زن در عصر حاضراخلاق در عصر حاضر

آنچه به نظر شما می رسد گزارشی از هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی است که توسط جمعیت زنان جمهوری اسلامی ایران در روزهای 6 و 7 خردادماه سالجاری برگزار شد.
موضوع اولین روز سمینار "اندیشه های فقهی حضرت امام (ره) پیرامون زن در عصر حاضر" و موضوع دومین روز "امام و اخلاق در عصر حاضر" بود.
حجت الاسلام والمسلمین حاج سیدحسن خمینی، در مراسم افتتاحیه این سمینار با عنوان این مطلب که جامعه ما همواره نیازمند و محتاج فکر و ذکر و یاد امام (ره) است، به موضوع "اخلاق از دیدگاه امام" پرداخت و گفت: در دیدگاه حضرت امام اخلاق خمیر مایه ای است که در تمامی علوم و زمینه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نقش اساسی دارد.
وی به بحث نظریه های مختلف درباره علم اخلاق پرداخت و گفت: اخلاق در دیدگاه اسلامی یک حقیقت واحد است که زیربنای تمامی مسایل سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به شمار می رود.
حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی در ادامه اضافه کرد: انسان دارای دوگونه فطرت است، یکی فطرت اولیه الهی که صفات پسندیده از آن نشات می گیرد و دیگری فطرت ثانویه ای است که براساس حسن و قبح هایی که جامعه به انسان می دهد کسب می شود.
حضرت امام (ره) اخلاق را برگرفته از فطرت اولیه انسان که منطبق بر عقل عملی است می دانند. همچنین در این سمینار حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد در سخنرانی خود اظهار داشت: امام با وجود اینکه از مدافعان فقه سنتی بودند و همواره به سیره فقاهتی بزرگان پیشین تاکید داشتند، در عین حال تحول عظیمی در فقه بوجود آوردند.
وی گفت: متاسفانه در تاریخ اندیشه اسلامی "فقه" و "اخلاق" از هم جدا شده و مقابل هم قرار گرفتند ولی امام این دو مفهوم را با هم درآمیختند و اخلاق را زیربنای فقاهت قرار دادند.
وی اضافه کرد: کار بی سابقه و جدید امام در تاریخ فقاهت این بود که به دستورات اخلاقی محض، ضمانت اجرایی بخشیدند. وی نمونه بارز ضمانت اجرایی بخشیدن به دستورات اخلاقی توسط امام را بحث راه اندازی دادگاه مدنی خاص خانواده ذکر کرد. لایحه تشکیل این دادگاه در سال 1358 نوشته شد که امام هر تایید بر آن زدند.
حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد گفت: تا قبل از این فقها می گفتند; طبق ماده 1133 قانون مدنی مرد می تواند هر زمانی که بخواهد همسر خود را طلاق دهد و حضرت امام این حکم فقهی را با دستور اخلاقی قرآن کریم درهم آمیخت و به آن ضمانت اجرایی بخشید به گونه ای که حق طلاق بدون اجازه دادگاه مدنی خاص ممنوع شد.
وی در مورد علت عدم موفقیت در تبیین مکارم اخلاقی گفت: برای موفقیت و رسیدن به این امر، اسلام یا باید با روح مردم تماس گیرد و اخلاق را از طریق عرفان تزریق کند و یا اگر بخواهد با شریعت، مردم را اصلاح نماید باید برای آن ضمانت اجرایی بگذارد.
در ادامه سمینار پس از سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین محقق داماد، مباحث با مقالات مربوط به سمینار به ترتیب ذیل دنبال شد.
خانم لیلی بروجردی، حقوقدان و وکیل دادگستری طی مقاله ای تحت عنوان "دیدگاه فقهی حضرت امام نسبت به حقوق و تکالیف زن و شوهر" گفت: دین اسلام تاکید زیادی به ثبات و استحکام خانواده دارد و نوک حمله تهاجم فرهنگی غرب نیز بر همین نقطه است. برخی از غربیها معتقدند که زندگی دائمی خانوادگی باعث محدود شدن آزادیهای فردی می شود اما آنچه مسلم است این است که برای پیشبرد اخلاق یک جامعه لازم است آزادیهای فردی در یک چارچوب مشخصی قرار گیرد.
خانم بروجردی درخصوص تکالیف زن و شوهر نسبت به یکدیگر اظهار داشت: تکالیف طرفین به دو بخش تقسیم می شود; یکی تکالیف مشترکی که زن و شوهر نسبت به هم دارند مثل "حسن معاشرت" و دیگری تکالیف خاص است که خود به دو دسته تقسیم می شود یکی تکالیف زن نسبت به مرد مانند "تمکین" و دیگری تکالیف مرد نسبت به زن مانند "پرداخت نفقه".
وی افزود: تکالیف مشترک مانند "حسن معاشرت" بر مبنای آیه شریفه "عاشروهن بالمعروف" است که مصداق ماده 1103 قانون مدنی ایران می باشد. و حضرت امام در تحول و پیاده کردن اخلاق در این زمینه در عمل، خودشان به هنگام عقد کردن افراد به این اصل شرعی تاکید می کردند.
اما درخصوص تکالیف زن نسبت به شوهر که در راس آن "تمکین" قرار دارد دو دیدگاه وجود دارد: بعضی بر این عقیده اند که تنها " تمکین "وظیفه زنان است و هر اجازه ای مانند خروج از منزل اگر با آن وظیفه منافات نداشته باشد مشکلی برای زن ایجاد نمی کند و دیدگاه دیگر آن است که اجازه خروج از منزل توسط مردان یک حقوق مستقلی جدا از حق تمکین است و حضرت امام نظریه دوم را دارند اما این سوال پیش می آید که چرا ایشان در عمل تاکید و امر به شرکت زنان در مسایل جامعه می کردند و آنان را مکلف به یادگیری علم و مشارکت در ساختن ایران و تکلیف به حضور در صحنه سیاست می نمودند؟ در تفسیر این مساله برخی معتقدند که ایشان از فتوای اولیه خود دست برداشته اند و برخی نیز معتقدند که حضرت امام اجازه را شرط، ولی ضرورت اسلام را اهم آن می دانستند و حکم به ضرورت اسلام دادند و نظریه سوم این است که ایشان حکم کلی را اعلام نموده اند و کسانی که معذور از انجام آن بودند با داشتن عذر از زیر مجموعه آن حکم خارج می شدند. امام با نفوذ کلمه شان موثرتر از هر فتوا مردان و زنان بعد از انقلاب را متحول و به رعایت اخلاق مساوی و مشارکت عمومی سوق دادند.
سخنران بعدی خانم زهرا شجاعی عضو شورای فرهنگی اجتماعی زنان و مشاور وزیر آموزش و پرورش در امور بانوان بودند که درباره حدود اختیارات زن و مرد در خانواده از دیدگاه امام (ره) و "شروط ضمن عقد، راهگشای برخی مشکلات" گفتند. از ویژگیهای ممتاز رهبر کبیر انقلاب نگرش معظم له نسبت به زن و جایگاه و نقش وی در خانواده و جامعه است و ارائه نظریات جدید فقهی که به مقتضای زمان و مکان در رابطه با زنان مطرح گردید از برکات این نظام مقدس است.
خانم شجاعی افزود: حقوق و تکالیف زن و مرد در چارچوب خانواده که واحد بنیادین جامعه است و از نخستین نظامهای عمومی و جهانی است که برای رفع نیازمندیهای حیاتی و عاطفی انسان و بقای جامعه ضرورت تام دارد و از همه نهادهای اجتماعی قدیمی تر است، از جمله مواردی است که همواره مورد تایید و تاکید حضرت امام بوده است و این حقوق و تکالیف در مکتب حیات بخش اسلام با عقد نکاح تشکیل می شود.
عقد نکاح عبارت است از عقدی که به وسیله آن حقوق مخصوصی بین زوجین بوجود می آید. حضرت امام برخلاف عده ای از علما که نشوز را فقط از طرف زن می بینند، این نافرمانی و عدم ایفای حقوق را هم از ناحیه زن و هم از ناحیه مرد می دانند و لذا مرد نیز می تواند ناشز باشد.
وی گفت: یکی از اختیارات مرد حق طلاق می باشد که همواره مورد سؤاستفاده های زیادی قرار گرفته است و راه عملی حضرت امام (ره) نسبت به این مساله، استفاده از شرط ضمن عقد بوده است.
وی افزود: نکته ای که باید همواره در حقوق خانواده به آن توجه شود این است که اصولا در استحکام بنیان خانواده تعالیم اخلاقی نقش بسیار زیادی در تحکیم مودت و تقویت عطوفت برعهده دارد و نیرویی به جز بیداری وجدان، انصاف و اعتقادات قلبی نمی تواند ضامن صلاحیت، امنیت و عدالت در خانواده باشد.
خانم شجاعی در پایان گفت: رشد آمار طلاق در سالهای اخیر و سؤاستفاده های زیاد مردان از حق اختیار در دادن طلاق، ضرورت پرداختن به این موضوع را ایجاب می کند زیرا یکی از راه حلهای کاهش معضلات و مشکلات حقوقی، ارتقای سطح آگاهیهای جامعه بخصوص بانوان از حقوق و تکالیف خویش است.
حجت الاسلام والمسلمین مهریزی، رئیس مرکز تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامی قم، سخنران بعدی این سمینار بود که به موضوع " زن، فعالیت اقتصادی و استقلال مالی" پرداخت.
وی اظهار داشت: استقلال مالی هر انسان در صورتی تحقق خواهد یافت که اولا به آن شخص حق مالکیت دهیم ثانیا در آنچه که مالک است حق تصرف دهیم هریک از این دو رکن نباشد استقلال مالی نیز تمام نخواهد شد.
وی گفت: در مورد مالکیت زنان مخالفتی در میان علمای اسلامی و فقها وجود ندارد و آیات قرآن نیز آن را تایید می کند قرآن دراین زمینه می گوید: "برای مردان از آنچه به اختیار کسب کرده اند بهره ای است و برای زنان نیز از آنچه که به اختیار کسب کرده اند بهره ای است".
وی ادامه داد: زن می تواند مستقلا مالک چیزی باشد که به دست آورده است حال از طریق ارث، هبه، فعالیت اقتصادی یا نفقه باشد هیچ فرقی نمی کند و این مالکیت منوط به اذن کسی چه پدر چه همسر و دیگری نیست لذا در موضوع مالکیت مستقل زن، جای بحث و تردیدی وجود ندارد آنچه مسلم است در فقه و حقوق یکسری شرایط عمومی برای تصرف در اموال وجود دارد که تفاوتی هم میان زن و مرد ندارد. چه مرد و چه زن اگر بخواهند تصرف در اموال داشته باشند باید شرط رشد اقتصادی و بلوغ را احراز کرده باشند اینجاست که اگر فقه و حقوق بپذیرد که زن بدون شرط می تواند در اموال خود تصرف داشته باشد ما استقلال اقتصادی زن را پذیرفته ایم ولی اگر آن را منوط به اذن کسی چه پدر و چه شوهر دانستیم استقلال اقتصادی وی محدود می شود.
وی گفت: از نظر فقهای متقدم شیعه از جمله شیخ مفید زن استقلال مالی دارد زیرا مالکیتش و تصرف مال به اذن کسی نیست.
شیخ مفید معتقد است اگر زنی به حد بلوغ اقتصادی رسید می تواند در تمام اموال خود دخل و تصرف مجاز داشته باشد و هیچ استثنایی در این زمینه وجود ندارد لیکن برخی از فقهای متاخر در مساله نذر تصرف زن را منوط به اذن شوهر دانسته اند که در این زاویه خاص استقلال مالی وی محدود می شود البته استدلال اینان قابل خدشه و ابطال است.
مقاله بعدی با عنوان "زن و هنر در کلام و فرهنگ حضرت امام خمینی (ره) " توسط خانم دکتر ثریا مکنون ارائه شد. وی پس از پرداختن به تعریف و تعمیم هنر گفت: هنر همان کیفیت ارتباط و ایجاد تفاهم اجتماعی با توجه به محتوا و جهت است.
وی اضافه کرد: هنر مدیریت در چند سطح قابل بررسی است. که عالیترین آن هنر سرپرستی و مدیریت جامعه است. در تعمیم ارتباط کیفیت می توان گفت نیاز عمومی، رهایی از محرومیت است و محرومیت در جهان از سه راه تحقیر، تجهیل و تضعیف قابل تعمیم است.
خانم مکنون در ادامه افزود: کسی که بتواند ستم پذیری را بشکند و به افراد جامعه گستاخی انقلابی دهد دارای هنر سرپرستی اجتماعی است و امام خمینی (ره) با دارا بودن این هنر توانست جامعه و محرومیتهای آن را بشناسد و مستضعفین را از استضعاف بیرون آورد. بعلاوه حضرت امام (ره) توانست معنای هنر زن بودن را از شکل ساده توجه به زیباییهای فرد و فردی بیرون آورده و به حضور در توسعه و تکامل پسند اجتماعی ارتقا دهد و به این ترتیب هنر زنان که محدود به خانواده یا احیانا زیر تاثیر شرایط اجتماعی بود تبدیل به موضع گیری علیه استکبار گردید.
آخرین سخنران این سمینار خانم اشرف جناتی بود که در مقاله خود به موضوع "حقوق زن از دیدگاه قرآن کریم" پرداخت و گفت: خداوند در قرآن کریم به زنان عزت بخشیده و آنان را در جایگاهی رفیع (یعنی مقام انسان) در کنار مردان، در همه شوون زندگی و برخورداری از مزایای آن قرار داده و در این باره فرموده است: "یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقکیم" حضرت امام نیز در این زمینه می فرماید "در اسلام هیچ امتیازی بین اشخاص نیست مگر به تقوا و همه افراد با هم مساوی هستند و اسلام برای آنها احترام قایل است." (صحیفه نور، ج 5، ص 237.)
تکالیف و فرامین الهی بستگی به توانایی های هر فرد دارد در این جهت خداوند متعال تفاوتی بین زن و مرد قایل نشده است بلکه برای هر دو با یک ملاک و یک معیار تکلیف و وظیفه معین فرموده است: "لا یکلف الله نفسا الا وسعها" حضرت امام (ره) می فرمایند: "از نظر حقوق انسانی تفاوتی بین زن و مرد نیست زیرا که هر دو انسانند و حق دخالت در سرنوشت خویش را دارند". (صحیفه نور، ج 3، صفحه 49)
خانم جناتی در ادامه گفت: جامعه انسانی از دو رکن تشکیل شده است، زن و مرد. این دو رکن یک واحد اجتماعی را تشکیل می دهند و نقایص و اختیارات و نیازهای هر رکن باید به وسیله رکن دیگر جبران شود. اما آیه ای از قرآن که می فرماید: "الرجال قوامون علی النساء " (مردان سرپرست زنان هستند) هیچ گونه دلالتی بر مزیت و برتری مرد نسبت به زن ندارد بلکه ناظر به یک حقیقت و واقعیت خارجی است و در خانواده به عنوان یک واحد اجتماعی جایگاه زوج و زوجه را مشخص و گوشزد می کند و موقعیت مرد را در زندگی مشترک روشن می سازد علاوه بر این، آیه، زن مجرد را شامل نمی شود. از نظر منطق و عقل سلیم بشری هم تساوی در مزد کار و حقوق نسبت به عملی که انجام می دهند درست و پسندیده است و اسلام هم به آن دستور داده است.
دومین روز سمینار با عنوان "امام و اخلاق در عصر حاضر" فعالیت خود را با سخنان خانم فاطمه طباطبایی همسر مرحوم حاج احمدآقا خمینی (ره) آغاز کرد.
خانم طباطبایی در مورد اهداف و فعالیتهای جمعیت زنان جمهوری اسلامی ایران گفت: از یازده سال پیش که این جمعیت به ریاست خانم دکتر مصطفوی تشکیل شد، از همان آغاز همواره از حضرت امام استفاده می نمودیم. سمینار بین المللی را در روز زن که مقارن با تولد حضرت امام بود برگزار می کردیم اما پس از آن که دست تقدیر چنین رقم خورد و ما را از برکت وجود امام محروم ساخت جمعیت زنان جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت سمینار خود را با بررسی پیرامون سیره نظری و عملی حضرت امام ادامه دهد چرا که احساس می کردیم جامعه ما شدیدا نیازمند رهنمودهای امام است و براین باوریم که با شناخت این انسان و اسوه انسانیت می توانیم خود را تعالی بخشیم و جامعه را در پرتو شناخت حضرت امام به آن درجه از رشد و شکوفایی که مدنظر امام بود برسانیم.
وی ادامه داد: همواره این سوال مطرح است چرا جامعه اسلامی که امام را در میان خود داشت امامی که عملش تجسم نظرش بود آنچنانکه باید و شاید اخلاقی محسوب نمی شود و یا ارزشهای اخلاقی در آن کم رنگ است؟ در این سمینار به پای گفته ها و شنیده های اندیشمندان و صاحبنظران می نشینیم با این امید که در حد شنیده خلاصه نشود و آنها را بکار گیریم تا شاید بهتر بتوانیم از سیره نظری و عملی حضرت امام استفاده نماییم.
حضرت آیت الله توسلی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام که موضوع بحث ایشان "اخلاق اجتماعی از دیدگاه امام" بود اظهار داشت: انقلاب اسلامی با مهذب بودن امام به پیروزی رسید.
آیت الله توسلی در بیان اخلاقیات امام گفت: شیوه امام شیوه ائمه معصومین است و از نکات مهم اخلاقی امام می توان به سعه صدر امام در مسائل علمی و فرهنگی اشاره نمود. از آنجا که ارائه نظرها موجب شکوفایی فرهنگ اسلامی می شود لذا در چارچوب اسلام و قانون ارائه نظرها آزاد بود و امام در این زمینه تنگ نظر نبودند. امام همچنین برای حقوق مردم ارزش زیادی قائل بودند و همواره وصیت می کردند که مراقب حق مردم باشید امام حتی نسبت به مخالفینشان تا جایی که در صدد براندازی نظام نبودند تعرضی نداشتند و این همه حکایت از اخلاق اجتماعی والای امام می کند و امام همواره عملا اخلاق اسلامی را رعایت می کردند.
سخنران بعدی دکتر قراملکی از اساتید دانشگاه بود که گفت: حضرت امام در همه ابعاد تفکر، روش مند بوده اند حتی در مباحث کلامی که بصورت غیر مدون از ایشان به یادگار مانده است نوعی روش مندی مشاهده می شود. دکتر قراملکی در بحث ملاک تمایز بین اخلاق فردی و اجتماعی به ذکر نظریات مختلفی در این باره پرداخت. وی درباره این مساله که آیا اخلاق فردی اصالت دارد یا اخلاق جمعی گفت: در این باره نظریات مختلفی داریم، اخلاق فردی افلاطونی که قایل به اصالت فرد است و اخلاق اجتماعی ارسطویی که قایل به اصالت جمع است. ارسطو معتقد است اساسا بدون نقش اجتماعی هیچ فضیلتی معنادار نیست.
وی ادامه داد: بر اساس رهنمودهای حضرت امام در نظام اخلاق اجتماعی در پاسخ به اصالت داشتن اخلاق فردی یا جمعی می توان گفت دو نکته گره گشای این مساله است: نکته اول اینکه اخلاق ذو مراتب است و بر مبنای ذو مراتب بودن اخلاق در حل این مساله که آیا اخلاق فردی و اجتماعی به اعتبار مختلفند یا حقیقتا اختلاف ماهوی دارند می توان چنین استنتاج کرد که ما با یک طیف ذومراتبی مواجه هستیم که طرفی از این طیف اخلاق فردی است و جانب دیگر آن اخلاق اجتماعی است. بنابراین از اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی سر بیرون می نهد و از اخلاق اجتماعی، اخلاق فردی. به عنوان مثال همه فکر می کنند ساده زیستی اخلاق اجتماعی است در حالی که ساده زیستی در یک مرتبه، ساده زیستی شخصیتی بوجود می آورد که اخلاق فردی است بنابراین در مرتبه ای از یک فضیلت جنبه فردی نهفته است و در مرتبه دیگر جنبه اجتماعی.
نکته دوم این است که با توجه به آنچه که در فرمایشات حضرت امام آمده چنانکه در چهل حدیث اشاره به نفاق اجتماعی و فردی می نمایند. چنین برداشت می کنیم که در مساله اصالت اخلاق فردی یا اجتماعی می توان قایل به تفسیر شد و بین فضیلت و رذیلت، مخرب بودن و سازنده بودن نیز قایل به تفسیر شد. حضرت امام صراحتا فساد یک عالم را فساد عالم می دانند یعنی اگر در شرایطی یک رذیلت فردی پیدا شود این رذیلت اجتماعی می آورد. لذا نمی توان از دیدگاه امام حکمی کلی داد که بطورکلی اخلاق فردی اصیل است یا بطورکلی اخلاق جمعی اصیل است و آنچه مهم است ذومراتب بودن اخلاق فردی و اجتماعی و تاثیر و تاثر متقابل آنهاست.
سخنران بعدی حجت الاسلام والمسلمین مجید انصاری نماینده مردم تهران در مجلس بود که موضوع بحث خود را "اخلاق سیاسی امام "عنوان کردند. وی در ابتدا به بیان مقدماتی در این زمینه اشاره کرد و گفت: گرچه شناخت امام به عنوان الگوی تمام عیار از اسلام و حقایق اسلام مجسم و سیره عملی ایشان و دیدگاهها و نظریات آن بزرگوار در همه عرصه ها و میدانها چراغ راه بسیار روشن و شفافی است اما اخلاق سیاسی به این جهت که در طول تاریخ اسلام، حکومت دست علمای دین و ائمه هدی (ع) نبوده است، غیر از چند سال کوتاه حکومت امیرالمومنین (ع) و از این امکان بزرگ برای هدایت جامعه بشری محروم بوده اند لذا در میدان اخلاق سیاسی شاید نیاز به شناخت امام که بعد از قرنها فراموشی اخلاق سیاسی اسلام، به میدان آمدند و در تئوریها و دیدگاههای خود اسلام ناب و اسلام حکومت را مطرح کردند، شناخت این سیره ها ضروری تر باشد و خلاء موجود در منابع اسلامی در این موضوع و مجال باید با شناخت دیدگاهها و گفتارها و خصوصا سیره عملی امام برطرف شود. نکته دیگر که توجه به آن ضروری است این مساله می باشد که انقلاب ما انقلاب اسلامی است و ما به نام دین انقلاب کردیم و لذا اخلاق کارگزاران و سیاستمداران نظام مستقیما به عنوان اسلام جلوه گر خواهد شد و کسانی که اسلام را نمی شناسند و از بیرون اسلام را در میدان عمل ارزیابی می کنند قضاوتشان نسبت به کردار و نقش سیاسی ما در حقیقت قضاوت نسبت به اسلام است بنابراین لازم است علاوه بر شناخت سیره عملی و نظری امام در باب اخلاق سیاسی، همه مردم خصوصا کسانی که به نوعی در حکومت مسوولیتی دارند و هر که مسوولیتش بالاتر، بیشتر نسبت به رعایت موازین اخلاقی سیاسی پای بند باشد و مساله دیگر این است که امام یک شخصیت جامع بودند و تفکیک این شخصیت جامع به عنوان تجسم دین کامل و جامع دشوار است اخلاق سیاسی امام جدا از اخلاق اجتماعی و فردی نیست نگاه امام به کل احکام شریعت و دین نگاهی کاملا جامع و توام با سیاست و دین هر دو است.
حجت الاسلام والمسلمین مجید انصاری در بیان پاره ای از محورهای اخلاق سیاسی امام گفت: اولین مساله ای که در اخلاق سیاسی امام به چشم می خورد خط محوری و رعایت کامل ضوابط شرع در امور سیاسی است به تعبیر دیگر امام عموما سیاست و ابزار قدرت را یک هدف نمی دیدند و به حکومت به عنوان ابزاری در جهت تحقق و اجرای احکام الهی نگاه می کردند لذا دقیقا بر روی موازین شرع حرکت می کردند و همواره دولتمردان را به رعایت مسایل شرعی در حرکت سیاسی فرا می خواندند و اگر جایی بین رعایت احکام دین و اقتضای مصالح سیاسی منافاتی بود امام بی تردید رعایت شرع را انجام می دادند و هر ضایعه ای که به همراه داشت تحمل کرده و می پذیرفتند و اصولا حرکت امام در میدان سیاست بر اساس قصد قربت و دست یابی به جلب رضایت خداوند متعال بود لذا در میدان سیاست از دیدگاه امام هیچ خلاف شرع و تضییع حقی پذیرفته نیست و امام هرگز اجازه نمی دادند به بهانه دستیابی به سیاست و تامین مصالح سیاسی کمترین اصل یا فرع مسایل اسلامی زیرپا گذاشته شود.
یکی دیگر از محورهای اخلاق سیاسی امام بحث "مردم سالاری" است. امام بعد از توجه به خداوند مردم را به عنوان یک رکن در همه برنامه های سیاسی قبول داشتند و به مردم ایمان کامل داشتند و ایمان امام به مردم آن هم نه به نخبگان مردم بلکه به توده مردم یک امری است که از آغاز نهضت امام در سال 42 کاملا مشهود است و ما همواره شاهد تاکید امام به مردم و دفاع از حقوق مردم تا پیروزی انقلاب اسلامی و تا پایان عمر پربرکت امام هستیم.
وی افزود: از دیگر محورهای اخلاق سیاسی امام می توان به سعه صدر، قانون گرایی و قائل نشدن حق ویژه ای برای خود برخورد پدرانه با همه جریانات سیاسی درون نظام، تواضع و ساده زیستی در برابر مردم و عدالت خواهی امام اشاره کرد.
خانم خادم شیرازی مدرس دانشگاه شیراز سخنران بعدی به بحث امام و اخلاق در عصر حاضر پرداخت و گفت: امر حکومت بنا به مقتضای وجود و دلایل عقلی از واجبات می باشد بدون تشکیل حکومت و بدون دستگاه اجرا و اداره که همه جریانات و فعالیتهای افراد را از طریق اجرای احکام زیر نظام عادلانه درآورد هرج و مرج و فساد اجتماعی و اعتقادی و اخلاقی پدید می آید.
پس برای اینکه هرج و مرج و عنان گسیختگی پیش نیاید و جامعه دچار فساد نشود چاره ای نیست جز حکومت و انتظام بخشیدن به همه اموری که در کشور جریان می یابد. حضرت امام یک انسان ایده آل با همه صفات و ویژگی های برجسته و ترکیبی از تواناییهای خدادادی روحی، سیاسی، فکری و اخلاقی و بالاخره یک فیلسوف و عارف بود.
علیرغم دیدگاه اغلب روشنفکران مسلمان که معتقدند فکر و مغز یک فیلسوف و یک عارف از واقعیات جامعه دور می گردد و کلا از قبول هر نوع نقش سیاسی و اجتماعی خود را کنار می کشد و مسایل صرفا ذهنی ارتباط عینی با مسایل موجود مسلمانان و جهان اسلام ندارد، زندگی حضرت امام دلیل واضحی بر ارتباط مسایل فوق بوده و نشانگر این واقعیت است که برنامه او صرفا یک رکت سیاسی و استراتژیکی نبود بلکه در عین حال یک دیدگاه درست الهی بوده است.
موضوع بعدی سخنرانی سمینار "اخلاق اجتماعی" توسط دکتر همایون همتی از اساتید دانشگاه بیان گردید. وی پس از پرداختن به بحث فلسفه اخلاق به بررسی و مقایسه دو دیدگاه یعنی مکتب اخلاق اجتماعی غرب یا پوزتیویسم و اخلاق از دیدگاه امام پرداخت.
وی گفت: در مکتب اخلاق اجتماعی غرب اخلاق هیچگونه پایه و مایه ثابت و جاوید و مطلق نداشته و صرفا نوعی قرارداد اجتماعی است که با توافق طرفین معتبر و قابل اجرا و نقدناپذیر است.
بر اساس این دیدگاه ارزشها و رفتارهای اخلاقی قابل بررسی و استدلال منطقی نبوده و فراتر از تعقل و استدلالند و رضایت محض طرفین توجیه گر هرگونه رفتار اخلاقی است و اصلا نیازی به استدلال منطقی است و امور و احکام اخلاقی ریشه ای دینی و الهی و فطری نداشته و اساسا چیزی به نام اخلاق فطری و ثابت و جاویدان وجود ندارد. با پذیرش این دیدگاه بسیاری از آنچه از دیدگاه دینداران عالم بویژه ما مسلمانان انحراف اخلاقی نامیده می شود بلااشکال و صحیح است.
در مقابل، حضرت امام حکیم و فقیه عارفی است که در آثار ارزشمند خود بیشترین مباحث را در باب اخلاق و عرفان مطرح ساخته اند و حکیمانه و ژرف بینانه به طرح بحثهای ارزنده اخلاقی در قالب آیات الهی و احادیث و طرح قواعد عرفانی پرداخته اند.
امام هم اخلاق فلسفی را بحث کرده اند و هم در آثار لطیفی چون چهل حدیث نوعی نظام اخلاقی عارفانه و توحیدی و شرعی ارائه داده اند که با اخلاق خشک و بی روح کاملا فاصله دارد. از سویی ایشان به فطرت ثابت الهی و یک سلسله ارزشهای جاوید و کلی و مطلق در کتاب و سنت اعتقاد دارند که نقطه مقابل دیدگاه یاد شده بوده و پادزهری برای همه فلسفه های ملحدانه اخلاق است.
سخنران بعدی خانم دکتر کرمانی استاد دانشگاه به موضوع "اخلاق اجتماعی حضرت امام" پرداخت و گفت: برخی از انسانها شخصیتهایی مافوق زمان و مکانند و در این زمینه شاهد عینی، جاودانگی و استمرار حیات اندیشه و فکر و عمل حضرت امام می باشد.
وی ادامه داد: یکی از صفات مومنین که رسول خدا نیز به آن اشاره می کند و مورد تاکید قرآن نیز هست و محور همه حسنات و خصوصیات اخلاقی چه در بعد شخصی و چه در بعد اجتماعی به آن برمی گردد، مساله رافت و مهربانی است که یکی از مصادیق بارز آن امام بزرگوار می باشد.
آقای محسن رضایی فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سخنران بعدی به موضوع "اخلاق اقتصادی از دیدگاه حضرت امام" پرداخت و اظهار داشت: بطورکلی دو اصل مهم در اقتصاد وجود دارد که عبارتند از کارایی و عدالت اجتماعی اگر این دو شرایط تحقق یابند می توان گفت اقتصاد به حد ایده آل رسیده است و پس از پرداختن به مکاتب مختلف اقتصادی از جمله مکانیزم بازار و تعادل رفاه اجتماعی به نقد و بررسی این مکاتب پرداخت و گفت: تعادل رفاه اجتماعی با اخلاق به معنای اعم آن سازگاری ندارد چون رفاه اجتماعی اصلا ریشه و زیربنای اخلاق غرب است و اگر بخواهیم مفهومی را برگزینیم که در تمام ملتها و در تمام دنیا قابل عمل باشد ارزش اجتماعی در غرب با مفهوم آن در اسلام تفاوت دارد. در اسلام بعد دیگری وجود دارد که غیر از مسایل دنیایی است و آن معنویتی است که غیر از مسایل رفاهی است و این نگرش معنوی و عرفانی و ارزشی، اسلام را جایگاه خاص بخشیده است لذا با مبانی غرب نمی توانیم به اخلاق اقتصادی نگاه کنیم.
آخرین سخنران خانم اشرف بروجردی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود که به موضوع "اخلاق سیاسی امام" پرداخت.
خانم بروجردی گفت: اصولا ارتباطی بین دین و سیاست از دو بعد و زاویه قابل بررسی است. یکی بصورت دین سیاسی مطرح می شود و یکی بصورت سیاست دینی. صورت اول این است که انسان اصول سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی خویش را از اسلام استنباط کند یعنی دین را به عنوان یک مکتب کامل باور داشته باشد و دین منهای سیاست را قبول نداشته باشد. یا به عبارتی دین را به عنوان ابزار مبارزه در صحنه سیاست به کار گیرد. صورت دوم خلاف این است شخص زندگی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خودش را از دین نمی گیرد بلکه دین تا آنجا که مبارزه را توجیه کند و توده ها را بسیج کند به کار می رود.
وی در ادامه گفت: ضرورت شناخت و بررسی دیدگاههای امام خمینی در عصر حاضر بیش از هر زمان دیگر احساس می شود چرا که منش امام خمینی در قانونمندی معادلات سیاسی در جهان امروز و طرح قاعده مند ساختن این معادلات بر پایه دین و اخلاقیات دینی توجه سیاستمداران جهان را به این امر معطوف داشته است و سبب طرح موضوعاتی همچون جدایی دین از سیاست، رعایت اصول دیپلماسی در روابط بین المللی و تساهل در این روابط از سوی آنان گردیده است.