توبه از نظرگاه امام خمینی

توبه از مسائل بسیار مهم اسلام - بلکه ادیان ابراهیمی است (1) . و در شماری از علوم اسلامی جایگاه بلندی دارد.
در فقه: زیرا احکام فراوانی بر آن مترتب است و به گونه مستقیم به حیات یک انسان ربط دارد (2) .
در تفسیر: دهها آیه از قرآن کریم درباره آن آمده است و مفسر ناگزیر باید به توضیح و تشریح آن بپردازد (3) .
در کلام: بدین دلیل که تنها مسقط عام عقاب و کیفر دردناک الهی است (4) .
در حدیث: چون روایات فراوانی درباره زوایای گوناگون آن آمده است و محدثان و شارحان حدیث هماره به تبیین آنها همت گمارده اند (5) .
در عرفان: که نخستین منزل و مقامی است که برای وصول به حق باید پیموده شود. (6)
در اخلاق: بدان خاطر که نجات و رهایی انسان از گردابها در گرو آن است، آری توبه راه نجات گناهکاران، نخستین منزل و مقام عارفان، صفا بخش و مطهر دل از نظر عالمان اخلاق، وسیله قرب و دوستی با خدا، تبدیل کننده حسنات به سیئات و ... از نظرگاه مفسران، مایه امید، ثواب، نجات و... از دید محدثان و تنها مسقط عام گناه و عقاب الهی از دیدگاه متکلمان است. (7) صاحب نظران تمام رشته هایی که برشمردیم در تاریخ اسلام در زوایای گوناگون توبه، به کند و کاو علمی پرداخته اند و بحق تحقیقات عالمانه ای عرضه کرده اند.
امام خمینی در کتاب گرانسنگ چهل حدیث که کتابی است روایی، عرفانی و اخلاقی، به دلیل اهمیت پر فزون توبه، بحث قابل توجهی درباره آن دارند و هفدهمین حدیث این اثر گرانقدر را به بحث توبه اختصاص داده اند (8) که بحق حاوی مطالب نو و سودمندی است که در حد توان به توضیح آن می پردازیم. لازم به یادآوری است که موضوع این مقال تنها آن دسته از مسائل توبه است که امام بدان پرداخته و یا حتی اشارتی بدان داشته است.
توبه نخستین منزل و مقام عارفان
سالک راه حق برای وصول به سر منزل مقصود باید مقامات و منازلی را طی کند و توبه نخستین گام سالکان راه حق است; آن که می خواهد به سوی او سیر کند باید روی از دنیا، خود و هر چه غیر او است برتابد و با تمام هستی متوجه حق شود و این جز با انقلابی در درون که دیو منیت و هواها و شهوتها را از تخت سیطره و سلطنت دل برافکند ممکن نیست و این است که فراهمآور زمینه اجابت دعوت خدا و استفاضه از فیض او و آغازین پله نردبانی است که آنسویش بام دریای بی کران وجود الهی است; به بیانی دیگر: برای اینکه عارف واصل شود باید مقامات و منازل بس دشواری را بپیماید و توبه در آغاز آنها است زیرا این حرکت، یک حرکت الهی است بسوی خدا، با توفیق او و برای او است و جایگاهش خانه او; یعنی دل است پس برای اینکه چنین حرکت مقدسی آغاز شود نخست باید صفحه دل از آثار گناه پاک شود آنگاه با تمام وجود به حق متوجه شود تا خداوند وارد دل انسان شود و بدیهی است که او هرگز با دلی که خانه شیطان است، بتخانه و سیاهکده است سنخیتی ندارد چنین قلبی نمی تواند استفاضه او را برتابد رو به سوی او کند و از توفیقات الهی بهره مند شود. از این رو برای این که این راه هموار گردد سالک طریق حق باید آتش در دل افکند و آن آتش شعله برکشد و شعله ها فروزان و فروزان تر شود تا همه برگها، شاخه ها، میوه ها و ریشه های گناهان، غفلت ها و ترک اولی ها و... را بسوزاند تا دل او پاک و منزه گشته و آماده فراگیری فیض خدا و حرکت به سوی او شود. پیرهرات، خواجه عبدالله انصاری در این باره چنین می نویسد:
"میدان اول مقام توبه است و توبه بازگشتن است به خدای ... توبه نشان راهست و سالار بار ..." (9) و در جای دیگری می نویسد "میدان دوم میدان مروت است، از میدان توبه، میدان مروت زاید." (10)
و مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی پس از بیانات سودمند و جامعی در اثبات و امکان لقاء الله; یعنی امکان رسیدن به مقامات بلند معنوی و عرفانی از طریق مجاهده، می نویسد:
"آری، بعد از اینکه مقصود معین شد آن وقت دامن همت به کمر بزند و بگوید دست از طلب ندارم تا کام من بر آید یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید. توبه صحیحی از گذشته ها بکند ..." (11)
امام راحل با عنایت به اهمیت این مطلب در طلایه سخن می نویسد:
"توبه یکی از منازل مهمه مشکله است." (12) و در ضمن تعریف و توضیح حقیقت توبه می نویسد:
"... از خواب غفلت بیدار شد و از منزل یقظه وارد منزل توبه شد..." (13)
آن فرزانه جاوید در واقع در ضمن تبیین حقیقت توبه به مطلب مهمی اشارت می کند که موقعیت توبه است و آن را پس از یقظه (بیداری از خواب غفلت) قرار می دهد در واقع یقظه را می توان مقدمه ای برای توبه بشمار آورد.
توبه در لغت به معنای بازگشتن و برگشتن (رجوع) است; ابن فارس (متوفای 395 ه) می نویسد:
توبه; یعنی رجوع و بازگشتن . عرب می گوید: "تاب من ذنبه" یعنی از گناهش برگشت.
یتوب الی الله توبة و متابا: به سوی خداوند بازگشت نموده و روی گردانید." (14)
و ابن منظور لغت شناس معروف قرن 7 می گوید:
"توبه بازگشتن از گناه است و قاب الی الله..." یعنی از عصیان و گناهکاری به اطاعت و فرمانبرداری خداوند روی آورد." (15)
لازم به یادآوری است که عموم لغت شناسان "توبه" را به معنای مطلق "رجوع "دانسته اند و دسته ای از آنان آن را به معنای "الرجوع من الذنب " (بازگشت از گناه) معنا کرده اند از این رو مجبور شده اند که الفاظی چونان "تواب و ..." را که مکرر در قرآن، روایات و دعاها درباره خدا وارد شده است توجیه نمایند; بعنوان مثال "تواب" را به معنای "بسیار توبه پذیر" معنا کرده اند.
بنظر می رسد همان معنای اول صحیح باشد و توبه به معنای "مطلق رجوع و بازگشت" است و شامل توبه خداوند نیز می گردد. جناب علامه طباطبایی، مفسر بزرگ قرآن، در سرتاسر المیزان توبه را به معنای مطلق رجوع تفسیر کرده است. (16)
پیش از اینکه درباره حقیقت توبه بحث کنیم مناسب است اشارتی به دو مقدمه آن داشته آنگاه به تفصیل از واقعیت و حقیقت آن از نظر گاه عالمان اسلامی بپردازیم.
مقدمات توبه
مقدمه یکم: توفیق و عنایت خدا:
همانگونه که اشارت رفت توبه مقامی مهم، بلند و مشکل است از این رو بطور طبیعی بدون زمینه سازی پیشین و فراهم آمدن مقدمه های مناسب تحقق نمی یابد یکی از مهمترین مقدمات توبه انسان، توفیق خداوند و به تعبیر قرآن توبه و بازگشت خدا به انسان است; در واقع توبه فضل و عنایت خدا است و هنگامی میسر و ممکن می گردد که انسان مورد توجه حق تعالی قرار گیرد، چهره برجسته عرفان اسلامی، محیی الدین عربی در این باره چنین می گوید:
"توبه با محبت خدا به انسان تایب آغاز می شود; خدای به او محبتی می کند و او توبه می کند آنگاه دوباره به او محبتی می کند و توبه او را می پذیرد; در واقع توبه عبد میان دو محبت قرار می گیرد." (17)
مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه 17 و 18 سوره نساء در این باره بیان سودمندی به شرح زیر دارند; آن بزرگوار می نویسد:
"از آنجا که انسان ذاتا نیازمند به خدا است و به خیر و خوشبختی جز از طریق پروردگار نمی تواند برسد، در این بازگشت به خداوند نیز به عنایت و کمک او نیازمند است. از این رو بازگشت به خدا از طریق عبودیت و خشوع در برابر او نیازمند توفیق و عنایت او است و توبه خدایی سبحان که پیش از توبه انسان است معنایی جز این ندارد، خداوند متعال می فرماید:
"ثم تاب علیهم لیتوبوا" (آنگاه خداوند به آنان بازگشت تابه خدا باز گردند) (18)
امام راحل اشارتی گذرا و شیوا بدین مطلب دارند آن بزرگوار می نویسد:
"... و از خداوند تبارک و تعالی توفیق حصول مطلوب بخواه و از روحانیت رسول اکرم و ائمه هدی سلام الله علیهم، استعانت کن، و به ولی امر و ناموس دهر، حضرت امام عصر - عجل الله فرجه - پناه ببر. البته آن بزرگوار دستگیری ضعفا و بازماندگان را می فرماید و بیچارگان را دادرسی می نماید." (19)
از توضیح فوق روشن می شود که امام راحل قدس سره روی نکته تعیین کننده و حساسی تکیه نموده است ایشان به جای اینکه به توضیح مقدمه یاد شده بپردازد به یکی از مهمترین عوامل اختیاری آن پرداخته است، و آن اینکه توبه مقامی بلند است و بدون توفیق الهی حاصل نمی آید، توفیق الهی را از کجا و چگونه بدست آوردیم، پاسخ این است که شخص گناهکار در فرصتهایی که بدست می آورد باید از خداوند توفیق توبه را بخواهد و به پیشگاه پیامبر و امامان معصوم و بویژه امام عصر - ارواحنا لتراب مقدمه الفداء توسل جسته و استمداد کند و این نکته بسیار مهم و قابل توجه (20) و در واقع امروزه مورد ابتلاء است.
مقدمه دوم: شناخت پیامدهای ویرانگر گناه
مقدمه دیگر توبه علم به پیامدهای ویرانگر گناه است، آثار شوم گناه فراوان است یکی از نتایج بد گناه زیانی است که بر دل وارد می کند، دل خانه خدا است، تنها راه ارتباط مستقیم با حضرت حق، کانون معنویت و پایگاه رشد و تقویت نیروهای روحانی انسان است. (21) گناه دل را نابود می کند، نیروهای معنوی آن را تضعیف و ریشه های درخت تنومند ایمان و تقوا را که در اعماق جان نفوذ کرده است سوخته و برگهای سبز وخرم آن را زرد و پژمرده می سازد; (22) دیگر اینکه وقتی انسان گناه می کند لکه سیاهی در قلب او پدید می آید و متقابلا نکته ای از نور می رود، خوشک خوشک که گناهانش بیشتر و بیشتر می شود این تباهی هم گسترده و گسترده تر می گردد تا آنجا که سرتاسر دل را فرا گرفته و بر همه آن سایه می افکند (23) و در واقع چنین کسی تنگ دل و سنگ دل می شود و به تعبیر رسا و زیبای قرآن "دل او از سنگ سختر است." (24)
و از آنجا که ارتباط او با خداوند سست و ضعیف می شود دعاهایش به استجابت نمی رسد، (25) توفیقات معنویت زا که رشد و تکامل ابعاد روحانی انسان را بدنبال می آورد از وی سلب می شود، (26) بلاهای گوناگون محسوس و نامحسوس بر او فرود می آید، (27) پرده های عصمت حریم کبریایی را می درد و در برابر خداوند جسور و بی باک گشته و بی پروا گناه می کند (28) و فشرده سخن اینکه به راه راست و سعادت پشت کرده و دوان، دوان بسوی شقاوت و بدبختی حرکت می کند از مسیر آفریدگار، معبود و محبوب و فطرت خود دور شده و به راه شیطان می رود (29) توجه به این قبیل پیامدهای ویرانگر گناه سبب بیداری و پشیمانی می شود و در واقع توبه را در پی دارد. امام راحل - قدس سره - این مطلب را به گونه ای دقیق و فنی بیان کرده است. آن فرزانه جاوید در این باره می نویسد:
"و آن، [پشیمانی] چنان صورت پذیرد که انسان متذکر تاثیر معاصی در روح و تبعات آن در عالم برزخ و قیامت شود از وجه معقول و منقول چنانچه پیش اصحاب معرفت مبرهن و در اخبار اهل بیت عصمت - علیهم السلام - وارد است که از برای معاصی در عالم برزخ و قیامت صورتهایی است بمناسبت آنها، که در آن عالم دارای حیات و اراده هستند و انسان را از روی شعور و اراده عذاب و آزار می نمایند، چنانچه آتش جهنم از روی شعور و اراده انسان را می سوزاند، زیرا آن نشئه نشئه حیات است پس، در آن عالم صورتهایی نتیجه اعمال حسنه و سیئه ما است که با ما محشور می گردد و در احادیث شریفه و قرآن کریم تصریحا و تلویحا ذکر این مطلب بسیار شده و مطابق است با مسلک حکمای اشراق و ذوق و مشاهدات اهل سلوک و عرفان و همین طور از برای هر معصیتی در روح اثری حاصل شود که آن را در احادیث شریفه به "نقطه سوداء" تعبیر فرمودند و آن کدورتی است که در قلب و روح پیدا شود و کم کم افزون می شود و انسان را منتهی می کند به کفر و زندقه و به شقاوت ابدی می رساند ... پس اگر انسان تنبه به این معانی پیدا کرد ... بزودی از آن منزجر و پشیمان می گردد و صورت ندامت در قلبش ظاهر می گردد." (30)
از اینهمه نتیجه می گیریم که از نظرگاه حضرت امام توبه دو مقدمه دارد:
اول آن که خداوند متعال به انسان توفیق آن را عنایت کند که این مهم را باید با دعا و توسل به خاندان اهل بیت حاصل نمود. دوم آن که علم به زیانهای ویرانگر و مخرب گناه و توجه بدانها انسان را بیدار کرده وندامت و پشیمانی را بدنبال می آورد.
حقیقت توبه
دانشمندان و متفکران رشته های مختلف علوم اسلامی در تعریف توبه بسیار سخن گفته اند که مجموعه آنها را در عناوین زیر توان خلاصه کرد:
الف: ندامت و پشیمانی
بسیاری از عالمان اخلاق، عارفان، محدثان، مفسران، متکلمان و فقیهان در تعریف حقیقت توبه گفته اند، توبه همان ندامت و پشیمانی است. (31) این نظریه طرفداران زیادی دارد تا آنجا که برخی از فقیهان بر آن ادعای اجماع کرده اند. (32)
دلایل نظریه ندامت
حامیان این دیدگاه عمدتا به روایاتی همانند روایات زیر استدلال کرده اند.
عن ابی جعفر علیه السلام: کفی بالندم توبة. (33)
امام باقر علیه السلام فرمود: در توبه ندامت کافی است.
عن ابی عبدالله علیه السلام: قال: قال امیرالمومنین - علیه السلام - ان الندم علی الشر یدعو الی ترکه. (34)
امام صادق - علیه السلام - از قول امیرالمومنین - علیه السلام - نقل می کند که ایشان فرمودند: پشیمانی از گناه انسان را به ترک آن وا می دارد.
و امام زین العابدین در صحیفه سجادیه می فرماید:
"اللهم ان یکن الندم علی الذنب توبة فانااندم النادمین" (35)
"بار خدایا اگر پشیمانی از گناه توبه است من از همه پشیمانان پشیمانترم."
و روایات فراوان دیگری بدین مضمون.
بنظر می رسد این نظر بطور مطلق صحیح نباشد زیرا بودن تردید بازگشت به خدا و یا به فطرت انسانی در معنای توبه اشراب شده است و پشیمانی صرف که گاه ممکن است زودگذر نیز باشد بازگشت به فطرت انسانی و یا خداوند متعال نیست.
افزون بر اینکه نظریه مشکلات دیگری هم دارد و آن اینکه "عزم بر ترک گناه در آینده" که به تعبیر حضرت امام راحل - قدس سره - رکن توبه است، چه جایگاهی دارد؟ اگر بگویند شرط توبه است مشکله دیگری پیش می آید و آن اینکه پشیمانی عمیق قصد بر انجام ندادن گناه را در پی داشته و لازمه آن است و نیازی به اشتراط آن نیست; یعنی اشتراط آن تحصیل حاصل است از این رو به نظر می رسد این نظریه در تعریف حقیقت توبه ناموفق و ناقص است.
ب: ندامت و عزم بر ترک گناه
گروهی از عالمان اسلامی حقیقت توبه را مرکب از دو رکن ندامت و پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن دانسته اند. این نظریه نیز طرفداران زیادی دارد. (36)
البته این نظر را به دو گونه می توان تفسیر کرد:
1- اینکه مقصود از عزم بر ترک گناه، آن قصد و تصمیمی است که انسان به هنگام پشیمانی عمیق خود به خود و به طور غیراختیاری اتخاذ می کند; توضیح اینکه وقتی که انسان سخت پشیمان شود و ندامت و تاسف نسبت به اعمال گذشته بر همه ابعاد قلبش پرتو افکند خودبخود تصمیم می گیرد گناه نکند و این از نشانه های ندامت راستین است، اگر مراد اینان این معنا است - که ظاهر سخن امام راحل - قدس سره - نیز همین است آنگونه که توضیح خواهیم داد - که سخنی متین و صحیح است اما تعبیر نارسا است.
2- مقصود از "تصمیم بر پرهیز از گناه" این است که انسان به طوری اختیاری عزم کند که گناه نکند; به عبارت دیگر: برای تحقق توبه دو چیز لازم است نخست اینکه انسان از اعمال بد گذشته اش پشیمان شود. دوم آنکه تصمیم بگیرد گناه نکند و این امری است اختیاری و نه لازمه ندامت و غیراختیاری اگر مرادشان این باشد، نه دلیلی بر اعتبار آن در توبه داریم و نه به لوازم آن می توانیم پایبند باشیم آنگونه که در اشکال بر نظریه اول بیان شد.
ج: علم، حال و عمل
گروهی از عالمان اخلاق توبه را مرکب از آگاهی از زیانهای گناه و پیامدهای سؤ آن، حالت پشیمانی و ندامت نسبت به اعمال گذشته و عزم بر ترک گناه در حال و آینده و تدارک گذشته تعریف کرده اند.این عالمان بزرگ مقصودشان از علم: آگاهی از زیانهای گناه و مرادشان از حال: حالت پشیمانی و ندامت و منظورشان از عمل: عزم بر تدارک اعمالی است که در گذشته از دست رفته است و قصد بر ترک گناه در آینده و پرهیز از گناه در حال.
و این سه بر هم مترتب است; یعنی علم که همان ایمان و یقین به خدا و احکام او است که سبب بیداری انسان و آشنایی او با مضرات گناه می شود وقتی در انسان حاصل آید سبب پیدایش ندامت و پشیمانی گشته و این پشیمانی اگر راستین و عمیق باشد سه امر را به دنبال دارد، ترک گناه در حال پشیمانی، تصمیم بر پرهیز از گناه در آینده و عزم بر تدارک و جبران اعمالی را که در گذشته از دست داده است. از آنجا که بسیار از عالمان بزرگ اخلاق چونان غزالی، (37) فیض کاشانی، (38) نراقی (39) و ...بر این نظرند برای توضیح بیشتر متن فشرده ای را از "کیمای سعادت غزالی " نقل می کنیم; وی در این باره چنین می نگارد:
"بدان که اول نور معرفت و ایمان است که پدیدار آید که در آن نور ببینند که گناه زهر قاتل است و چون نگاه کند که وی از این زهر بسیار خورده است و به هلاک نزدیک است، بضرورت پشیمانی و هراسی در وی پدید آید - چون کسی که زهر خورده است پشیمان شود - و بترسد. از پشیمانی انگشت به گلو فرو برد تا قی کند ... همچنین در وی پشیمانی پدیدار آید بر گذشته و آتشی از آتش خوف در میان جان وی افتد که هلاک خویشتن می بیند. در این آتش خوف شده و شهوت گناه در وی سوخته شود و عزم کند گذشته را تدارک کند و در مستقبل نیز با سر آن نشود و لباس جفا بر کشد و بساط وفا بگستراند همه حرکات و سکنات خویش بدل کند ..." (40)
بررسی نظریه غزالی
اشکال اساسی تعریف غزالی و پیروانش این است که "علم به زیانهای گناه" را که مقدمه توبه است جز آن دانسته اند و همینطور عزم بر ترک گناه در آینده و جبران از دست رفته های گذشته را که لازمه پشیمانی است از ارکان توبه دانسته اند افزون بر اینکه به مقدمه دیگر توبه که توفیق خدای سبحان است اشاره ای نکرده اند.
د - بازگشتن و رجوع
گروهی از محققان توبه را به معنای رجوع دانسته اند که با معنای لغوی آن تناسب کامل دارد در میان اینان چهره های برجسته ای چنان شیخ انصاری (41) ، شهید مطهری (42) ، علامه طباطبایی (43) و ... وجود دارد.
علامه طباطبایی در این باره می نویسد:
"توبه به معنای رجوع است و آن بازگشت بنده است به سوی خدا، بوسیله ندامت و پشیمانی از روی گرداندن از خدا و بازگشت خدا به انسان است، از این طریق که به وی توفیق توبه عنایت می کند و ما بارها و بارها گفته ایم که هر توبه و بازگشت انسان به خدا، دو توبه و بازگشت الهی را در بردارد، یکی پیش از توبه انسان است که همان توفیق خدای سبحان و دیگر پس از آن که آمرزش و قبول توبه وی است." (44)
استاد شهید مرتضی مطهری نیز ضمن بیان دراز آهنگ و سودمندی توبه را بازگشت و انقلاب مقدس درونی می داند; فشرده نظر آن بزرگوار این است که در جمادات تغییر مسیر نیاز به عامل و نیروی خارجی دارد; یک سنگ برای تغییر مسیر نیازمند پرتاب یا وارد کردن نیرو بر آن است. اما گیاهان و حیوانات استعداد شگفتی در این زمینه دارند وآن تغییر مسیر از درون است و انسان استعداد و زمینه بسیار شگفت انگیز تری دارد و آن قیام خود علیه خود است; نیروهای درونی انسان می توانند علیه خود بپاخیزند و ضمن یک قیام درونی پیروز شده یا شکست بخورند. توبه عبارتست از قیام نیروهای روحانی و معنوی انسان علیه ابعاد شهوانی و نیروهای شیطانی وی که در دل جای خوش کرده و زمام امور و تدبیر اداره انسان را بدست گرفته و او را چونان حیوانی بی شاخ و دم در آورده اند. (45)
بررسی نظریه رجوع
بنظر می رسد این دیدگاه به واقعیت نزدیکتر باشد و بظاهر مقصود این بزرگواران این است که بازگشت و رجوع به خدای سبحان در قلمرو دل و جان است و این باپشیمانی تحقق می یابد.
نظرگاه امام راحل - قدس سره - در حقیقت توبه
امام راحل - قدس سره - تعریفی نو از توبه ارائه می دهند گرچه نظر آن بزرگوار در دسته بندی تعاریف در ردیف نوع اخیر است; یعنی ایشان نیز توبه را رجوع و بازگشت می داند اما مفهومی که ایشان از این واژه در نظر داشته اند کاملا با مفاهیم پیشین متغایر است. ایشان بر این نظرند که در آغاز خلقت، دل انسان فطرتا نه صبغه الهی دارد و نه رنگ شیطانی نه متصف به صفت مادی و طبیعی است و نه حالت روحانی و معنوی; در واقع دل بسان صفحه بی رنگی است که پذیرای هر رنگ و صبغه ای هست; هم می تواند کانون معنویت و خانه رحمان باشد و هم مرکز شقاوت و منزلگاه شیطان گرچه خمیره فطرت آغشته به درستی و در جهت و راستای راستی و صراط مستقیم است و زمینه و استعداد توجه به حق در آن هست اما هم ازحق خالی است و هم از باطل.
وقتی انسان گناه می کند دیواره های سفید دل سیاه شده و به پلیدی آلوده می شود و هر چقدر که این گناهان بیشتر و بیشتر می گردد، سیاهی، تباهی و دوری از حق در آن افزون و افزونتر شده تا آنجا که ممکن است قلب انسان سرشار از رنگ و نشانه گناه گشته و به شقاوت ابدی کشیده شود اگر پیش از اینکه به این مرحله رسد نقطه ای از نور الهی در قلبش بدرخشد و در پرتو آن بیدار شود واینهمه بدبختیهای انباشته را در خانه دل مشاهده کند پشیمان می شود و از گناه روی بر می گرداند و به حال فطرت نخستین خود بازگشت می کند و دل او آماده توجه به حق می شود.
معنای رجوع
امام راحل - قدس سره - توبه را رجوع می داند، رجوع یعنی چه؟ و چگونه تحقق می یابد؟ در مطالب بعدی این مفهوم را به خوبی توضیح می دهد که شرح فشرده آن به قرار زیر است:
مهمترین اثر گناه در دل است، گناه، دل را ویران، تباه و نابود می کند، رجوع و بازگشت نیز باید از همین مکان آغاز شده، در همینجا ببالد و تحقق یابد توضیح اینکه وقتی انسان به آثار شوم و ویرانگر گناه می نگرد و می بیند که چه پیامدهای مهیب و بزرگی داشته است و او را تا مرز هلاکت رسانیده است با تفکر و تامل عظمت مطلب را درک می کند، سینه اش بدرد آمده و می سوزد و این سوز سازنده به آتشی مبدل شده و شعله در جانش می افکند، شعله ها فروزان و فروزانتر شده تا آنجا که گستره و دامن آنها همه جان را فرا می گیرد و تمامی آثار، برگها، شاخه ها و ریشه های گناه را می سوزاند و خاکستر می کند و اینجا است که دل به حالت فطریش بازگشته و از آثار ظلمت و طبیعت رهانیده می شود و معنای آن حدیث معروف که "التائب من الذنب کمن لا ذنب له " (آن که از گناه توبه کند چونان کسی است که گناه نکرده است) همین است; یعنی آثار شوم گناه از دل وی بیرون می رود و مانند زمانی می شود که گناه نکرده و بر فطرت نخستین خود بوده است.
پس توبه به معنای "رجوع" است و رجوع جایگاهش دل است و بازگشت و رجوع دل همان ندامت و پشیمانی عمیق است که امام راحل - قدس سره - مرحله عمیق آن را چنین توصیف می کند:
"و نیز انسان باید بکوشد تا آنکه صورت ندامت را در دل قوت دهد تا انشاءالله به بیت "احتراق" وارد شود و آن چنان است که به واسطه تفکر در تبعات و آثار موحشه معاصی ندامت را در دل خود روشن کند و قلب را به آتش ندامت محترق کند تا آنکه همه معاصی از آن آتش بسوزد و کدورت و زنگار قلب مرتفع شود. بداند که اگر این آتش [را] در این عالم برای خود روشن نکند و این در جهنم را، که خود باب الابواب بهشت است، به روی خود مفتوح نکند از این عالم که منتقل شد، ناچار در آن عالم آتش خت سوزناکی برای او تهیه شود ... خداوندا سینه سوزناکی به ما عنایت فرما و از آتش ندامت جذوه ندامت در قلب ما بیفکن و آن را به این آتش دنیایی بسوزان وکدورت قلبی ما را برطرف فرما. و ما را از این عالم بی تبعات معاصی ببر...". (46)
نکته ای دقیق
نکته دقیقی که در سخن امام راحل - قدس سره - مطرح است این است که ایشان تفسیر ویژه ای از "عزم بر ترک گناه" ارائه می دهند و آن اینکه عزم بر ترک گناه لازمه ندامت است و پشیمانی واقعی و راستین آن را در پی دارد; وقتی پشیمانی - به معنایی که شرح آن گذشت - در جان کسی افتد خودبخود تصمیم می گیرد دیگر گناه نکند و به گفته غزالی عزم می کند "لباس جفا بر کشد و بساط وفا بگستراند" از این رو تصمیم بر ترک گناه بدین معنا نیست که گناهکار پس از پشیمانی بنشیند و فکر کند و با خود بگوید حال که من پشیمان شده ام تصمیم می گیرم دیگر گناه نکنم و در این عزم جازم و قاطع هستم چه اینکه بر این گفته اشکالاتی وارد است اول آن که چه دلیلی بر اعتبار این معنا در توبه داریم؟ دوم آن که اگر عزم بر ترک گناه را بدین معنا جز حقیقت توبه بدانیم، لازمه اش این است که آن که می داند که احتمالا یا قطعا دوباره گناه خواهد کرد مانند کسی که عصبانی و بداخلاق است و می داند مجددا این گناه برخاسته از عصبانیت از او سر می زند یا مانند کسی که ترسو است و احتمال فراوان می دهد که دوباره بهنگام برافروختن آتش جنگ بترسد و صحنه را ترک کند (47) و... توبه چنین کسی امکان ندارد چرا که از طرفی عزم می کند که دیگر گناه نکند; یعنی می داند که می خواهد این گناه را مرتکب نشود و از سویی می داند که در آینده این گناه را مرتکب خواهد شد و در نتیجه در درون خود دچار تناقص شده و دل وی چنین عزمی را برنمی تابد و در واقع این عزم محقق نمی شود.
اما در تبیین حضرت امام راحل از "عزم بر ترک گناه" هیچ یک از اشکالات بالا وارد نیست زیرا حقیقت توبه، پشیمانی و دامت خاص است یعنی ندامتی که عزم بر ترک گناه را بدنبال داشته باشد و اگر چنین نباشد این ندامت نیست بلکه نوعی تمسخر است و اگر ندامت هم بر او صدق کند بر چنین ندامتی رجوع به فطرت اطلاق نمی شود و وقتی هم که چنین ندامتی حاصل آید توبه محقق می گردد چرا که هم ندامت و هم عزم بر ترک گناه بدست آمده است امام راحل - قدس سره - در این باره چنین می نویسد:
"... و اگر خدای ناخواسته [به گناه] مبتلا شد، بزودی از آن منزجر می گردد و پشیمان می گردد و صورت ندامت در قلبش ظاهر می شود و نتیجه این پشیمانی و ندامت خیلی بزرگ است و آثار آن خیلی نیکو است و عزم بر ترک مخالفت و معصیت بر اثر دامت حاصل می شود و همین که این دور کن توبه [ (ندامت و عزم بر ترک) ] حاصل شد کار سالک طریق آخرت آسان شود و توفیقات الهیة شامل حال او می شود..." (48)
پس از نظرگاه امام راحل توبه دو رکن دارد (ندامت و عزم) و رکن دوم برخاسته از اولی و لازمه آن است دقت در روایات فراوانی که در باب توبه آمده است نیز. مقتضی همین مطلب است چرا که در برخی از روایات بظاهر توبه دور کن مستقل دارد (ندامت و عزم بر ترک) که هر یک از دیگری جدا است. مثل روایتی که جناب سید رضی در نهج البلاغه آورده است و حضرت امام در همین حث بشرح آن پرداخته اند در آن حدیث شریف چنین آمده است: "... الاستغفار درجة العلیین، و هو اسم واقع علی ستة معان : اولها الندم علی ما مضی. و الثانی: العزم علی ترک العود الیه ابدا..." (49)
"... همانا استغفار درجه علیین است. و آن اسمی است که واقع می شود بر شش معنا. اول آنها پشیمانی بر گذشته است. دوم، عزم بر برگشت ننمودن است به سوی آن (گناه) همیشگی..."
اما ظاهر برخی از روایات این است که عزم بر ترک گناه لازمه و نتیجه ندامت واقعی است به عنوان نمونه از مولا امیرالمومنین نقل شده است که:
"الندم علی الذنب یمنع عن معاوته" (50)
"پشیمانی از گناه مانع بازگشت به آن است"
و نیز از امام صادق علیه السلام نقل شده است که:
"... قال: قال امیر المومنین علیهما السلام: ان الندم علی الشرید عو الی ترکه" (51) "امام صادق از قول امیر المومنین علی - علیهما السلام - نقل می کند که آن حضرت فرمود: "پشیمانی از گناه انسان را به ترک آن وادار می کند."
تامل نشان می دهد که میان دو دسته از اخبار و اخبار پیشین که دلالت داشت بر این معنا که در توبه ندامت و پشیمانی کفایت می کند. تناقضی در کار نیست زیرا این اخبار می گوید: لازمه و نتیجه ندامت عزم بر ترک گناه است. و مضمون اخبار گذشته این بود که "عزم بر ترک گناه" جز حقیقت توبه است و مفاد شماری از اخبار این بود که در توبه ندامت و پشیمانی کفایت می کند. جمع عرفی میان این روایات به این است که اخبار دسته دوم را با روایات گروه اول تفسیر کنیم; یعنی بگوییم: مراد این است که عزم بر ترک گناه رکن توبه است اما در مقام تحقق نتیجه ندامت و لازمه آن است - آنگونه که امام بزرگوار - قدس سره - تصریح فرموده اند - مقصود از ندامت و آن دسته از روایات که می گوید: حقیقت توبه ندامت است، ندامتی است که "عزم بر ترک" را در پی داشته باشد و به اصطلاح اصولی مطلق ندامت را در این روایات با احادیث دسته اول مقید می کنیم; مجلسی - رضوان الله علیه - در توضیح روایت "کفی بالندم توبة" در این باره چنین می نویسد: "... ظاهر این روایت این است که در تحقق توبه ندامت کافی است و عزم بر ترک در آن شرط نیست لیکن این مخالف قول مشهور و برخی از روایات است مگر اینکه پشیمانی در این روایت به معنای ندامت کامل باشد که در این صورت آن مستلزم عزم بر ترک گناه است - آنگاه پس از نقل گفته یکی از دانشمندان که وی این مطلب را با بیانی علمی و دقیق توضیح داده است، می نویسد:
پس معنای این روایت این است که هرگاه ندامت حاصل آید توبه و رجوع به خدا از طریق ریشه کن کردن گناهان و بیرون آمدن از ظلمت گناه، محقق می شود. زیرا ریشه و سبب نابودی گناه و خروج از آن همین ندامت است و در روایت نیامده است که پشیمانی بدون ترک گناه در رجوع به خدا و ندامت کافی است زیرا چنین پشیمانی توبه و ندامت نیست بلکه به تمسخر و استهزاء شبیه تر است، آری ندامتی که [عزم ] بر ترک گناه را در پی داشته باشد، توبه است." (52)
شرایط توبه، دو گونه است:
1- شرایط قبول توبه.
2- شرایط کمال توبه.
شرایط قبول توبه دو چیز است. حضرت امام - قدس سره - در این خصوص همان حدیث شریف نهج البلاغة را دلیل و گواه خود قرار می دهند.
1- "رد حقوق مخلوق" توضیح اینکه مجرد اظهار توبه و ندامت کافی نیست بلکه افزون بر آن باید حقوق مردم را تا آنجا که در توان او است فورا به آنان بازگرداند در غیر اینصورت تصمیم بگیرد در اولین فرصت و زمان ممکن حقوق آنان را اداء کند. مولا علی می فرماید:
"...الثالث ان تودی الی المخلوقین حقوقهم حتی تلقی الله سبحانه املس لیس علیک تبعة" (53)
"سوم، [از امور توبه] ادا کنی به سوی مخلوقین حقوق آنها را تا ملاقات کنی خدای سبحان را پاکیزه که نبوده باشد بر تو دنباله ای."
2- "رد حقوق خالق" آن دسته از وظایفی را که ترک کرده است و حق الله است از قبیل نماز، روزه و ... قضاء نماید و اگر قضای همه آنها ممکن نیست به مقداری که در توان دارد، اقدام کند.
علی علیه السلام در این باره می فرماید:
"الرابع ان تعمد الی کل فریضة علیک ضیعتها فتودی حقها." (54)
"چهارم، آنکه روی آری به سوی هر فریضه ای که بر تو است، که ضایع کردی آن را پس ادا کنی حق آن را."
امام راحل - قدس سره - ضمن بیان این دو شرط روی نکته خاصی بسیار تاکید می کنند و آن اینکه مباد گناهکار به دلیل این دو شرط گمان کند که توبه بسیار دشوار است و از این رو از آن سرباز زند و یکسره ترک آن کند بلکه هر مقدار که در توان او است و با حال او مناسب است همان مطلوب و مرغوب است. "پس نباید سختی راه انسان را از اصل مقصد باز دارد"
شرایط کمال توبه نیز دو امر است; امام راحل قدس سره در طلایه سخن به مبنا و اساس آن اشارتی پر معنا دارند، ایشان می نویسد:
"... بدان که هر یک از منازل سالکان مراتبی است که به حسب حالات قلوب آنها فرق می کند، شخص تایب اگر بخواهد به مرتبه کمال نایل شود باید تدارک حظوظ را نیز بکند..." (55)
مقصود آن بزرگوار این است که توبه رجوع به فطرت نخستین است و بدیهی است این رجوع در صورتی کامل می شود که همه آثار ظلمت و طبیعت گناه زایل شود و گرنه چونان حالت اولیه خود به نور فطرت روشن نمی گردد; به بیانی دیگر: توبه کامل آن است که آتش ندامت آنچنان شعله ای بر جان افکند که همه آثار گناه را در تمامی ابعاد بسوزاند و دگرگونی و انقلاب درونی کامل عیار باشد. و این مهم زمانی رخ می دهد که اولا: گوشتی که از گناه بر بدن انسان روییده است با ریاضتها و سختیهای شرعی ذوب شود و ثانیا: نفس از برخی گناهان لذتهایی برده و آن لذتها آثاری بر آن داشته است باید آنچنان رنج و سختی فرمانبرداری از خداوند را به آن بچشاند که آن آثار از بین برود امام راحل - قدس سره - در اینجا نیز سخنی نو دارد; یعنی تفسیری جدید از این فقره از کلام مولا علی - علیه السلام - ارائه می دهد. معمولا عالمان اخلاق در این شرط کمال توبه را بدینگونه توضیح داده اند که برای کمال توبه شخص تایب; باید در برابر هر لذتی که نفس از معصیت برده است درد و رنج طاعتی از طاعت الهی را به آن بچشاند. اما امام راحل این ظاهر را در نور دیده است و با تامل در معنای توبه و روایات بر این نظر است که مقصود علی - علیه السلام - این است که تایب می بایست با این حرکت آثار گناه را از جهت حظوظ نیز جبران کند توضیح اینکه همانطور که ترک واجبات - مانند ترک نماز و روزه و ... - اثر ویرانگری بر نفس دارد و بعد معنوی آن را ضعیف می کند از این رو تایب باید با قضای آنها این ضعف را جبران و این اثر را برطرف سازد، انجام گناه و لذتهایی که نفس از آن برده است نیز اثر مخربی دارد و آن اینکه این لذتها بعد مادی و طبیعی نفس را تقویت می کند که با چشانیدن رنج و سختی اطاعت خدای سبحان و ریاضتها باید آن اثر برطرف و آن قوت به ضعف گراییده شود. مولا امیر المومنین این دو شرط کمال را اینگونه توضیح می دهد:
الخامس: ان تعمد الی الحم الذی نبت علی السحت فتذیبه بالاحزان حتی تلصق الجلد بالعظم و ینشا بینهما لحم جدید. (56)
"پنجم، روی آری به سوی گوشتی که روییده شده بر حرام، پس آب کنی آن را به اندوهها تا بچسبد گوشت به استخوان و روییده شود بین آنها گوشت تازه"
و درباره شرط دوم حضرت علیه السلام می فرمایند:
السادس: ان تذیق الجسم الم الطاعة کما ازفته حلاوة المعصیة" (57)
"ششم، آنکه بچشانی نفس را درد فرمانبرداری چنانچه چشاندی آن را شیرینی نافرمانی."
توبه در ابعاد معنوی، اجتماعی و قضایی دارای آثار مثبتی است و مقصود از آثار توبه در این مقال، آثار معنوی آن است. در حقیقت توبه اشارت رفت که امام راحل - قدس سره - در این زمینه تاثیر شگرفی برای آن بیان کردند، و آن اینکه توبه سبب می شود صفحه دل به حالت نور فطرت و اولیه خود برگردد و حدیث شریفی را که ایشان به عنوان هفدهمین حدیث آورده اند معنای صریح آن همین اثر توبه است. و این نکته ای است که همه کسانی که از توبه بحث کرده اند به ذکر آن پرداخته اند اما امام بزرگوار متعرض مطلبی شده اند که کمتر بدان توجه شده است و آن اینکه باید توجه داشت که تایب - گرچه آثار گناه از صفحه دلش زدوده می شود - اما هرگز مانند آن که گناهی نکرده است نیست، چقدر فرق است میان کسی که در طول عمر بساط وفا گسترده است و دل او با یاد خدا نورانی و با نشاط بوده و هماره در خدمت دوست، و آن که به دوست خود خیانت کرده و گاه جفا را به اوج خود رسانیده و اینک عذر تقصیر می طلبد. آن عزیز از دست رفته در این باره می نویسد:
" و نیز به یک نکته مهمه باید توجه داشت و آن این است که شخص تایب پس از توبه نیز، آن صفای باطنی روحانی و نور خالص فطری برایش باقی نمی ماند چنانچه صفحه کاغذی را اگر سیاه کنند و باز بخواهند جلا دهند البته به حالت جلای اولی بر نمی گردد یا ظرف شکسته را اگر اصلاح کنند، باز به حالت اولی مشکل است عود کند ..." (58)
پی نوشتها:
1- در یهودیت و مسیحیت نیز توبه جایگاه ویژه ای دارد و آیات متعدد کتاب مقدس درباره توبه نشانگر این مدعا است رجوع شود به:
مزامیر 34، 34: 18 و 19 و 51: 17 و اشیاء نبی 59: 15 و دهها آیه دیگر از این قبیل در عهد قدیم و جدید. و "گنجینه ای از تلمود"ص 126 ماده توبه و قاموس تالیف و ترجمه: مستر هاکس آمریکایی ، بیروت، مطبعه 1982 م، ص 268. کتاب مقدس، ماده توبه.
2- در فقه نیز آثار متعددی بر توبه مترتب می گردد و امام راحل - قدس سره - در آثار فقهی و بویژه تحریر - الوسیله متعرض آنها شده است. رجوع شود به تحریر - الوسیله ج 2 ، کتاب الشهادات ص 442 مسئله 2 و "کتاب الحدود" 462 مساله 16 و 470 مساله 8 و 10 و 480 مساله 2 و 3 و 488 مساله 4 و 493 مساله 7 و 10 و 495 مساله 4
3- به عنوان نمونه رجوع شود به المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ دوم، 1393 ه، ج 4ص
4- به عنوان نمونه رجوع شود به کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، الحسن الحلی (علامه حلی) قم مکتبة المصطفوی ، ص 331.
5- به عنوان نمونه: رجوع شود به مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر مجلسی، با تصحیح سید هاشم رسولی، تهران دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم 1399 ه. ج 11، صفحه 295 تا 332.
مرحوم مجلسی در شرح احادیث کافی در این اثر گرانسنگ و در بحار الانوار ج 6 ص 54- 11 مطالب ارزنده ای در شرح اخبار توبه بیان داشته اند.
6- به عنوان نمونه: الفتوحات المکیه، محیی الدین عربی، بیروت، دار احیاء التراث العربی ج 2، ص 139.
7- به عنوان نمونه: المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، محمدبن المرتضی (فیض کاشانی) با تصحیح علی اکبر غفاری، قم ، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ج 7 ، ص 7
8- این حدیث شریف اولین روایت باب توبه است و کلینی آن را با چهار واسطه از امام صادق علیه السلام نقل می کندو همه رجال حدیث شیعه و ثقه اند از این رو مجلسی می نویسد:
"الحدیث الاول: صحیح" حدیث اول صحیح است. مرآت العقول، 11، 295
9- معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس بن ذکریا، با تحقیق عبدالسلام محمد هارون مطبعة مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول 1404 ه ق.
10- لسان العرب، ابن منظور ، بیروت، چاپ اول 1408 ه، ج 2، 2- 61.
11- المیزان، 4، 237.
12- منازل السائرین، خواجه عبدالله انصاری، مترجم، روان فرهادی، تهران، انتشارات مولی، ص 252.
13- همان منبع، 253.
14- لقاء الله، میرزا جواد ملکی تبریزی، با تعلیق سید احمد فهری، تهران نهضت زنان مسلمان، 1360 ص
15- چهل حدیث، 275، 61
16- همان منبع
17- الفتوحات المکیة، ج 2، 139.
18- المیزان، 4، 245 و نیز 237.
19- چهل حدیث، 274.
20- یکی از دلایل اهمیت این نکته اشکال مهمی است که در مساله توبه است و آن اینکه توبه حالت پشیمانی است یا دست کم پشیمانی اساسی ترین رکن آن است و این امری است غیر اختیاری، افزون بر اینکه طبق آیات قرآن بدون توفیق الهی توبه میسور نیست و توفیق الهی هم که از اختیار بشر خارج است پس چگونه خداوند ما را به فعل غیر اختیاری می خواند و امر به توبه می کند؟ بخشی از پاسخ این اشکال در همین کلام امام نهفته است، پاسخ این است که توبه دو مقدمه دارد; اول تدبر و تامل در زیانهای ویرانگر گناه که یقین به مضرات آن را در پی دارد که این کاملا اختیاری است و مقدمه دیگرش نیز عنایت خدا است که انسان توان زمینه سازی آن را دارد و یکی از عوامل فراهم آوردن زمینه آن دعا و توسل به معصومین و بویژه استمداد از حضرت بقیة الله الاعظم - ارواحنا لتراب مقدمه الفداء است.
21-اشاره به روایات متعددی است که بر این مضمون دلالت دارد، از قبیل «ان لله تعالی فی الارض اوانی، اءلا و هی القلوب ...» میزان الحکمه، المحمدی (خداوند متعال در زمین ظرفهایی دارد آگاه باشید که آنها دلهای انسان است) الری الشهری، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1363، ج 8 ص 217.
22- آیات و روایات متعددی بر این مطلب بوضوح دلالت دارد. از جمله مطففین، 14 ، صف، 5. غافر، 35. نساء، 155. و نیز اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، باتصحیح علی اکبر غفاری. بیروت، انتشارات دار صعب - دارالتعارف، چاپ چهارم، 1401 ، ج 2، ص 276- 268. باب الذنوب.
23- چهل حدیث، حدیث پانزدهم، پاورقی 15، ص 248.
24- ثم قست قلوبکم بمن بعد ذالک فهی کالحجارة اواشد قوة (بقره، 74)
25- اصول کافی، 1، 271. باب الذنوب، ج 14.
26- بحار الانوار، ج 73، 377. عن رسول الله "... اتقوالذنب فانها محقه للخیرات ... ان العبد لیذنب الذنب فیمنع به من قیام اللیل..."
"از گناهان بپرهیزید... گاه بر اثر گناه انسان از نماز شب محروم می شود."
27- نور، 63. اصول کافی، 2، ص 269، باب الذنوب، ج 3 و 4 . ص 276، ج 30.
28- اللهم اغفرلی الذنوب التی تهتک العصم، دعای کمیل.
29- چهل حدیث، 275.
30- همان منبع
31- اوایل المقالات، فی المذاهب و المختارات محمد بن لغمان العکبری البغدادی (المفید) با تحقیق شیخ الاسلام زنجانی، قم، مکتبه الداوری ص 61.
شرح مقاصد: مسعود بن عمر، (مشهور به سعد الدین تفتازانی م 792)، قم ، انتشارات رضی افست از چاپ قاهره، چاپ اول 1409 ه، 5 جلد، جلد 5، 162 "کشف المراد، فی شرح تجرید الاعتقاد، قم ، مکتبة المصطفوی" و متن سخن خواجه نصیر طوسی در تجرید الاعتقاد. ص و شرح تجرید الاعتقاد ، علاء الدین علی بن محمد القوشچی، 879ه، قم
32- مرحوم آیة الله سید عبدالاعلی سبزواری در بر این مطلب ادعای اجماع کرده است وی در این باره چنین می نگارد: "به دلیل اجماع و نص حقیقت توبه همان پشیمانی است..."
مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، سید عبدالاعلی السبزواری، عراقی. نجف، مطبعة آلاداب. ج 3، ص 360.
33- وسایل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن الحسن الحرالعاملی، با تحقیق و تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج 6، 394.
34- همان مبنع
35- صحیفه سجادیه ، مناجات التائبین
36- بسیاری از مغزلیان (المغنی، قاضی ابوالحسن، عبدالجبار، تحقیق با نظارت طه حسین، قاهره، الموسسة المصریة للتالیف و الترجمة، ج 14، 371)، شرح تجرید الاعتقاد، ص 331.
37- احیاء علوم الدین، محمد بن محمد غزالی، دمشق، مکتبة عبدالوکیل، ج 4، ص 3
38- محبة البیضاء ، 7، 5.
39- جامع السعادات، محمد مهدی نراقی، با تعلیق سید محمد کلانتر، بیروت، موسسة الاعلمی، چاپ هفتم، 1408 ه. فخر رازی در تفسیرش، سید نعمت الله جزایری در انوار النعمانیة، مرحوم کمپانی و ... از طرفداران این قولند.
40- کیمیای سعادت، غزالی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران مرکز انتشارات علمی فرهنگی، ج 2 ص 320.
41- المکاسب، تبریز، رساله عدالت، 336
42و 43- بزودی نظر آن دو بزرگوار را نقل خواهیم کرد.
44- المیزان، ج 4، 239 و 254.
45- گفتارهای معنوی، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چاپ سوم، 1364 ، 114- 107.
46- چهل حدیث، 276.
47- این دو مثال از کلام شیخ انصاری اقتباس شده است، مکاسب، 337
48- چهل حدیث، 275
49- همان، 227 ترجمه حدیث شریف همان متن ترجمه امام راحل - قدس سره - است.
50- وسایل الشیعه، 6/394
51- مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، حاج میرزا حسن نوری طبرسی، با تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، موسسه آل البیت، چاپ دوم، 1408 ه ج 12، ص 118.
52- مرآت العقول،
53- چهل حدیث، 277.
54- همان منبع.
55- همان، 279.
56- چهل حدیث 277 .
57- همان منبع.
58- همان، 274.