گفتارى در باره ماه رجب

رجب ماه هفتم از سال قمرى است که مُضر نیز مى‏گویند به سبب احترامى که آن قبیله به آن ماه قائل بودند و در اسلام رجب از ماه‏هاى حرام به شمار آمده است، بدین خاطر آن را رجب الفرد گویند، زیرا سه ماه از ماههاى حرام به هم پیوسته‏اند و این ماه از آنها جدا و فرد است.(1) فضیلت ماه رجب‏ این ماه همانند ماه شعبان و ماه رمضان از ماه‏هاى بسیار با شرافت و با فضیلت است که در روایات اسلامى بر آن تأکید و توصیه شده به طورى که ماه رجب شهر اللّه الأصب یعنى ماه (سراى خداوند) نامیده شده که رحمت خدا در آن بر بندگان سرازیر است پس شایسته است انسانهاى با ایمان بسیار استغفار و توبه نمایند و به این ماه نیز «واصل»،(بى سر و صدا) گفته شده زیرا در آن از جنگ با مخالفان و مشرکان نهى شده است.(2) در حدیث است که حضرت نوح(ع) روز اول این ماه سوار بر کشتى شد و نجات یافت و فرمودند: کسانى که با او هستند روزه بدارند و هر که این روز را روزه بدارد آتش عذاب یک سال از او دور مى‏شود(3) و نیز طبق سخن حضرت صادق(ع) خواندن زیارت امام حسین(ع) در روز اول این ماه مستحب و تأکید شده است.(4) پیامبر(ص) فرمودند: رجب براى امّت من ماه استغفار است پس در این ماه به محضر پروردگار از گناهان خویش پوزش طلبید که خداوند بخشنده‏اى مهربان است.(5) امام صادق(ع) فرمود: روزه بیست و هفتم رجب را از دست مده که آن روزى است که مقام نبوّت به محمّد(ص) داده شد و ثواب آن براى شما به اندازه ثواب شصت ماه است.(6) از ثوبان غلام پیامبر(ص) نقل شده که گفت:
ما جمعى در خدمت پیامبر(ص) بجایى مى‏رفتیم عبورمان به گورستانى افتاد، حضرت اندکى در میان قبرها بایستاد و سپس به راه افتاد. من عرض کردم توقف شما در قبرستان به چه خاطر بود؟ حضرت سخت گریه کرد و ما نیز محزون و گریه کردیم، سپس فرمود: اى ثوبان اینان در قبرهایشان معذّبند آنچنان که من ناله آنها را شنیدم و دلم به حالشان به رحم آمد و از خدا خواستم عذابشان را تخفیف دهد و خداوند اجابت فرمود و اگر اینها در ماه رجب روزه گرفته بودند، در قبرهایشان عذاب نمى‏شدند. عرض کردم: یا رسول اللّه روزه و عبادت در ماه رجب از عذاب قبر ایمنى مى‏دهد؟ فرمود: آرى سوگند به آنکه مرا به حق فرستاد هر مرد و زن مسلمانى که یک روز از رجب را روزه بدارد و یک شب آن را به عبادت برخیزد و جز رضاى خدا نظرى نداشته باشد عبادت هزار سال در نامه عملش ثبت گردد که روزهایش را روزه و شبهایش را به عبادت گذرانده باشد و...(7) از امام صادق(ع) آمده که هر کس در روز اول رجب امام حسین(ع) را زیارت کند حتما آمرزیده گردد. بزنطى گوید: از حضرت رضا(ع) پرسیدم: شما در چه ماهى امام حسین(ع) را زیارت مى‏کنید؟ فرمود: در نیمه رجب و نیمه شعبان. از ابان بن تغلب معنى «العجب ثم العجب بین الجمادى و الرجب» را پرسیدند گفت: ملاقات زنده‏هاست «در زمان رجعت» با مردگان.(8) در حدیث آمده که پیامبر اسلام(ص) فرمودند: رجب ماه خداست کسى که یک روز از این ماه را روزه بگیرد موجب خشنودى خدا گردد و غضب الهى از او دور شود و درى از درهاى جهنّم به روى او بسته شود و نیز فرمود: رجب نام جویى است در بهشت از عسل شیرین‏تر و از برف سفیدتر هر که در این ماه یک روز، روزه بگیرد از آن جوى به او آب دهند.(9) شیخ صدوق از سالم روایت کرده که مى‏گفت: در اواخر ماه رجب حضور امام صادق(ع) رسیدم به من فرمود: آیا روزه ماه رجب را گرفته‏اى؟ گفتم: نه! حضرت فرمود:
واللّه‏اى سالم آن قدر ثواب از تو فوت شده است که اندازه آن را به غیر خدا کسى نمى‏داند زیرا این ماهى است که خداى متعال بر ماههاى دیگر فضیلت و برترى داده و حرمتش را بزرگ شمرده، روزه را در آن گرامى داشته سپس فرمود: اى سالم هر کس یک روز از آخر این ماه را روزه بدارد در امنیّت و آسایش خواهد بود از شدت سکرات مرگ و وحشت بعد از مرگ و نیز از عذاب قبر و هر کس دو روز آخر این ماه را روزه بدارد از صراط به آسانى مى‏گذرد و از ترس و هراس قیامت و شدت آن نهراسد و از جهنم برائت جوید و سپس حضرت فرمود: هر کس نتواند روزه بگیرد چندبار سبحان اللّه بگوید.(10) به هر حال اعمال و دعاهاى زیادى در ماه رجب سفارش و توصیه شده که براى امور دنیایى و رهایى از مشکلات آخرتى انسان مفید است. ماه رجب و دعا یکى از چیزهایى که در ماه رجب پسندیده است دعا است، که مرحوم مجلسى و حاج شیخ عباس قمى آنها را در موارد مختلف گزارش کرده‏اند. از جمله این دعاها که بسیار هم سفارش شده است سید بن طاووس از محمد بن ذکوان که این مرد آن قدر در حال سجده گریه کرد که نابینا شد مى‏گوید: به حضرت امام صادق(ع) گفتم لطفاً براى ماه رجب مرا دعایى تعلیم دهید که از طرف خداى متعال به وسیله آن سود ببرم حضرت فرمود:در تعقیب نمازهاى صبح و شام هر روز این ماه این دعا را بخوان: «یا من ارجوه لکلّ خیر و آمن سخطه عند کلّ شر یا من یعطى الکثیر بالقلیل یا من یعطى من سئله یا من یعطى من لم یسئله و من لم یعرفه تحنّنا منه و رحمة اعطنى بمسئلتى ایّاک جمیع خیر الدّنیا و جمیع خیر الآخرة و اصرف عنّى بمسئلتى ایّاک جمیع شرّ الدّنیا و شرّ الآخرة فأنّه غیر منقوصٍ ما اعطیت وزدنى من فضلک یا کریم، اى آنکه در هر چیزى به تو امید دارم و از خشمش در هر تسرّى و بدى ایمن هستم، اى آنکه در برابر اندک بسیار عطا کند، اى آنکه به هر کس که بخواهد عطاهاى بسیار نماید، اى آنکه به کسى که از او چیزى نخواهد و کسیکه از راه مهرورزى و رحتمش او را نشناسد عطا مى‏کند، خواهشى که از تو دارم همه خیر دنیا و همه خوبیهاى آخرت را به من عطا کن، درخواست دیگرم از تو این است که بدى‏هاى دنیا و بدى آخرت را از من دور کنى زیرا کاسته نشود هر آنچه عطا کنى و براى من از فضل و بخشش خودت بیفزا اى با کرامت.» محمد بن ذکوان مى‏گوید، سپس حضرت محاسن خود را به دست چپ گرفت و با حالت تضرّع و خشوع در حالى که انگشت سبّابه دست راست را حرکت مى‏داد ادامه دعا را مى‏خواند: «یا ذاالجلال و الأکرام یا ذالنّعماء و الجود یا ذالمنّ و الطّول حرّم شیبتى على النّار؛اى صاحب جلال و کرم، اى صاحب نعمت‏ها و بخشش‏ها، اى صاحب منّت وجودها، موى سفیدم را بر آتش دوزخ حرام کن.»(11) در حدیثى دیگر از پیامبر(ص) گزارش شده که فرمود:
 هر کس در ماه رجب این عبارت را صدبار بگوید: «استغفر اللّه الّذى لا اله الّا هو وحده لاشریک له واتوب الیه؛و با صدقه این ماه را به پایان ببرد، پاداش صد شهید را دارد و اگر در ماه رجب از دنیا برود خدا از او راضى مى‏باشد.»(12) و نیز در حدیث دیگرى آمده است که هر کسى دوست دارد که جایگاه خود را در بهشت ببیند و براى او نشان داده شود در ماه رجب یک روز روزه بگیرد و چهار رکعت نماز بخواند در رکعت اول صدبار قل هو اللّه احد، در رکعت دوم دویست بار قل هو اللّه احد بخواند. از اینگونه احادیث فراوان است که در فضیلت این ماه وارد شده است. لیلة الرغائب‏ از جمله شبهاى بزرگ و با عظمت ماه رجب شب جمعه اول این ماه است.معروف به لیلة الرغائب، اعمال مخصوصى در این شب ذکر شده که به واسطه آن اعمال برکات و پاداش فراوان بر انسان سرازیر مى‏شود. رغائب جمع رغیبه است به معنى «امرٌ مرغوب فیه عکاء کثیر» یعنى شبى که در آن عطاها و مواهب فراوان بدست مى‏آید در حدیث است شب جمعه اول این ماه احیاء و بیدارى و نیایش فضیلت ویژه دارد و موجب دست‏یابى به عطایاى ارزشمند حضرت پروردگار است، در حدیث است که رسول خدا(ص) فرمود: ملائکه این شب را به این نام نهادند و محدثان در کتاب‏هاى دعا نمازى با کیفیت مخصوصى در این شب ذکر کرده‏اند که پیامبر(ص) فرمود:
هر کس این نماز را در این شب انجام دهد ثواب این نماز به نیکوترین صورت با روى خندان و درخشان و با زبانى فصیح در شب اول قبر در حضور این فرد ظاهر شود و به او مى‏گوید: اى دوست من مژده مى‏دهم تو را که از هر شدّت و سختى نجات یافتى، نمازگزار مى‏گوید: تو کیستى که من تاکنون چنین صورتى زیبا با چنین جلوه‏اى ندیدم و سخنى شیرین‏تر از کلام تو نشنیده‏ام و بویى بهتر از بوى تو نبوئیدم در پاسخ مى‏گوید: من همان نماز لیلة الرغائبم که شما انجام دادى. امشب آمده‏ام نزدت باشم تا حق را ادا کنم و مونس تنهایى تو باشم و وحشت را از تو بردارم و چون در صور دمیده شود من در عرصه قیامت سایه بر سر تو خواهم افکند پس خوشحال باش که خیر از تو معدوم نخواهد شد. کیفیت نماز در مفاتیح الجنان ذکر شده است مى‏توانید مراجعه کنید. سیزدهم ماه رجب‏ از جمله فضیلت ماه رجب آن است که ایام البیض در آن واقع شده یعنى روز سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم و اعتکاف براى خدا و روزه‏دارى، در آموزه‏هاى دینى بر آن تأکید و سفارش شده است. و نیز ولادت حضرت امیرالمؤمنین على(ع) در روز سیزدهم همین ماه واقع شده. بیست و هفتم ماه رجب‏ روز بیست و هفتم ماه رجب روز مبعوث شدن پیامبر اسلام(ص) به رسالت و پیامبرى است و روزه گرفتن در این روز مستحب و ثواب ویژه دارد براى هر کدام از این شب‏ها اعمال مخصوصى ذکر شده که جاى توضیح آن نیست براى اطلاع بیشتر به مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمى مراجعه نمایید. ابن بطوطه در سفرنامه خود مى‏گوید شب مبعث نزد مسلمانان عزیز است بخصوص نزد عراقى‏ها و خراسانى‏ها و بلاد فارس و روم که به لیلة المحیا معروف است مردم گرفتار آن دیار به کنار مضجع شریف مولایشان على(ع) در نجف اشرف مى‏آیند و به شب زنده دارى و اعتکاف مشغول مى‏شوند و حاجات خود را با خواندن دعا و راز و نیاز از خداوند طلب مى‏کنند. هنوز نیمه شب تمام نمى‏شد، بیشتر گرفتاران از جمله مریضان و زمین گیر شده‏گان شفا پیدا مى‏کردند و راه منزل خود را مى‏پیمودند در حالى که صحیح، سالم و تندرست بودند. ابن بطوطه در ادامه مى‏گوید من در همان روزگار در یکى از مسافرخانه‏هاى شهر نجف در نزدیکى قبر شریف آن بزرگ مرد تاریخ سکنى اختیار کرده بودم که سه نفر را دیدم که فلج بودند و توانایى راه رفتن نداشتند. یکى از آنان رومى و دیگرى اصفهانى و سومى اهل خراسان بود پرسیدم چرا خوب نشده‏اید و اینجا مانده‏اید؟ گفتند چون ما به شب بیست و هفتم ماه رجب کنار قبر حضرت امیرالمؤمنین(ع) نرسیدیم که احیا و شب زنده دار باشیم ولى همین جا مى‏مانیم تا شب بیست و هفتم ماه رجب سال آینده تا شفا بگیریم.»(13) اعمال ام داوود یکى از عبادتها و دعاهاى معروف که در ماه رجب به انجام آن تأکید شده، اعمال ام‏داوود است. در کتب حدیث نقل شده، جوانى در عراق که اهل معرفت بود به دست منصور دوانیقى به مدت طولانى در زندان او گرفتار شده بود که نامش داوود بود. مادرش تاب و توان خود را در فراق پسر از دست داده بود، روزى به خدمت امام صادق(ع) رفت و داستان را نقل کرد و از آن حضرت چاره‏جویى نمود. حضرت فرمود:
آیا مى‏دانى این ماه، ماه رجب است و دعا در آن زود به اجابت مى‏رسد آنچه را که مى‏گویم دقیقاً انجام ده تا فرزندت از زندان رهایى یابد. ابتدا سه روز، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم رجب را روزه‏بدار و روز پانزدهم هنگام ظهر غسل کن و 8 رکعت نماز به جا بیاور. (کیفیت نماز در مفاتیح الجنان ذکر شده به آن مراجعه کنید). همین که نماز را خواند پس از مدّت کمى پسرش آزاد شد پس از آن ام داوود خدمت امام صادق(ع) رسید و پس از عرض سلام خبر رهایى پسرش را به او رساند. امام صادق(ع) فرمود: منصور دوانیقى در یکى از شب‏ها جدّم على بن ابى طالب (ع) را در خواب دید که به او هشدار داد: هرچه زودتر فرزندم داوود را آزاد کن و گرنه تو را در آتش مى‏اندازم. منصور هنگامى که آتش را در مقابل خود دید دستور داد که داوود را آزاد کنند.(14) براى اطلاع بیشتر به کتاب‏هاى حدیث مانند امالى صدوق، بحار مجلسى و مفاتیح مراجعه کنید.
پى‏نوشت‏ها:

 1. سید محمد دشتى، معارف و معاریف، ج 6، ماده رجب. 2. بحار، ج 97، ص 39. 3. همان، ص 35. 4. همان، ص 33. 5. همان، ص 38. 6. همان، ص 35. 7. همان، ج 49. 8. همان، ص 37. 9. شیخ صدوق کتاب امالى، ص 11 و بحار، ج 97، ص 33. 10. شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، اعمال ماه رجب. 11. همان. 12. شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، ص 248. 13. بحارالانوار، ج 97، ص 45.