1. مراتب فهم به حسب مدلول مطابقی الفاظ آیات ـ علامه طباطبائی در این‌باره معتقد است که اشتمال آیات قرآن بر معانی که برخی از آن مترتب بر برخی دیگر و برخی در لوای دیگری پنهان است از مسائلی است که قابل انکار نمی‌باشد مگر کسانی که از نعمت تدبّر محروم باشند اما همة اینها ـ به ویژه اگر قائل شویم از لوازم معنی هستند ـ از مدالیل لفظیه بوده و افراد از حیث قدرت فهم و ذکاوت و تدبّر مختلف می‌باشند.47 ایشان در همین‌باره در جای دیگر مراتب قرآن را در طول یکدیگر و مترتب بر هم دانسته که معانی مطابقی الفاظ هستند که لفظ به حسب مراتب فهم و به دلالت مطابقی بر هر یک از آنها دلالت می‌کند.48 در این مسلک برخی دیگر همچون آیت‌الله جوادی از ایشان تبعیت نمودند.49
امام نیز در موارد متعدد بر این‌گونه تعدد فهم و مراتب آن اشاره دارد و قرآن را کتابی می‌داند که برای همه طبقات قابل استفاده است و هر یک به قدر فهم و ظرفیت خود از آن بهره
از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نقل شده است که فرمودند: برای هر آیه‌ای ظاهر و باطنی است و برای هر حرفی حدی و حدودی و برای هر حدی مرادی است
ظاهر بدون باطن و صورت بدون معنا مانند پیکری است بدون روح و دنیایی بدون آخرت، همان‌گونه که باطن را به جز از رهگذر ظاهر نمی‌توان بدست آورد
می‌جویند و عامی و عالم و فیلسوف و عارف و فقیه از آن فیض می‌برند.50
2. در کنار مراتب فهمی که از ناحیه دلالت الفاظ حاصل می‌شود عده‌ای بر مراتب فهم قرآن به حسب مراحل تنزّل قرآن و حقایق موجود در طی این مراحل، تأکید دارند امام نیز بر این معنا تصریح نمود و این مراتب فهم را نیز برای قرآن قائل است:
«[قرآن] تنزل کرده و با دست روح‌الامین آمده... آن هم که به قلب او وارد می‌شود باید نازل بشود به مراتب از این بطن به آن بطن از این حد به آن حد، تا برسد به حدّی که به صورت الفاظ درآید.»51
در جای دیگر دارند که قرآن آن‌قدر تنزیل پیدا کرده تا جایی که با این مردم در بند در چاه ظلالت مخاطبه کند. دست و زبان پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) هم بسته است، نمی‌توانند آن را که واقعیت است برسانند مگر تنزّل بدهند.52
با این عبارات به خوبی روشن می‌شود که امام برای قرآن و فهم آن مراتب وجودی قائل هستند و فهم قرآن به حسب مراتب وجودی که دارند و حقایقی که در مراحل تنزّل پیدا نمودند متفاوت است؛ لذا ایشان در راستای رسیدن به حقیقت قرآن و درک مراتب آن و امکان فهم عمیق از آن تأکید می‌کنند که درک این مراتب مربوط به ادراک عقلی و برهان نیست بلکه قضیه مشاهده است آن هم «مشاهده غیبیه» مشاهده از طریق چشم و نفس و عقل و قلب نیست، بلکه تنها مشاهده با قلبی است که قلب عالم است و آن قلب نبی (صلی‌الله علیه و آله) است و ایشان نیز آنچه را درک کرده بودند در لفافه انتقال می‌دادند و برایشان انتقال همه حقایق میسور نبود.53
قرآن کریم بنا به تعبیر امام خمینی سفره گسترده الهی است که همه می‌توانند از آن بهره برند و فرد به قدر ظرفیت خود از آن استفاده می‌کنند اما بدیهی است که قد و اندازه این بهره‌برداری متفاوت است و فهم افراد از آیات الهی مراتب مختلفی را دارا می‌باشد.
ایشان همچنین در کتاب چهل حدیث بر این نکته تأکید می‌کند که قرآن تنها این قشر و پوسته نیست و اگر کسی بر همین ظاهر و صورت قرآن اکتفا نموده و به مغز و باطن قرآن نرسد به خطا رفته و به هلاکت رسیده است و این ریشه همة جهالت‌ها و انکار نبوت و ولایت‌ها می‌باشد. شیطان اول کسی بوده که بر ظاهر اکتفا نموده و چشم از باطن فرد بسته، زیرا به ظاهر آدم(ع) نگریست و حقیقت امر بر او مشتبه شد. او تنها به ظاهر آدم که از خاک و گل است نگاه نمود و از توجه به مقام نورانیت و روحانیت باطن آدم غفلت ورزید.54
طبیعی است انسان زمانی می‌تواند به همه مراتب قرآن دست یابد که ظاهر و باطن را بشناسد و مراتب باطن را بداند و لکن دست‌یابی به باطن برای انسان‌ها به طور مستقل ممکن نیست مگر به تبع کشف تام حضرت ختمی مرتبت (صلی‌الله علیه و آله) و متصل شدن به حقایق و معارفی که از جانب ایشان منتشر می‌گردد.55
پس امام، برای قرآن هم قائل به ظاهر است و هم باطن و برای باطن مراتب مختلفی. ایشان دست‌یابی به مراتب باطنی قرآن را مشروط به ایمان و مراتب تقوی می‌داند که در ادامه ذکر می‌شود.
بخش پنجم: شرائط فهم قرآن
فهم درست و کامل آیت الهی دارای شرایط و ضوابطی است که بدون آنها راه‌یابی به حقیقت کتاب الهی ممکن نیست. در ذیل به پاره‌ای از آنها که در سخنان و نوشته‌ای امام به آنها اشاره شده است می‌پردازیم:
1. طهارت باطن:
همان‌گونه که دست زدن به ظاهر آیات قرآن بدون طهارت و وضو جایز نیست، دست‌یابی به معارف و حقایق قرآن و باطن آن برای کسی که قلبش آلوده به گناهان و تعلقات بوده و با نور ایمان و عرفان به طهارت نرسیده باشد ممکن نیست. خداوند در سورة واقعه می‌فرماید:
(إنّه لقرآن کریم، فی کتاب مکنون، لایمسّه إلّا المطهّرون).56
مرحوم علامه طباطبایی در ذیل این آیه می‌آورد: منظور از (مسّ)، مس ظاهر نیست، بلکه به قرینه این که مراد مس قرآن است معنای واژه (مسّ)، علم به قرآن می‌باشد و از (مطهّرون) نیز کسانی اراده شدند که خداوند نفوس آنها را از أرجاس معاصی و آلودگی گناه پاک کرد و یا حتی معنایی فراتر از این یعنی کسانی که قلوب آنها از تعلقات غیرحضرت حق پاک گشته است و این معنای از تطهیر مناسب یا معنای مس به واسطه علم است نه طهارت از حدث و خبث که برخی گفته‌اند.57
امام در بیان مراد از آیه آن را شامل طهارت ظاهر و باطن می‌داند و در‌ این باره می‌آورد: «کسی که بخواهد از معارف قرآن استفاده کند و از مواعظ الهیه بهره بردارد، باید قلب را از این أرجاس تطهیر کند و لوث معاصی قلبیه را، که اشتغال به غیر است، از دل براندازد؛ زیرا که غیرمطهر محرم این اسرار نیست. قال تعالی: انه لقــرآن کریم فی کتاب مکنون لایمسّه الّا المطهّرون.
چنانچه از ظاهر این کتاب و مس آن در عالم ظاهره، غیرمطهّر ظاهری ممنوع است تشریعاً و تکلیفاً، از معارف و مواعظ آن و باطن و سرّ آن ممنوع است کسی که قلبش متلوّث به أرجاس تعلّقات دنیویه است... .
غیرمؤمن به حسب تقوی و ایمان عامه از انوار صوریه مواعظ و عقاید حقه آن محروم است؛ و غیرمتقی و مؤمن به حسب مراتب دیگر تقوا، که تقوای خاصّ و خاص‌الخاص و أخصّ‌الخواص است از دیگر مراتب آن محروم است.»58
ایشان در کتاب شرح دعای سحر نیز بر این نکته تأکید می‌نماید:
«انت إذا کنت ذا قلب منوّر بالأنوار الالهیه و ذا روح مستضیء بالاشعة الروحانیة، و اضاء زیت قلبک لو لم تمسسه نار التعالیم الخارجیة، و کنت مستکفیاً بالنور الباطنی الذی یسعی بین یدیک لانکشف لک سرّالکتاب الالهی، بشرط الطهارة اللازمة فی مسّ الکتاب الالهی.»59
«تو اگر دارای قلبی روشن به انوار خدایی و روحی پرتو گرفته از شعاع‌های روحانی باشی و قلبت بدون بهره‌گیری از تعالیم خارجی روشن شده باشد. و از نور باطنی که پیشاپیش تو در حرکت است بهره‌مند باشی سرّ و حقیقت کتاب الهی، به شرط داشتن طهارت لازم در مس حقایق قرآن، برای تو کشف گردد.»
2. شرح صدر
ایشان شرح صدر را به عنوان یکی از عطایایی الهی بعد از حصول معرفت به حق معرفی می‌کند که مفتاح گشایش فهم قرآن و تأویل آن برای سالک است. در کتاب شرح دعای سحر برترین چیزی که بر سالک به سوی حق با قدم معرفت از عالم ملکوت وارد می‌شود و بزرگ‌ترین چیزی که بر مهاجر سرزمین ستمگران از حضرت جبروت افاضه می‌گردد و نفیس‌ترین خلعتی که پس از درآوردن لباس خاکی از طرف وادی مقدس و بقعه مبارک بر او پوشانده می‌شود و شیرین‌ترین چیزی که پس از کندن درخت ملعون عالم طبیعت، از شجره مبارکه در بهشت فردوس می‌چشد، شرح صدر معرفی می‌کند.
«انشراح صدره لأرواح المعانی و بطونها و سرّالحقائق و مکنونها، و انفتاح قلبه لتجریدها عن قشور التعیّنات و بعثها من قبور الهیئات المظلمات و رفضها لغبار عالم الطبیعة و ارجاعها من الدنیا الی الآخرة».60
گشایش سینه او برای ارواح معانی و بطون آن و سرّ حقایق و مکنون آن می‌باشد و قلب او برای تجرید از پوسه تعینات و برخاستن از گورستان هیئتهای تاریک و دور افکندن آنها از غبار عالم طبیعت و ارجاع آنها از معانی دنیایی به آخرت است.
3. ذوق عرفانی
امام خمینی از ذوق عرفانی به عنوان یکی از شرایط فهم قرآن یاد می‌کند و می‌آورد برای فهم قرآن و معارف اسلامی نیاز به ذوق عرفانی است و ریاضات بسیار می‌خواهد تا انسان بتواند بفهمد که (ناجیتهُ، خدا با آدم مناجات کرد) یعنی چه؟ ایشان در همین باره اشاره دارد که در قرآن و مناجات‌های ائمه اطهار مملو از مسائل عرفانی است که اگر انسان از این زاویه به آن ننگرد از درک حقیقی آن بی‌بهره می‌ماند، افراد، فلاسفه و عرفان ممکن است تا حدودی به آن دست یابند لکن چون آن ذوق عرفانی لازم وجود ندارد نمی‌توانند آن حقایق را وجدان کنند.61
ایشان در جای دیگر از لوازم نگارش تفسیر، توجه به این می‌داند که مفسّر بداند که این کتاب، کتاب معرفت و اخلاق و دعوت به سعادت و کمال است و مفسّری که از این جهت غفلت کرد، یا صرف‌نظر نموده یا اهمیت به آن نداده، از مقصود قرآن و منظور اصلی انزال کتاب و ارسال غفلت ورزیده است.
سه مورد بالا در حقیقت به یک منشأ اصلی ختم می‌شود و به یک جا برگشت می‌کند.
4. تدبر و تعمّق
در حدیث شریفی ذکر شده که برخی از آیات الهی را جز متعمّقان آخرالزمان نمی‌فهمند، این حدیث اشاره دارد که یکی از شرایط فهم و رسیدن به حقیقت معانی قرآن تعمق و تفکر در آیات شریفه است، آن هم در سایه معارف الهی و کسب فضائل و مراحل عرفانی امکان‌پذیر است.
«سُئل علی بن الحسین (علیه‌السّلام) عن‌التوحید، فقال: انّ الله عزّوجلّ عَلِمَ أنّه فی آخرالزمان أقوام متعمّقون، فأنزل الله تعالی «قل هو الله أحد» و الآیات من سورة «الحدید» إلی قوله «و هو علیم بذات الصدور» فمن رام وراء ذلک فقد هلک.»62
از امام سجاد (علیه‌السلام) دربارة توحید سؤال نمودند، ایشان فرمودند:
«همانا خداوند عزّوجلّ می‌دانست که در آخرالزمان پاره‌ای از مردمان ژرف‌اندیش خواهند آمد پس خداوند تعالی (قول هو الله احد) و آیاتی از سورة (حدید) تا آیه (علیم بذات الصدور) را فرو فرستاد؛ پس هر کس فزون از آن را اراده کند هلاک شده است.»
امام خمینی در تبیین این حدیث شریف تصریح دارد که «این آیات شریفه، که توحید و تنزیه حق و بعث و رجوع موجودات در آن وارد است، برای متعمقین و ارباب فکرهای دقیق نازل شده.»63
خداوند در قرآن کریم نیز در آیات متعددی64 و همچنین در روایات65 انسان‌ها را به تدبّر در قرآن و آیات الهی سفارش می‌نماید.
5. آشنایی با زبان قرآن و وضع الفاظ برای روح معانی
از دیگر مواردی که در فهم قرآن بسیار مؤثر است آشنایی با زبان قرآن و طریقه تکلّم پروردگار با انسان‌ها است که در بخش‌های قبل در این‌باره مطالبی ذکر شد. از جمله مواردی که لازم به ذکر است توجه به وضع الفاظ برای روح معانی است.
مرحوم علامه طباطبایی در مقدمه تفسیر شریف‌المیزان بر این نکته تأکید می‌نماید که ذهن انسان پیوسته با مصادیق مادی و ملموس الفاظ سر و کار دارد و تا لفظی می‌شنود بر مصداق موجود حمل می‌کند. اما باید توجه داشت که معانی و مسماهای مادی الفاظ پیوسته در راه تغییر و تکامل است و از صورتی به صورت دیگر تبدیل می‌شود. زمانی واژه چراغ بر ظرف مخصوصی که مثلاً روغن و فتیله در کنار هم بود اطلاق می‌شود و امروز بر چراغ‌های الکتریکی و همچنین است در واژه ترازو و یا اسلحه که مصادیق آن بسیار تغییر کرده است.
بنابراین ملاحظه می‌کنیم که معنای الفاظ بعضاً آنقدر دستخوش تغییرات می‌شوند که تمام اجزاء معنای اول را از دست می‌دهند اما باز همان اسم باقی است، چرا؟ زیرا منظور اصلی، نتیجه و
امام خمینی بر این نکته تأکید می‌کند که قرآن تنها این قشر و پوسته نیست و اگر کسی بر همین ظاهر و صورت قرآن اکتفا نموده و به مغز و باطن قرآن نرسد به خطا رفته و به هلاکت رسیده است و این ریشه همة جهالت‌ها و انکار نبوت و ولایت است
امام خمینی دست‌یابی به مراتب باطنی قرآن را مشروط به ایمان و مراتب تقوی می‌داند
فایده است نه شکل و صورت شیء، مثلاً چون منظور از چراغ فایده روشنایی و از ترازو، سنجش وزن و از اسلحه دفاع در مقابل دشمن بوده و هنوز باقی است نام آنها هم باقی می‌باشد. همین موضوع به اندیشه‌مندان اجازه می‌دهد که تنها به فهم مصادیق عادی قناعت نکنند و پای بحث‌های علمی را در فهم معانی آیات باز کرده است.66
امام نیز در مورد آیات قرآنی، مفاهیم و واژگان قرآنی قائل به نوعی توسعه معنایی و مفهومی می‌شود و تصریح دارد:
إنّ الألفاظ موضوعة للمعانی العامة والحقائق المطلقة و هذه الفکرة هی مفتاح المعرفة و أصل أصول فهم الأسرار القرآنیة. 67
بدرستی که الفاظ برای معانی عام و حقائق مطلقه وضع شده‌اند و این تفکر کلید گشایش معرفت قرآن و ریشه اساسی فهم اسرار قرآنی است.
6. دارا بودن توان و آمادگی علمی
درست است که فهم مراتبی از قرآن و برخی از آیات آن برای همگان امکان‌پذیر است اما اگر بخواهیم همه آیات الهی را درست بفهمیم و به معنای حقیقی آن پی ببریم و تفسیری صحیح از آن داشته باشیم باید اطلاعات و علم ما فراخور این کتاب عمیق و هماهنگ با معارف ژرف آن باشد.
لذا بهره‌مندی از اطلاعات علمی و توانایی‌های لازم همواره مورد توجه حضرت امام بوده است و افراد ناآشنا را از ورود در تفسیر و برداشت‌های شخصی برحذر می‌دارد:
«از گفته‌ها و نوشته‌های بعضی از جناح‌ها به دست می‌آید: افرادی که صلاحیت تشخیص احکام و معارف اسلامی را ندارند، تحت‌تأثیر مکتب‌های انحرافی، آیات قرآن کریم و متون احادیث را به میل خود تفسیر کرده و با آن مکتبها تطبیق می‌نمایند و توجه ندارند که مدارک فقه اسلامی بر اساسی مبتنی است که محتاج به درس و بحث و تحقیق طولانی است و با آن استدلال‌های مضحک و سطحی و بدون توجه به ادلّه معارض و بررسی همه جانبه، معارف بلند پایه و عمیق اسلامی را نمی‌توان به دست آورد.»68
توان علمی از جمله شرایط فهم درست و صحیح قرآن و تفسیر آن می‌باشد، در آثار قرآن پژوهان علوم مختلفی به عنوان مقدمات و پیش نیاز تفسیر قرآن ذکر شده است، سیوطی در کتاب «الاتقان فی علوم القرآن» از پانزده علم به عنوان پیش‌نیاز نام می‌برد.69 ایشان از علوم ادبی و عربی گرفته تا تاریخ اسلام، اسباب نزول، حدیث، فقه، عقاید و کلام و... نام می‌برد و جزء پانزدهم را علمی موهبتی معرفی می‌کند که جزء علوم اصطلاحی نیست.
امام خمینی نیز در بیان دیگری جوانان را از ورود بدون تحصیل این مقدمات نهی کرده و در تفسیر سورة مبارکه حمد می‌فرمایند:
«آنچه من عرض می‌کنم این است که اشخاصی که رشد علمی زیاد پیدا نکرده‌اند، جوانهایی که در این مسائل و در مسائل اسلامی وارد نیستند، کسانی که اطلاع از اسلام ندارند، نباید اینها در تفسیر قرآن وارد بشوند».70
بخش ششم: موانع و حجب استفاده از قرآن
بدیهی است برای دست‌یابی به حقایق قرآنی و برخورداری از فهم درست از قرآن علاوه بر آنچه در بحث ظاهر و باطن گفته شده و با توجه به شرائط فهم قرآن، باید از موانع و حجاب‌های فهم قرآن عاری بود. در خلال مباحث علوم قرآنی که کم و بیش به بحث موانع فهم قرآن اشاره
امام تصریح می‌کند که الفاظ برای معانی عام و حقائق مطلقه وضع شده‌اند و این تفکر کلید گشایش معرفت قرآن و ریشه اساسی فهم اسرار قرآنی است
از حجاب‌هایی که حضرت امام از آن به عنوان حجاب ضخیم بین انسان و معارف قرآنی یاد می‌کند حجاب حب دنیا است
شده است و آن را به گونه‌‌های مختلفی دسته‌بندی کرده و در فهم قرآن بر رفع این موانع تأکید کرده‌اند.
امام خمینی نیز همانند غزالی و ملاصدرا و دیگران71 با توجه و اهتمام در کتاب آداب‌الصلاه72 به موانع فهم اشاره می‌کند و به شخصی که درصدد استفاده از قرآن است توصیه می‌کند به آنها توجه داشت و آدابی را به کار بندد تا به فهم درست برسد، که در ذیل به آنها اشاره می‌کنیم.
1. حجاب خودبینی و غرور
یکی از حجاب‌های بزرگ حجاب خودبینی است که شخصی متعلّم خود را به واسطه این حجاب مستغنی ببیند و نیازمند به استفاده نداند.
امام این حجاب را از شاهکارهای مهم شیطان دانسته که مثلاً اهل تجوید را به همان علم جزئی قانع کند تا حَمَله قرآن را بر خود تطبیق کنند و از فهم کتاب نورانی الهی و استفاده از آن محروم مانند و اصحاب ادبیات را به همان صورت بی‌مغز راضی کند و اهل تفاسیر به طور معمول را، سرگرم کند به وجوه قرائات و آرای مختلفه ارباب لغت و وقت نزول و شأن نزول و مدنی و مکی و تعداد آیات.73 همچنین در جای دیگر74 تصریح دارند مادامی که انسان در حجاب خود هست نمی‌تواند این قرآن را که نور است درک کند، زیرا آنها که پشت حجاب‌های خودبینی و نفسانی و ظلمانی که بعضها فوق بعض است لیاقت پیدا نمی‌کنند، (حافظ تو خود حجاب خودی از میان برخیز).
2. حجاب اصطلاحات
امام از دیگر حجاب‌های مانع فهم حقیقی قرآن را حجاب اصطلاحات می‌داند و می‌آورد:
اکتفا به این فهم‌ها حتی فیلسوف و حکیم و عارف اصطلاحی را در حجاب غلیظ اصطلاحات و مفاهیم و امثال آن محبوس می‌کند.75
3. جمود بر اقوال مفسرین
ایشان از دیگر حجاب‌های مانع فهم قرآن، اعتقاد به این می‌داند که شخص خیال کند به جز آن که مفسّرین نوشته یا فهمیده‌اند کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست و تفکر و تدبر در آیات شریفه را به تفسیر به رأی، که ممنوع است اشتباه نموده‌اند و به واسطه این رأی فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده عاری نموده و آن را به کلی مهجور نماید. در صورتی که استفادات اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد.76
ایشان در عین احترام و بزرگداشت زحمات مفسرین، اذعان می‌دارد آنچه نوشته شده گوشه‌ای از معارف قرآن است و کمبودها و نقص‌های زیادی دارد و بیشتر نوشته‌ها و تفسیرها تنها از بُعد خاصی به قرآن نگاه کردند و تنها به پرده‌ای و لایه‌ای از آن دست یافتند. اما قرآن آنچه اینها نوشته‌اند نیست.77
4. آراء و عقاید فاسده
از دیگر حجاب‌هایی که امام از آنها نام می‌برد آرای فاسده و مسالک و مذاهب باطله است.
ایشان منشأ آن را سوء استعداد خود شخص دانسته است که اغلب از تبعیت و تقلید پیدا می‌شود. و این از حجبی است که به ویژه در محجوب ماندن از قرآن مؤثر است. امام در مقام مثال برای این مانع از اعتقاد فاسدی که به مجرّد استماع از پدر و مادر یا بعضی از جَهَله از اهل منبر در دل راسخ شده باشد، نام می‌برد که این عقیده موجب حجاب بین شخص و آیات شریفه الهیه می‌گردد؛ و اگر هزاران آیه و روایت وارد شود که مخالف آن باشد، از ظاهرش مصروف می‌کند.78
ایشان دخالت آراء شخصی که وابسته به ذوق افراد و برخاسته از مقاصد و اعتقادات انحرافی آنان است را نادرست دانسته و موجب تفسیر به رأی می‌داند:
«در این اواخر هم یک اشخاصی پیدا شده‌اند که اصلاً اهل تفسیر نیستند، اینها خواسته‌اند مقاصدی [را] که خودشان دارند به قرآن و به سنّت نسبت بدهند. حتی یک طایفه ای از چپی‌ها و کمونیست‌ها هم به قرآن تمسک می‌کنند برای همان مقصدی که دارند اینها اصلاً به تفسیر کار ندارند به قرآن هم کار ندارند. اینها مقصد خودشان را می‌خواهند به خورد جوان‌های ما بدهند به اسم این که این اسلام است... از چیزهایی که ممنوع است در اسلام تفسیر به رأی است که هرکسی آراء خودش را تطبیق کند بر آیاتی از قرآن و قرآن را به آن رأی خودش تفسیر و تأویل کند.» 79
5. حب دنیا و گناه
از حجاب‌هایی که حضرت امام از آن به عنوان حجاب ضخیم بین انسان و معارف قرآنی یاد می‌کند حجاب (حب دنیا) است که به واسطه آن قلب تمام محبّت خود را صرف دنیا کند و تمام وجهه قلب دنیایی شود. و بدین واسطه از ذکر و یاد خدا غافل گردیده و از ذکر و مذکور اعراض کند. ایشان در این‌باره تأکید دارند هر چیز علاقه‌مندی به دنیا و اوضاع آن زیادت شود پرده و حجاب ضخیم‌تر گردد. و گاه شود که این علاقه به طوری بر قلب غلبه کند و سلطان حبّ جاه و شرف به قلب تسلط پیدا کند که نور فطرت‌ الله به کل خاموش شود و درهای سعادت به روی انسان بسته شود.
و شاید قفل‌های قلب که در آیه شریفه است که می‌فرماید: (أفلا یتدبّرون القرآن أم علی قلوب أقفالها).80 همین قفل و بندهای علایق دنیوی باشد.81 ... این کتاب هدایت برای متقین است82 و کسی که قلب او غیرطاهر باشد و آلوده و غیرمطهر، محرم اسرار نیست.
بخش هفتم: فهم کامل قرآن و عالمان حقیقی به آن
بدیهی است که فهم کامل قرآن جز برای انسان کامل و اولیاء الهی ممکن نیست و افراد دیگر راهی برای دست‌یابی به حقیقت آن ندارند. در کتاب شریف کافی روایتی آمده از امام باقر(ع) :
«ما یستطیع أحد أن یدعی أنّ عنده جمیع القرآن کلّه، ظاهره و باطنه، غیرالأوصیاه»83 هیچ کس قادر نیست که ادعا کند جمیع قرآن از ظاهر و باطن نزد اوست مگر اوصیاء الهی.
و در این‌باره در کلام مبارک دیگری آمده: «إنّما یعرف القرآن من خوطب به» قرآن را تنها کسانی که مخاطب آن بودند می‌شناسند. امام در تبیین این نکته و چگونگی امکان درک حقایق قرآن می‌آورد:
«محدود نمی‌تواند غیرمحدود را در حیطه بیاورد مگر خودش هم غیرمحدود [بشود]، انسان کامل غیرمحدود، انسان کاملی که در همه صفات غیرمحدود است و ظل ذات اقدس الهی است، این می‌تواند از اسلام آن‌طور که هست برداشت کند و از انسان آن‌طور که هست و از بعثت آن‌طور که هست و از قرآن آن‌طور که هست و از عالم آن‌طور که هست. دیگران به حسب مراتب وجودشان به حسب مراتب کمالشان برداشت‌هایی دارند لکن محدود است.84
ایشان در تبیین بیشتر این مطلب به اتحاد حقیقت قرآن و حقیقت نبی (صلی‌الله علیه و آله) اشاره نموده و می‌آورد:
«فهم عظمت هر چیز به فهم حقیقت آن است و حقیقت قرآن شریف الهی قبل از تنزّل به منازل خلقیه و تطوّر به اطوار فعلیه از شؤون ذاتیه و حقایق علمیه در حضرت واحدیت است و آن حقیقت «کلام نفسی» است که مقارعه ذاتیه در حضرات اسمائیه است. و این حقیقت برای احدی حاصل نشود به علوم رسمیّه و نه به معارف قلبیه و نه به مکاشفه غیبیّه مگر به مکاشفه تامه الهیه برای ذات مبارک نبی ختمی (صلی‌الله علیه و آله) در محفل انس «قاب قوسین» بلکه در خلوتگاه سرّ مقام «أو أدنی».85
ایشان دست‌یابی اولیاء الهی را به حقیقت قرآنی از راه اشتراک با آن ذات مقدس و به واسطه تبعیت تامه از آن حضرت و فنا در ایشان، می‌داند که علوم مکاشفه را بالوراثه از آن حضرت تلقی کنند و حقیقت قرآن به همان نورانیت و کمال که در قلب مبارک آن حضرت تجلّی کند به قلوب آنها منعکس شود و تنها کسی که تحمل حقیقی آن را دارد وجود شریف ولی‌الله مطلق علی بن ابی‌طالب(ع) است.86
ایشان در جای دیگر از قرآن به عنوان آسمانی ـ غیبی که صورت عینی و کتبی جمیع اسماء و صفات و آیات و بینات است یاد می‌کند که دست انسان‌های عادی از مقامات غیبی آن کوتاه است و جز وجود اقدس جامع «من خوطب به» از اسرار آن کسی آگاه نیست و به برکت آن ذات مقدس و به تعلیم او خلّص اولیای عظام آن را دریافت نموده‌اند و به برکت مجاهدات و ریاضت‌های قلبیه به قدر استعداد و مراتب سیر خود به پرتوی از دست یافتند.87
فهرست منابع
1. آلوسی، شهاب‌الدین محمود. روح‌المعانی فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
2. ابن عربی، محیی‌الدین. فتوحات مکیه، تحقیق عثمان یحیی، مکتبة العربیة، قاهرة 1392 ق.
3. انصاری، مرتضی. فرائدالاصول، نشر مجمع فکر اسلامی، قم 2423 ق.
4. بحرانی، یوسف. حدائق الناظرة، مؤسسه نشر اسلامی، قم 1363 ش.
5. بلاغی، محمدجواد. آلا الرحمن فی تفسیر القرآن، مؤسسه البعثة، قم 1420 ق.
6. تقوی اشتهاردی، حسین. تنقیح‌الاصول، تقریرات درس امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1376 ش.
7. پژوهش‌های قرآنی (فصلنامه) .ش 19 ـ 20، سال پنجم، مشهد 1375.
8. حر عاملی، محمد بن حسن. وسایل الشیعه، آل البیت لاحیاء التراث، قم 1409 ق.
9. خمینی، روح‌الله. آداب‌الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1373 ش.
10. خمینی، روح‌الله. انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1413 ق.
11. خمینی، روح‌الله. تفسیر سوره حمد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1375 ش.
12. خمینی، روح‌الله. جلوه‌های رحمانی، معاونت فرهنگی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، تهران، 1371 ش.
13. خمینی، روح‌الله. ره عشق، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1378 ش.
14. خمینی، روح‌الله. شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1372 ش.
15. خمینی، روح‌الله. شرح دعای سحر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1416 ق.
16. خمینی، روح‌الله. صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1378 ش.
17. خمینی، روح‌الله. کشف‌اسرار، انتشارات پیام آزادی، تهران.
18. خمینی، روح‌الله. مصباح‌الهدایة الی الخلافة والولایة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران ؟؟.
19. خمینی، مصطفی. تفسیر القرآن. وزارت ارشاد اسلامی، تهران ؟؟؟؟.
20. جوادی آملی، عبدالله. تسنیم، نشر اسراء، قم 1376 ش.
21. زرکشی، محمد بن عبدالله. البراهان فی علوم القرآن، درالفکر، بیروت، 1411 ق.
22. سیوطی، جلال‌الدین. الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، 1984 م.
23. صدرالدین شیرازی، محمد (ملاصدرا). الحکمة المتعالیة، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1981 م.
24. صدرالدین شیرازی، محمد (ملاصدرا). تفسیر القرآن الکریم. منشورات بیدار، قم.
25. صدرالدین شیرازی، محمد (ملاصدرا). مفاتیح‌الغیب، تصحیح محمد خواجوی ؟؟؟ دراسات ثقافیة ؟؟؟
26. صدوق، ابی جعفر محمد. معانی‌الاخبار، تحقیق علی‌اکبر غفاری، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1361 ش.
27. طباطبایی، محمدحسین. المیزان، مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1391 ق.
28. طبرسی، ابوعلی. مجمع‌البیان، دارالمکتبة الحیاة، بیروت.
29. فیض کاشانی، محسن. تفسیر صافی، مؤسسه اعلمی للمطبوعات.
30. غزالی، ابوحامد محمد. احیاء علوم‌الدین، دراالمعرفة، بیروت.
31. کسار، جوادعلی. فهم القرآن (الامام الخمینی النهضة و المنهج/ 1) مؤسسه تنظیم و نشر‌ آثار امام خمینی، نشر عروج، تهران، 1382ش.
32. کلینی، محمد بن یعقوب. اصول کافی، تحقیق علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1388 ق.
33. مطهری، مرتضی. آشنایی با علوم اسلامی (کلام)، انتشارات صدرا.
34. مطهری، مرتضی. آشنایی با قرآن، انتشارات صدرا، قم 1377 ش.
پی‌نوشتها:
1. آداب‌الصلاة، ص 9 و صحیفه امام، ج 20، ص 408.
2. صحیفه امام، ج 19، ص 115.
3. جلوه‌های رحمانی، ص 24.
4. آداب‌الصلوة، ص 182 ـ 183.
5. صحیفه امام، ج 19، ص 225. شرح چهل حدیث، ص 193: «قرآن کریم و احادیث شریفه مشحون از علم به ذات و کمالات و اسماء و صفات ذات مقدس است وملحدین اسماء را حق‌تعالی تغییر فرموده»
6. صحیفه امام، ج 19، ص 285.
7. نهج‌البلاغه دشتی، ص 210، خطبه 110.
8. تفسیر سوره حمد، ص 173.
9. وسائل‌الشیعه، 27: 185، کتاب القضاء ابواب قاضی، باب 13، ج 25.
10. حدائق الناظره، 1: 27ـ 35. فرایدالاصول 1: 139ـ 154.
11. وسائل‌الشیعه، 27: 3 و 2، کتاب القضاء، ابواب صفات قاضی باب 13 و 73.
12. انوارالهدایه 1: 239ـ 241. تنقیح‌الاصول 3: 124ـ 129.
13. تفسیر سوره حمد 138ـ 241. تنقیح‌الاصول 3: 124ـ 130.
14. آداب‌الصلاة، ص 200.
15. آل عمران/7.
16. نهج‌البلاغه دشتی، ص 618، نامه 77.
17. المفردات فی غریب القرآن: ذیل واژه (حکم)
18. کشف‌اسرار، ص 322، 323.
19. تفسیر المیزان 3: ص 32 ـ 55.
20. بحارالانوار، ص 75 و 278.
21. مجمع‌البیان 1: 68 ـ 71. تفسیر القرآن (سیدمصطفی خمینی) 1: 157 ـ 161. آیت‌الله جوادی آملی، تسنیم 2: 69 ـ 104.
22. الحکمیه المتعالیه 7: 41 روح‌المعانی (آلوسی) 1: 10. تفسیرالمیزان 18: 6. آلاء الرحمن (بلاغی) 1: 143.
23. شرح چهل حدیث، ص 351.
24. معانی الاخبار، ص 22 ـ‌ معنی الحروف المقطعه ـ بحارالانوار 89: 373.
25. چهل حدیث، ص 351.
26. ره عشق، ص 29.
27. تفسیرالمیزان 8: 161.
28. آشنایی با علوم اسلامی (کلام)، ص 46ـ 47.
29. آشنایی با قرآن 1/ 25.
30. شرح دعای سحر، ص 62.
31. صحیفه امام 20: 408 ـ 409.
32. آداب الصلاة، ص 199.
33. سوره صافات، ص 102.
34. آشنایی با قرآن 1: 27ـ 28.
35. تفسیرالمیزان 3: 76ـ 77. تفسیر سوره حمد (امام خمینی)، ص 96.
36. شرح دعای سحر، ص 98 ـ 99.
37. احیاء علوم‌الدین 1: 99ـ100، فتوحات مکیه 1: 151 و 4: 411. تفسیر القرآن الکریم (ملاصدرا) 7: 244.
38. البرهان فی علوم القرآن، زرکشی 2: 30 الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی. 4: 225.
39. تفسیر الصافی 1: 31.
40. شرح دعای سحر، ص 98 ـ 99.
41. شرح دعای سحر، ص 69 ـ 70.
42. رجوع شود به مقاله: راز و رمز ژرفای قرآن، موسی صدر، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی عدد 21 ـ 22، مشهد، 20 به بعد.
43. احیاء علوم‌الدین 1: 280 ـ 289. فتوحات مکیه 1: 108 ـ 279، تفسیر القرآن (ملاصدرا) 4: 166 ـ 60: 22 ـ 23 مفاتیح الغیب، 50. به نقل از کتاب فهم القرآن، جواد علی کسّار 1: 390 ـ 410.
44. تفسیر سوره حمد، ص 165 ـ 167.
45. الحکمه المتعالیه 7: 30 ـ 31.
46. شرح دعای سحر، ص 93 ـ 94.
47. تفسیرالمیزان 3: 48.
48. تفسیرالمیزان 3: 64.
49. تسنیم 1: 40.
50. صحیفه امام، ج 14: ص387.
51. تفسیر سوره حمد، 139.
52. همان، ص 136.
53. همان، ص 141.
54. شرح دعای سحر، ترجمه احمد فهری، ص 95 ـ 96.
55. آداب الصلاة، ص 181.
56. سوره واقعه، آیه 77 ـ 79.
57. تفسیرالمیزان، 19: 137.
58. آداب‌الصلوة، ص 202.
59. شرح دعای سحر، ص 56 ـ 57.
60. همان، ص 37.
61. صحیفه امام، ج 17، ص 457.
62. اصول کافی، ج 1، ص 91. کتاب التوحید، باب النسبة، ح 3.
63. شرح چهل حدیث 194.
64. سوره محمد/ 24؛ سوره ص/29؛ سوره مؤمنون/ 68؛ سوره نساء/ 82 .
65. بحار 92: 316: «آیات القرآئن خزائن العلم فکلّما فتحت خزانة فینبغی لک ان تنظر فیها».
66. تفسیرالمیزان 9: 1 و 10.
67. مصباح الهدایة، 1: 39.
68. صحیفه امام، ج 9، ص 309.
69. الاتقان فی علوم القرآن، 4: 213 ـ 215.
70. تفسیر سوره حمد، ص 95 ـ 96.
71. احیاء علوم‌الدین 1: 280 به بعد. مفاتیح الغیب: 58. الاتقان فی علوم القرآن 4: 226. فهم القرآن (جواد علی کسار) 1: 319 ـ 322.
72. آداب الصلاة، ص 195 ـ 197.
73. همان.
74. صحیفه امام، ج 14، ص 389.
75. آداب الصلاة، ص 195 ـ 196.
76. همان، ص 199.
77. تفسیر سوره حمد: ص 93.
78. آداب‌الصلاة، ص 196ـ 197.
79. تفسیر سوره حمد: ص 95 ـ 96.
80. سوره اعراف، آیه 179.
81. آداب‌الصلاة، ص 202.
82. بقره/ 2.
83. اصول کافی، 1: 228، ح 2.
84. صحیفه امام، ج 12، ص 420.
85. آداب‌ الصلاة، ص 181.
86. همان.
87. صحیفه امام، ج 20، ص 92.