سیمای پیامبر(ص) در اندیشه امام خمینی

باز خرداد، ماه غم و اندوه آمد؛ در نیمه خرداد که ماه، تیرگی شب را با قرص صورتش مهتابی کرد، پیر ما، با دلی آرام و روحی مطمئن به دیار یار شتافت و پیروان طریقتش را در پیچ و خمهای پرخطر طریق سلوک به غربت گذاشت.
این بار سالروز هجرتش را در حالی به سوگ می‌نشینیم که ملکوتیان و خاکیان غم اندوهبار معراج خاتم نبوت(ص) را بر دوش می‌کشند. تقارن این معراج با آن عروج ما را بر آن داشت که سیمای مرادش را در اندیشه تابناک او جستجو کنیم تا موجی از آن دریای بیکران را به تصویر کشیم.
می‌دانیم یکی از مهترین روشهای تربیتی، روش الگویی است، زیرا تأثیر الگو در شکل‌گیری رفتار و منش تربیت شونده بسیار زیاد است. قرآن کریم از این شیوه استفاده نموده و با بیان و تکرار قصه‌ها و سرنوشت افراد، به معرفی انسان کامل و توصیف ویژگیهای انسان ملکوتی، پرداخته است؛ امام خمینی(س) نیز با تأسی از قرآن، الگوی مناسب در طریق سعادت را چنین معرفی می‌کند: ما چون نبی اکرم ـ صلی‌الله علیه وآله وسلم ـ را‌ هادی طریق یافتیم و او را واصل به تمام معارف می‌دانیم باید در سیر ملکوتی بی چون و چرا تبعیت او کنیم.[121]
در نگرش انسان‌شناسی امام که برگرفته از اسلام است، انسان موجودی است که از نظر جسمی، ریشه در خاک دارد و از نظر روحی منشأش خداست و همانطور که قرآن می‌فرماید:
«لقد خلقنا الانسان من سلالةٍ من طین»[122] و یا «فاذا سویتُهُ و نفحتُ فیه من روحی فعقوا له ساجدین»[123] وجود دو بعد مادی و معنوی، همچنین اراده و اختیار در انسان باعث شده است که اولاً، انسان ذاتاً نامحدود و قابلیت تبدیل شدن به پست‌ترین موجودات و یا لیاقت رسیدن به عالیترین مقام در میان همه موجودات جهان هستی را دارا باشد و ثانیاً، به واسطه احتجاب به طبیعت، اشتغال به کثرت، دلبستگی به دنیا و حجب دیگر، برای تشخیص کمال و هدایت به سوی آن،
نیازمند «اسوه حسنه» است. به عقیده امام خمینی اسوه حسنه باید دارای ویژگیهای ذیل باشد:
1 ـ در کمال، جلال، جمال و همه صفات نامحدود و ظلّ اقدس الهی باشد تا بتواند از عالم و همه چیز برداشت صحیح داشته باشد؛
2 ـ آراسته به نور، صهارت و سعادت باشد. قلبش نور حق باشد و جز حق در آن تصرف نکند.
امام خمینی در این مورد می‌فرماید:
«اینهایی که با قدم معرفت می‌روند بالا، تا برسند به آن جایی که ذات بتمامه ـ البته نه اینکه ذات، بلکه جلوه ذات ـ در قلب جلوه کند. نه در این قلب، آن قلبی که قرآن در آن وارد می‌شود، آن قلبی که مبدأ وحی است، آن قلبی را که جبرئیل را منزل می‌کند در آن قلب، آن جلوه‌ای که می‌شود، یک جلوه‌ای است که تمام جلوه‌ها را دارد، هم خودش اسم اعظم است، هم متجلی اسم اعظم، اسم اعظم خود اوست. «نحنُ الاسماءُ الحُسنی»[124] و اسم اعظم خود رسول‌الله است، اعظم اسماست در مقام تجلی.»[125]
برای اقتدای به این اسوه حسنه و تبعیت از او لازم است راه و روش او را بشناسیم. امام خمینی با استناد به فرمایش رسول‌الله(ص)، یعنی «قولوا لا اله الا‌الله تفلحوا»، راه رستگار شدن از نگاه پیامبر اسلام(ص) را توحید معرفی می‌کند و می‌فرماید: پیغمبر اسلام
می‌خواست در تمام دنیا وحدت کلمه ایجاد کند. می‌خواست تمام ممالک دنیا را تحت یک کلمه توحید قرار بدهد،[126] اصل توحید به ما می‌آموزد که انسان، تنها در برابر ذات اقدس حق باید تسیلم باشد و از هیچ انسانی نباید اطاعت کند، مگر اینکه اطاعت او اطاعت خدا باشد. بر این اساس هیچ انسانی هم حق ندارد انسانهای دیگر را به تسلیم در برابر خود مجبور کند و جامعه و ملتی را از آزادی محروم نماید، برای او قانون وضع کند، رفتار او را بنا به درک و شناخت ناقص خود و یا بنا به خواسته‌ها و امیال خویش تنظیم نماید و همچنان که قوانین هستی و خلقت را خداوند مقرر فرموده، قانونگذاری برای پیشرفتها نیز در اختیار خدای تعالی است و سعادت و کمال انسانها و جوامع، در گرو اطاعت از قوانین الهی است که توسط انبیا به بشر ابلاغ شده و انحطاط و سقوط بشر به علت سلب آزادی او و تسلیم در برابر سایر انسانهاست. بنابراین، انبیاء ماموریت دارند تا آن راههایی که بشر نمی‌داند و آن حقایقی را که نمی‌شناسند به آنها تعلیم دهند و مردم را از راه خلاف، شقاوت و ضلالت نجات داده و آنها را از حزب شیطان به حزب‌الله وارد کنند. امام خمینی(س) در این مورد می‌فرماید: ایده توحید با ابعاد رفیع آن اساس خلقت و غایت آن در پهناور وجود و در درجات و مراتب غیب و شهود است که در مکتب محمدی ـ صلی‌الله علیه وآله ـ به تمام معنی و درجات و ابعاد متجلی شد و راهیابی به کمال مطلق و جلال و جمال بی‌نهایت جز با آن میسر نگردد[127]، و همچنین می‌فرماید: سیر الی الله همان سیره و روش انبیاء و پیغمبر ـ صلی‌الله علیه وآله وسلم ـ و ائمه معصومین ـ علیهم‌السلام ـ است.[128]
اینک فرازهایی از الگوهای رفتاری و سیره عملی آن حضرت را با قلم ناتوان خویش ارائه می‌دهیم تا راهگشای دلباختگانش باشد:
عبودیت
یکی از آداب قلبیه و وظایف باطنیه توجه به عزّ ربوبیت و ذلّ عبودیت است، کمال و نقص انسانیت تابع کمال و نقص این امر است. امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: «العبودیة جوهرة کُنها الربوبیة، فَما فُقد مِن العبودیة وجد فی الربوبیة و ماخفی من الربوبیة اُصیب فی العبودیة»[129]، بنابراین، طریق وصول به حقایق ربوبیت، سیر در مدارج عبودیت است و آنچه در عبودیت از انیت و انانیت مفقود شود در ظلّ حمایت ربوبیت آن را می‌یابد، تا به مقامی رسد که حق تعالی سمع و بصر، دست و پای او شود. به عقیده امام خمینی، عبودیت مطلقه از اعلی مراتب کمال و ارفع مقامات انسانیت است که جز اکمل خلق‌الله محمد ـ صلی‌الله علیه وآله ـ بالاصالة و دیگر اولیای کمّل بالتَّبّعیة کسی
دیگر را از آن نصیبی نیست، جز با قدم عبودیت نتوان به معراج حقیقی مطلق رسید و لهذا در ایه شریفه می‌فرماید: «سبحان الذی اسری بعبده»[130]، قدم عبودیت و جذبه ربوبیت آن ذات مقدس را به معراج قرب و وصول سیر داد و همچنین در تشهد نماز، توجه به عبودیت قبل از توجه به رسالت، ممکن است اشاره به آن باشد که مقام رسالت نیز در نتیجه جوهره عبودیت است.[131] باید دانست که انسان به طور فطری در محضر خداوند، کوچک و خوفناک است حتی اگر در خود قصوری نبیند و خود را خدمتگزار ببیند، شاید به همین دلیل است که اشرف ممکنات و اعرف خلق‌الله و اقرب الی‌الله، رسول خاتم ـ صلی‌الله علیه وآله ـ می‌فرماید: «ما عََبَد ناکَ حَقَّ عبادتک و ما عرفناک حق معرفتک»[132]، و همچنین ائمه هدی ـ علیهم‌السلام ـ و انبیای عظام در مناجات خود تمنای فضل را داشته‌اند و از عدل و مناقشه در حساب خوفناک بودند، چنانچه امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ در دعای ابوحمزه ثمالی می‌فرماید: «لَستُ أتکلُ فی النَّجاةِ مِن عقابَک علی أعمالنا بل بفضلک علینا لانک اهل التقوی و المغفرة»[133]، و یا در مناجات عارفین می‌فرماید: «و لایبلع مبَلغاً من طاعتک و ان اجتهد الاّ کان مقصراً دون استحقاقک بفضلک فأشکر عبادک عاجزٌ عن شکرک و أعبدهم مقصر عن طاعتک»[134]، از این روست که امام(س) می‌فرماید: «آنی که آنها فهمیدند از عظمت خدا، آنها را وادار کرده است آن طور راز و نیاز کنند و اعتراف به تقصیر.»[135]
و همچنین می‌فرماید: «رسول خدا که علی مرتضی و جمیع ما سوی‌الله بنده درگاه اویند و ذره‌خور خوان نعمت معارفش هستند و متعلم به تعلیم او هستند، آنطور قیام به امر می‌کند. پس از خلعت نبوت ختمیه، که تمام سیر دایره کمال و لبنه اخرای معرفت و توحید است، ده سال در کوه حرا برپا می‌ایستد و قیام به اطاعت می‌کند تا آنکه قدمهای
مبارکش ورم می‌کند و خدای تعالی بر او ایه می‌فرستد: «طه، ما انزلنا علیک القران لتشفی[136].»[137]
ساده زیستی
یکی از ویژگیهای اخلاقی که به آن اهمیت زیادی داده شده، «زهد» است. زهد در لغت یعنی، ترک شئ و اعراض، بی‌میلی و بی‌رغبتی از آن و یا قلیل و حقیر شمردن آن و نیز آمده است که زهد، عبارت از بی‌رغبتی و بی‌میلی است که نوعاً با ترک و اعراض مقارن باشد. امام خمینی در اهمیت زهد می‌فرماید: در حدیث شریف است «اول الدین معرفته»[138] و تمام اعمال قلبیه و افعال روحیه و جسدیه برای حصول این مقصد مقدس است و این مقصد حاصل نمی‌شود مگر با دو امر، یکی «اقبال» به سوی خدای تعالی و دیگر «ادبار» از غیر حق تعالی و اعراض از ماسوی، پس اعراض از غیر حق مقدمه است برای وصول به جمال جمیل و استغراق در بحر معارف و توحید،[139] بنابراین قلب انسان زاهد به دوستی دنیا و آنچه در آن است تعلّق ندارد و زندگی دنیا را برای عبادت و پرستش خداوند دوست دارد. دلبستگی به هر چه غیر حق است حجاب انسان و خار طریق او به سوی خداست که طالب وصول به لقاء‌الله باید آنرا از میان بردارد، به همین دلیل است که اهمیت ساده‌زیستی و یا به تعبیر امام کوخ نشینی روشن می‌شود. ایشان می‌فرماید:
خوی کاخ نشینی مضرّ است، خودش مضرّ نیست، خویش مضرّ است، لکن خود او، این خوی را دنبال دارد.[140]
پیامبر اسلام ـ صلی‌الله علیه وآله ـ تبلور کامل زهد است زیرا او موفق به رفع همه حجابها شد به طوری که در شب معراج به مقام «قاب قوسین أو أدنی»[141] رسید، به همین دلیل است که شیوه زندگی پیامبر ساده و عادی، بلکه پایین‌تر از عادی بود. او مثل فقرا زندگی می‌کرد. خانه‌اش اتاقی گلی در مسجد و سلوکش با ملت به گونه‌ای بود که وقتی در مسجد با همراهانشان می‌نشستند، کسی تشخیص نمی‌داد کدامیک پیامبر است. رسول خدا هرگز از بیت‌المال به نفع خویش تصرفی نمی‌کرد و علاقه وافری به انفاق در راه خدا داشت. آنقدر به فقرا رسیدگی می‌کرد که همه مردم از ذکرش عاجزند. با وجود علاقه شدید به فاطمه زهرا ـ سلام‌الله علیها ـ نه تنها سختیهایی که دخترش به علت تنگدستی و ساده زیستی تحمل می‌کرد، او را ناراحت نمی‌کرد، بلکه مورد تشویق هم قرار می‌گرفت و حتی در مواردی که خلاف آن را عمل می‌کرد، مورد ناخرسندی پدر بزرگوارش واقع می‌شد. داستان استفاده از گردنبند و گوشواره و پرده‌ای که به در خانه آویخته شده بود و عکس‌العمل منفی پیامبر که منجر به انفاق آنها در راه خداست[142]، نمونه‌ای از این ادعاست.
تواضع
تواضع در لغت یعنی اظهار کوچکی کردن. تواضع از صفات نفسانیه است و قلب انسان اگر عظمت و بزرگی کسی را ادراک کند، براساس فطرت در پیشگاه او متواضع و فروتن می‌شود، پس اگر انسان از حجابها بیرون اید و خود را همان طور که هست ببیند در مقابل خداوند که عظیم مطلق و تمام حقیقت است و تمام بزرگیها، عظمتها، جلال و جمالها، ظل عظمت و جلال و جمال اویند، در نفس یک حال تذلیل و سرافکندگی پیدا می‌شود که این حالت را تواضع قلبی گویند و ظهور آن موجب متواضع شدن انسان می‌شود. امام خمینی مشاهده کمال ربوبیت و ذلت عبودیت در انبیاء عظام را موجب کامل شدن حقیقت تواضع آنان بیان می‌کند و در مورد پیامبر اکرم می‌فرماید:
«ذات مقدس اعرف خلق‌الله و اعبد عبادالله خاتم النبیین» متواضعترین موجودات است در پیشگاه مقدس حق تعالی؛ زیرا که در مشاهده کمال ربوبیت و نقص عبودیت، کاملترین موجودات است.»[143] به عقیده امام خمینی این طایفه همانطوری که برای حق تعالی متواضعند، برا مظاهر جمال و جلال او نیز متواضعند زیرا تواضع برای اینان، ظل تواضع برای حق است. آنان علاوه بر تواضع، دارای مقام محبت نیز هستند و محبت به مظاهر حق ـ تابع محبت به حق ـ دارند[144] به همین دلیل است که، پیامبر اسلام که شخص اول و بنیانگذار اسلام و هدایت مردم بود، در صورت ظاهر با آنان فرقی نداشت و از مقام و منصب خود به نفع زندگی مادی استفاده نمی‌کردند، به حرفهای مردم گوش می‌کردند، مانند آنها لباس می‌پوشیدند و با آنها معاشرت می‌کردند. در هدایت مردم برای او دوستان، سیاه و سفید، خویشان و دیگران تفاوتی نداشتند و با آنکه مقامش آن بود، ولی خدمتگزار مردم بود. امام خمینی در مورد تواضع آن حضرت می‌فرماید: رسول خدا
ـ صلی‌الله علیه واله ـ که ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد، سلطان دنیا و آخرت و متصرّف در تمام عوالم بود ـ باذن‌الله ـ تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست و می‌فرمود: «من بنده‌ای هستم که مثل شما می‌خورم و مثل شما می‌نشینم.» از امام صادق ـ علیه‌السلام ـ نقل است که پیغمبر ـ صلی‌الله علیه وآله وسلم ـ دوست داشت بر الاغ بی‌پالان سوار شود و با بندگان خدا در جایگاه پست طعام میل فرماید و به فقرا به دو دست خود عطا فرماید.[145]
رأفت و عطوفت
اهل لغت و ادب «رأفت» را کمال رحمت و رقیقتر از آن می‌دانند، «الرأفة اشد الرحمة»[146] امام خمینی در تعریف رأفت می‌فرماید: رحمت از صفات نفس است در وجهه غیبیه ملکوتی آن و رأفت از صفات آن است در وجه ظاهره آن، که تعبیر از آن به مقام صدر توان کرد.[147]
رحمت و رأفت و عطوفت و امثال آن از جلوه‌های اسماء جمالیه الهیه هستند که خداوند به حیوان و به خصوص انسان برای حفظ نوع و نظام عائله انسانی مرحمت فرموده‌اند و جلوه‌ای از رحمت رحمانیه اوست که نظام عالم وجود، مطلقاً بر پایه آن نهاده شده است. اهل معرفت می‌فرمایند: بسط بساط وجود و کمال وجود به اسم رحمان و رحیم است[148]، در قرآن نیز خداوند بیشتر با اسم رحمت خود را معرفی فرموده تا دلبستگی بندگان به رحمت واسعه آن ذات مقدس بیشتر شود زیرا دلبستگی به رحمت حق منشأ تربیت نفوس و نرم شدن قلوب است. باید دانست که با هیچ چیز مانند رحمت و رأفت و طرح دوستی و مودت نمی‌توان دل مردم را به دست آورد و آنها را ازسرکشی و طغیان بازداشت، بنابراین انبیاء عظام که مظاهر رحمت حق هستند، مظاهر کمال رأفت و عطوفت به بندگان خدا می‌باشند. شاید به همین دلیل است که خداوند در معرفی رسول اکرم در سوره توبه ـ که خود سوره غضب است ـ می‌فرماید: «لقد جاء کم رسولٌ من انفسکم عزیز علیه ماعُنتُمِ حریص علیکم بالمؤمنین رؤفٌ رحیم.»[149]
انبیا و اولیا راهها و عواقب آن را می‌شناختند و برای بشر غصه می‌خوردند که چرا بشری که باید فطرت سالم داشته باشد، دچار امراض مختلفی‌شده‌اند و خودشان را به عاقبتهای بسیار بد می‌اندازند. آنان برای منافقین و کفار نیز غصه می‌خوردند و برای نجات مردم جانفشانی می‌کردند و حتی یک روزشان و یک ساعتشان برای خودشان نبوده و همه توجه به این بوده است که این مریضها را نجات بدهند. امام خمینی در مورد رأفت و عطوفت پیامبر می‌فرماید: تأسف به حال کفار و جاحدین حق و علاقمندی به سعادت بندگان خداکار را آنقدر به رسول خدا ـ صلی‌الله علیه و آله ـ تنگ کرده بود که خداوند او را تسلیت می‌دهد تا مبادا از شدت همّ و حزن به حال این جاهلان بدبخت دل آن بزرگوار پاره شود و می‌فرماید: «لعلک باخعٌ نفسک الاّ یکونوا مؤمنین[150].»[151]
حضور سیاسی در جامعه
رسول خدا با اینکه سالهای طولانی در سلوک بوده‌اند، به محض اینکه فرصت پیدا کردند برای بسط عدالت اجتماعی، تشکیل حکومت دادند؛ حکومت عادلانه‌ای که پایه‌اش بر قوانین آسمانی استوار بود. ایشان با کوششهای طاقت‌فرسا از طریق گفتارهای منطقی الهی، سیره و کردار عادلانه و اخلاق بزرگوارانه‌ای که توانست قلوب مردم را به طور شگرف مجذوب نماید، موفق شد تشکیلات با اساسی را در راه ایین مقدس الهی برقرار کند؛ تشکیلاتی که پایه‌اش بر توحید و عدالت استوار بود. او در راه انداختن چرخهای توحید خدا، توحید کلمه، توحید آرا و عقاید خودداری نکرد تا پایه دین و ایین و نظام مدینه فاضله استوار و برقرار شد. امام خمینی در این مورد می‌فرماید:
«حکومت حق برای نفع مستضعفان و جلوگیری از ظلم و جور و اقامه عدالت اجتماعی همان است که مثل سلیمان بن داود و پیامبر عظم الشأن اسلام ـ صلی‌الله علیه وآله ـ و اوصیای بزرگوارش برای آن کوشش می‌کردند از بزرگترین واجبات و اقامه آن از والاترین عبادات است؛ چنانچه سیاست سالم که در این حکومتها بوده از امور لازمه است.»[152]
وقتی که پیامبر نبی رحمت برای اصلاح جامعه و جلوگیری از ستمکاری و چپاولگری و ظلم، نتوانست از طریق بینات و موعظه به مقصد برسد، ناچار شد برای تربیت جامعه و سرکوبی کسانی که از مرز انسانیت خارج
شده بودند و مردم را به تباهی می‌کشاندند، بجنگند، پس جنگ پیامبران برای رفع موانع از تحکیم حکومت الله بوده است و اگر این معارضه نبود معلوم نبود که جنگی پیش بیاید. امام خمینی می‌فرماید: تسخیرها، تسخیری نبود که مثلاً فرض کنید ناپلئون باشد که بخواهد یک مملکتی را بگیرد، تسخیرهای اسلامی برای این بود که مردم را بسازد. مردم را عادل کند، مردم را روشن کند به مسائل. این طور بوده است، نه این است که می‌خواستند کشورگشایی کنند، نه، مسائل کشورگشایی نبود. مسائل این بوده است که می‌خواستند مردم را روبراه کنند؛ یعنی وحشیها را متمدن کنند،[153] بنابراین پیامبر برای خدا قیام کرد و بر بت‌پرستان و مستکبران غلبه نمود و پرچم توحید را به نفع مستضعفین به اهتزاز درآورد. او در برابر همه مصائب و مشکلات ـ سیزده سال فشارها و تهمتها و اهانتها در مکه، حصر در شعب ابوطالب، جنگها و دفاعهای خردکننده در مدینه ـ، چون کوهی استوار ایستاد و به تکلیفشان عمل کردند و در راه خداوند هرگونه رنج و تعبی را استقبال نمودند. امام خمینی می‌فرماید: رسول اکرم ـ صلی‌الله علیه و آله ـ اول که مأمور شد تنها مأمور شد، «قم فانذر».[154] ابتدا دعوت از خود حضرت شروع شد و آن روز که اعلام نبوت فرمود، یک زن و یک بچه به او ایمان آورد، لکن استقامت که لازمه رهبری انبیای گرامی است به طور
کامل در رسول اکرم بود، «فاستقم کما امرت»[155] قیام کن و استقامت کن. این دو خاصیت در پیشبرد مقاصد بزرگ پیغمبر اسلام دخالت داشت‌: قیام و استقامت.[156]
اینک بر ماست که اگر خودمان را امت پیامبر و شیعه معصومین می‌دانیم، باید فداکاریها، جانفشانیها و رنجهای طاقت‌فرسای آنان را در راه دین خدا بشناسیم و به آنها اقتدا کنیم و برای تقویت اسلام عزیز با مؤمنین عقد اخوت بسته و تلاش نماییم.
«سلام و درود بر محمد حبیب‌الله که به تنهایی قیام کرد و تا آخرین ساعات زندگانی با کفار ظلم پیشه به جنگ برخاست.»[157]