معاد از نظر روح و جسم

معاد از نظر روح و جسم
محمدتقى فلسفى
سه مجلد (366 - 370 - 357 صفحه وزیرى)تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ اول:1377.
کتاب «گفتار فلسفى [در باره] معاد از نظر روح و جسم‏» که درسه مجلد سامان یافته، شامل سخنرانى‏هاى خطیب توانا مرحوم‏حجه‏الاسلام والمسلمین فلسفى، است که مطالب علمى و مشکل را بابیانى شیوا و رسا و نافذ و قابل فهم براى عموم بیان کرده تاهر کس به فراخور ذوق خود از آن استفاده کند.
معاد، از مسایل مهمى است که در مکاتب الهى به آن توجه شده واز اصول اساسى شمرده مى‏شود در قرآن کریم، آیات بسیارى در این‏باره آمده و در اخبار و روایات اسلامى نیز موضوع معاد و حیات‏پس از مرگ، مورد توجه و تاکید و اهتمام فراوان قرار گرفته‏است.
معاد ضامن اجراى احکام انبیا است. پاداش و کیفرى که در مکتب‏انبیا - در روز جزا - آمده است، عامل مؤثرى در انجام وظایف‏دینى و الهى است.
در گفتارهاى این کتاب - که قسمتى از مطالب آن را مولف محترم‏در سخنرانى‏هاى خود بیان کرده و بعدا با توضیح بیشترى به رشته‏تحریر در آورده است - از آیات و احادیث‏با روشى تازه در بحث‏هااستفاده شده است. همچنین درباره پاره‏اى از مسایل معاد از منظردینى بحث‏شده، و علاوه بر آن شواهدى از سخنان دانشمندان آورده‏شده است. (1)
هر یک از مجلدات این اثر ماندگار در ده فصل تنظیم شده که هرفصل داراى عنوان‏هاى متعددى است، براى اطلاع معاد پژوهان معادباور از محتواى کتاب به اجمال، آن را مرور مى‏کنیم:
جلد اول
1) مکتب پیامبران و معاد
برخى از مندرجات این فصل عبارت است از اسلام و روز جزا، مرگ وآغاز حیات نوین، قبول یا رد عالم آخرت، راه ایمان به روز جزا،قیام قیامت و اخبار پیامبران، متقیان و یقین به عالم آخرت،ایمان و گزینش آخرت بر دنیا، انسان و آرزوى خلود، تمایل خلودو حیات اخروى، کیفر ستمکاران، آرامش وجدان، در انتظار روزجزا، الهیون منکر معاد، معاد یا وعده قطعى خدا، آغاز حیات‏نوین پس از مرگ، پاداش و کیفر آخرت، نادیده گرفتن معنویات.
2) ایمان به معاد و احساس مسوولیت
پاره‏اى از عناوین این فصل عبارتند از: مکتب پیامبران و ایمان‏به مبدا و معاد، مردم و ایام زندگى، مرگ از زندگى بهتر، آخرت‏و حیات جاودان، ایمان به معاد و احساس مسوولیت، نفى معاد وبیهودگى دنیا، مرگ یا ولادت دوم، معیار خوشبختى در آخرت، مقصوداز ایمان به روز جزا، گناهکاران و نامه اعمال، حسابرسى براساس عدل، تزکیه نفس و سعادت ابدى، عشق به شهادت، مرگ در راه‏خدا، یقین به قیامت و فداکارى.
3) پیرامون فرشتگان
برخى از عناوین این فصل عبارتند از: اولین منزل آخرت، آخرین‏منزل دنیا، غفلت از مرگ، یاد مرگ و اصلاح درون، کنار رفتن پرده‏غیب، مشاهدات محتضر باایمان، دیدن فرشتگان، فرشتگان وماموریت‏هاى الهى، اداره نظم جهان، وسایط الهى در تدبیر امور،حاملین عرش خدا، مامورین باد و باران، مقام معلوم فرشتگان،درک و آگاهى فرشتگان، مویداتى بر وجود فرشتگان، فرشتگان یاوسایط الهى، مالک واقعى مرگ و حیات، فرشته مرگ و ماموریت‏الهى مرگ و بازگشت‏به سوى خدا، فرشتگان رحمت و نقمت، آخرین‏لحظه زندگى دنیا، محتضر و مشاهده فرشتگان، محتضر و فشار روحى،توبه واقعى قبل از مرگ.
4) روح خدا و حیات جاودان
این فصل شامل این عناوین است: وضع آدمیان بعد از مرگ، تعالى‏روان و بقاى روح، روح یا حقیقت ناشناخته، دنیاى امروز و روح‏بشر، روح یا معیار انسانیت، معانى روح و نفس، قبض روح محتضر،سخنانى بین فرشته و متوفى، انتساب روح به خدا، معنى روح خدا،حالات روح و بدن، پیامبران الهى و بقاى روح، مرگ آغاز زندگى،تردید راسل در نفى روح، پیشرفت علم و نظریه روحیون، فلاسفه‏الهى و نظریه روح، روحیون و دلایل تجربى، رویا و ارتباط باارواح، رویا و روانکاوى، رویا و ضمیر باطن، کشف واقعیت پنهان.
5) مرگ و آغاز زندگى آخرت
برخى از زیرمجموعه‏هاى این فصل عبارتند از: آیا مرگ امر عدمى‏است؟، نعمت مرگ در کنار حیات، همانندى مرگ و خواب، آثار حیات‏و مرگ، عمل حکیمانه مرگ، شداید سنگین مرگ، راه یافتن به عالم‏غیب، شدت فشار در حال احتضار، معنى آمادگى براى مرگ، بشر وگریز از مرگ، حالت احتضار و تیرگى عقل، مرگ در نظر افرادباایمان، ترس بر اثر جهل، منشا ترس از مرگ، تفاوت ترس مؤمن وکافر، آگاهى از سرنوشت، مؤمنین گناهکار، ندامت‏بى‏اثر، لحظات‏مرگ و توجه به رحمت‏حق.
6) محاسبه نفس و احیاى انسانیت
در این فصل، گزیده‏اى از عنوان‏ها عبارتند از: مقایسه نقد عمر وسرمایه شرکت، محتضر و مشاهده نامه عمل، رسیدگى به حساب‏هاى‏مالى، رسیدگى به حساب نفس، حسابرسى روزانه، رهایى از حساب‏قیامت.
7) اسلام و تعدیل احترام اموات
برخى از عنوان‏هاى این فصل عبارتند از: به خاک سپردن مردگان،سوزاندن اجساد، تحدید احترام متوفى، قبر از نظر رحمت و عذاب،عذاب نامشهود قبر، سعدبن معاذ و فشار قبر، پاداش مؤمنین درقبر، پیرامون سؤال قبر، شناخت قبر، مرگ و جداشدن روح از جسم،مقصود از فشار قبر.
8) عالم برزخ و بطلان تناسخ
در این فصل این مباحث آمده است: برزخ یا عالم بعد از مرگ،ثواب و عقاب برزخى، عذاب پیش از قیامت، دانشمندان و بطلان‏تناسخ، تناسخ و برگشت‏به دنیا، تناسخ از نظر مکتب اسلام، بطلان‏تناسخ از نظر دین و علم، مؤمن و نعمت‏هاى برزخى، مشرک و عذاب‏برزخى، مصاحب متوفى در قبر، تفاوت عالم برزخ و قیامت، والدین‏و فرزند صالح، بهره متوفى در عالم برزخ، وصیت پیش از مرگ.
9) غیب مطلق و غیب نسبى
گزیده‏اى از عناوین این فصل عبارتند از: واقعیت‏هاى نامحسوس،غیب مطلق و نسبى دین، آرزوى مؤمن در برزخ، غیب قیامت‏براى‏برزخیان، ناآگاهى مردم از فرداى خود، نشاط و شادى بر اثربى‏خبرى، رویاهاى صادقه و ارایه غیب، مدعیان غیبگو، زیان‏جادوگرى و نظایر آن، فریبکاران و اغفال مردم، مرگ و شهود عالم‏برزخ، فالگیرى و غیبگویى، ارتباط روح در عالم رویا، تالاراحضار روح، حضور روح سعدى!
10) جهان هستى نه ازلى است و نه ابدى
برخى از مباحث فصل پایانى جلد اول بدین قرار است: پایان دنیاپیش از قیامت، آغاز و انجام آفریده‏ها، آفریدگار بى آغاز وانجام، عمر تقریبى اجرام کیهانى، وزن خورشید، عمر گذشته وآینده خورشید، پایان عمر منظومه شمسى، پایان عمر کوه‏ها ودریاها، انقراض ناگهانى عالم، اقسام نظریه‏هاى علمى، خورشید ونظریه لاپلاس، علم آفریدگار به آفریده‏هاى خود، بى‏خبرى در آفرینش‏انسان و جهان، آینده زمین و ناآگاهى بشر، مرگ ناگهانى خورشید.
جلد دوم
11) پایان عمر دنیا
فهرست گونه‏اى از عناوین فصل اول از جلد دوم چنین است: کیهان وآغاز و انجام آن، انقراض جهان و پایان نسل بشر، انفجار ستاره‏در فضا، فرو ریختن ستارگان، انفجارهاى عظیم کیهانى، عامل مرگ‏در انقراض عالم، صیحه مرگبار و انقراض جهان، صیحه دوم در روزحشر، به هم ریختن کوه‏ها و ساختمان‏ها، صور اسرافیل چیست؟،تفاوت مرگ موحد و مشرک، هلاک سماواتیان و ارضیان، صیحه شدید ولرزنده، روز سخت و طاقت فرسا.
12) حیات اخروى و نظام نوین
برخى از عناوین این فصل عبارتند از: نفخه انقراض عالم، زلزله‏وحشت‏زا و عظیم، بیرون آمدن مرده از شکم خاک، آخرت و حیات‏مطلق، سخن گفتن زمین، آخرت و تکامل انسان، قیامت و ظاهر شدن‏باطن‏ها، حشر بداخلاقان به صورت حیوان، صورت خوک و میمون، افرادبى دست و پا، آنان که با شکم راه مى‏روند، معیار تفاوت شکل‏ها.
13) معاد و جهان‏بینى‏هاى مختلف
مباحثى از این فصل عبارتند از: جهان‏بینى مادى، نفى روح‏جاودان، پاسخ قرآن به منکرین معاد، نظریه‏هایى در باره معاد، معاد جسمانى و روحانى، شبهه آکل و ماکول، معاد جسمانى به‏ضرورت دین، مجازات جسمى.
14) تبدیل قوانین تکوینى، تجسم اعمال
شمارى از موضوعات این فصل عبارتند از: جهان و قوانین تکوینى،انسان وقوانین تشریعى، انقراض عالم و نسخ قوانین، تفاوت حیات‏در دنیا و آخرت، نعمت‏هاى بهشت، تجسم اعمال، عالم برزخ و تمثل‏عمل، زیبایى اعمال خوب، پیرامون دیدن اعمال، تجسم اخلاق، دانش‏امروز و تجسم عمل، آشکار شدن اعمال.
15) قرآن و اسامى قیامت
برخى از عنوان‏هاى این فصل عبارتند از: روز طاقت فرسا، روز حق‏و عدالت، روز حق و حتمى الوقوع، روز جداشدن گروه‏ها، روز جداشدن پاکان از ناپاکان، گروه سیه‏رویان، چهره‏هاى باطراوت، روزحسرت و ندامت، خطر همنشین بد، روز خسران، تلاقى اهل آسمان وزمین، قیامت‏یا روز مظلوم، روز گردآمدن همه انسان‏ها، غبن درمعامله محشر، تجارت زیان‏آور، روز وقوف و آگاهى، روز زوال‏قدرت‏ها.
16) قیامت و مواقف حساب
عناوینى از این فصل عبارتند از: عالم خواب و بیدارى، بیدارى‏وحشت‏زا، دعوت هراس‏انگیز، ترس از کیفر اعمال، انقطاع وسایل‏دنیوى، نامه سیاه، مجازات ذلت‏بار، وقوف در موقف، روز پنجاه‏هزار سال، دیون مالى مردم، شهید و دین مالى، سؤال از عمر وجوانى، سؤال از امور مالى، ناراحتى مدیون پس از مرگ، حب اهل‏بیت(علیهم السلام)، اولین سؤال پس از مرگ، سؤال از همنشین،مواخذه در مورد حیوانات، کفران نعمت و ستم به جامعه.
17) قیامت و کیفر ستمکاران
در این فصل، به این مباحث پرداخته شده است: آزادى بشر دردنیا، ظالم در صحنه قیامت، محکمه عدل الهى، دین خدا یا راه‏رستگارى، قیامت و پرونده اعمال، امحا و اثبات عمل، ثبت اعمال‏مردم، سنت‏خوب و بد، خیر و شر بعد از مرگ، آثار برجاى مانده،صدقه براى درگذشتگان، دعاى فرزند صالح، عمل خیر فرزندان، نجات‏پدر گرفتار، مشترکات فرد و امت، اجل فرد و امت، محاکمه فرد وامت، نامه عمل امت، صحیفه عمل یا کتاب روح، کتاب ابرار و کتاب‏فجار.
18) نیت و ارزیابى اعمال
برخى از عناوین این فصل عبارتند از: انتظار پاداش از خدا،خدمت‏به خلق براى خدا، خدمت‏براى هوى، خلوص نیت و پاداش‏اخروى، عبادت براى ریا، معناى خلوص عمل، مراتب و درجات خلوص،آفت‏پذیرى اعمال صالحه، حبط عمل بر اثر انحراف، عوامل متفاوت‏حبط اعمال، پاک شدن گناهان، تکفیر گناهان بر اثر شهادت، توبه‏دل و زبان، حرکت‏بین خوف و رجا، تاثیر نفس و بدن در یکدیگر،تثبیت‏سعادت و شقاوت.
19) قیامت و حکومت عدل الهى
در این فصل این عناوین آمده است: قیامت و اقامه حق،فرمانروایى روز جزا، حکم بر اساس حق و عدل، منشا بیدادگرى، ذات مبرى از ستم، بى‏اثر شدن وسایل دنیوى (بستگى‏ها، قرابت‏ها،پدران و فرزندان، مال و اولاد) وسایلى در دنیاى امروز، فیلمبردارى از صحنه جرم، دستگاه ضبط صوت، شهادت جوارح‏گناهکاران، اعتراض مجرمین به جوارح خود، پاسخ جوارح به‏مجرمین، دروغ گویان در دنیا و آخرت، شاهد گناه، خود قاضى روزجزااست، مشترکات افراد و امت‏ها، امامان گواه امت، شهادت‏فرشتگان، شهادت زمین، شهادت مسجد براى نمازگزار، شهادت روزها،شهادت نعمت‏ها.
20) امید به رحمت‏یا حسن ظن به خدا
آخرین فصل جلد دوم شامل این عنوان‏ها است: قیامت و احکام الهى،عدل الهى و محاسبه دقیق، حسن ظن به خدا، بهترین وسیله جلب‏رحمت، خطر گمان بد به خدا، خطر نومیدى، موازنه خوف و رجا،خودسرى و غرور به نام امید، شناخت امید بر معیار اسلام، دعوت‏بر اساس بشارت و انذار، امید به رحمت و ترس از عذاب، معناى‏حسن ظن به خدا، ترس از خدا یعنى ترس از گناه، ترس از دادستان‏عادل، اولیاى دین و توصیه بیم و امید.
جلد سوم
21) مکتب پیامبران وایمان به غیب
این کتاب ارجمند به این عناوین و مباحث پرداخته است:
برخى از عنوان‏هاى فصل اول از جلد سوم ایمان به غیب، موسى ودعوت فرعون، بنى اسرائیل و کفران نعمت، گوساله پرستى بنى‏اسرائیل، روز رستاخیز، مشهود شدن فرشتگان، عالم آخرت در ادیان‏الهى، فرو ریختن پرده‏ها، قیام قیامت، واکنش دوستى‏هاى گناه‏آلود، دوستى اتقیا و پاکان، اثر دوستى‏هاى عمیق، اطاعت ازمخلوق در معصیت‏خالق، دقت در انتخاب رفیق، رفاقت‏هاى پاک‏صادقانه، مسلمانان بى تفاوت [(بى اعتنا)].
22) کلمه توحید و رستگارى
در این فصل این عناوین آمده است: پیامبران و انسان سازى،ایمان به خدا بزرگترین عامل نجات، معنى کلمه توحید، رابطه‏توحید با رستگارى، شروط کلمه توحید، توحید در پرستش، مدعیان‏پاکدلى، پاکدلان بى‏ادعا، فرزندان در آخرالزمان، معرفت امام برحق، ایمان به قرآن و ولایت على(ع).
23) قیامت‏یا روز حساب
فهرست‏برخى از مباحث این فصل عبارتند از: قیامت‏یا روز حساب،محاسبه نیت‏ها، اصحاب یمین و شمال، نامه اعمال در دست‏ها، اثریک عمل خالص، مراقبت در یک خوى پسندیده، تکرار گناه و خطرارتداد، به فرداى خود بیندیش، دستور محاسبه نفس، خرده‏گیرى درحساب، عظیم‏ترین ساعت در دنیا و آخرت، اسلام و حرمت‏خودکشى
24) نظام تکوین و تشریع
تعدادى از عناوین این فصل عبارتند از: سنجش اعمال خوب و بد،موازنه در نظام کیهان، آسمان‏ها و میزان، اندازه‏گیرى درآفریده‏ها، پیامبران و میزان تشریعى، میزان و سخنان مفسرین،موازین تشریع، قیامت و میزان عدل، معنى سنجش اعمال، سنجش‏ملکات نفسانى، على(ع) میزان اعمال.
25) حشر پاکان و ناپاکان
در این فصل به این مباحث پرداخته شده است: تمیزخوبان از بدان،قیامت و فرو ریختن پرده‏ها، نورانیت‏بر مقیاس اعمال، روسیاهان‏در محشر، علایم سعدا و اشقیا، نگرانى اهل محشر از حسابرسى‏دقیق، موقف قضاى دیون، چگونگى تصفیه حساب‏ها، گروه محروم ازمغفرت.
26) صراط دنیا و صراط آخرت
برخى از مباحث این فصل عبارتند از: صراط در روز جزا، از موباریکتر و از شمشیر برنده‏تر، مقایسه صراط دنیا و آخرت، عبوراز صراط بر معیار اعمال، مشترکات صراط دنیا و آخرت، ایمان به‏صراط و احساس مسوولیت.
27) شفاعت در نظام تکوین و تشریع
از جمله مباحث این فصل این عناوین است: بحث‏شفاعت‏بین علما،شافع کیست و شفاعت چیست؟ شفاعت تکوینى و تشریعى، طبیب یا شفیع‏شفا، آیا بیمارستان کانون شرک است؟!
28) بهشت و دوزخ
شمارى از عنوان‏هاى این فصل عبارتند از: بهشت و دوزخ،معادشناسى از کتاب و سنت، غرس درختان در بهشت، روز انقراض‏عالم، تحول جهان به دود و آتش، برگشت‏به آغاز خلقت، ابرهاى‏گازى شکل، ماده اولیه جهان، آفرینش جهان نوین، وسعت‏بهشت‏برین، گشوده شدن درهاى دوزخ، غرفه‏هاى بهشت، مشاهده جایگاه‏ها.
29) بهشتیان و دوزخیان
در این فصل این موضوعات آورده شده است: بهشتیان و دوزخیان،لزوم تعدیل غرایز، شادى پایدار و مداوم، جوانى نافرسودنى،کفار معاند و عذاب دائم، شیعه و شروط آن، بازداشتى‏هاى موقت،گروه مخلد در عذاب، خشم دوزخ به دوزخیان، افسوس دوزخیان برگذشته، سلام با محبت‏بهشتیان.
30) تهیه زاد براى سفر آخرت
در این فصل که پایان بخش کتاب و آخرین فصل جلد سوم است این‏عناوین آمده است: روح خدا در کالبد آدم، انتقال به عالم‏نامشهود، رابطه آخرت با دنیا، انسان و سعادت دو جهان ، انسان‏بصیر و اندیشه آخرت، برگرفتن زاد از دنیا، مرگ یا آغاز سفرآخرت، ناآگاهى مسافر از زمان حرکت، تقوا یا بهترین توشه آخرت،ذخیره قیامت در خدمت‏به خلق، افسوس مال داران در قیامت، پاداش‏خدمتگزاران خلق، بدترین ذخیره براى معاد، منت گذاردن و آزاردادن، ابطال عمل با منت و آزار. بدین‏سان این «سفر قیم‏» به‏پایان مى‏رسد و با مرور و عناوینى که گذشت‏خواننده گرامى به‏خوبى در مى‏یابد که با مطالعه این کتاب ارزشمند چه سوغات‏گرانبهایى از این سفر نصیبش مى‏شود. آنان که توفیق حضور درمجالس سخنرانى واعظ شهیر و بلند آوازه این مرز و بوم رانداشته‏اند، مى‏توانند با خواندن این اثر سودمند خود را در پاى‏منبرهاى ایشان در باره معاد بیابند و از امتیازات و اوصافى که‏منبرهایش داشته بهره برند.
از دیگر امتیازات سخنرانى‏هاى مرحوم فلسفى که در این کتاب وسایر آثارش تجلى کرده است‏به روز بودن سخنان او و عالم به‏زمان خویش بودن او است و بر پایه این اصل مهم در آیین سخنرانى‏که در این روایت امام صادق(ع) آمده: «العالم بزمانه لا تهجم‏علیه اللوابس‏» (2) سخن رانده است.
وضعیت چاپ
ناشر محترم با چاپ این اثر گرانسنگ گامى بلند در طریق‏معادشناسى و معاد باورى که نیاز روز نیز هست‏برداشته است و بااین کار سترگ، سخنرانى‏هاى استاد را در صفحه تاریخ ماندگارنموده سعى‏اش مشکور و اجرش موفور باد ولى با این همه سعى و تلاش‏ستودنى نواقصى فنى و چاپى - بر اثر کم دقتى در چاپ کتاب رخ‏نموده که امید است در چاپ‏هاى بعدى اصلاح شوداز جمله:
در یک بررسى سطحى و غیرموشکافانه خطاهایى از قبیل اشتباهات درمتن آیه، ناصحیح بودن اعراب، ارجاع به منابع دست چندم، تفکیک‏نشدن پى نوشت از متن، مشهود است لطفا این موارد را ببینید:
جلد اول، صفحات 5، 11، 12،13، 70،76،77،83،247 و 258.
جلد دوم، صفحات 11، 12، 25، 41،113، 115،119، 145-147،163،174، 184، 230،249، و 350. جلد سوم صفحات‏7، 32، 81، 116،120،133،173، 181،187، 212 و 218.
اشتباه عمده دیگرى که احیانا ناشى از کم توجه‏اى در صفحه‏بندى ویا صحافى بوده باعث‏شده که حداقل یک صفحه و یا حتى اوراقى ازکتاب (جلد دوم) افتاده باشد و عجیب این‏که صفحه‏309 جلد سوم‏عینا جایگزین صفحه‏309 جلد دوم شده با مطالعه آخرین سطر صفحه‏308 جلد دوم و ناتمام ماندن جمله و مقایسه صفحه‏309 جلد دوم وص‏309 جلد سوم این کاستى و اسقاط احتمالى صفحاتى از جلد دوم‏معلوم مى‏شود.
پایان هر جلد، فهارسى ناشیانه و غیر فنى آورده شده و از فهرست‏آیات و روایات تهى است در فهرست اعلام زیر عنوان «کتب،نشریات‏» به حرف «ق‏» که مى‏رسد کلمه قرآن را فهرست کرده پس‏از آن سوره به این صورت: سوره (2): 2، 10... سوره (3):187،225...که هیچ مشکلى را حل نمى‏کند. بنابراین پیشنهاد مى‏شود فهرستى‏فنى و جامع از کل کتاب و فقط در پایان جلد سوم تنظیم و ارایه‏شود. والسلام ولله الحمد.
پى‏نوشت‏ها:
1- اقتباس از مقدمه ناشر.
2- تحف العقول تصحیح على‏اکبر غفارى، تهران، موسسه النشرالاسلامى، چ 2، 1404 ق. ص‏356.