نگاهى به ((موسوعة الأحادیث الطبیة))

مرکز تحقیقات دارالحدیث، به انگیزه ارزیابى احادیث طبى از طریق روش‏هاى تجربى، نگارش احادیث طبى را با نام موسوعة الاحادیث الطبیة از چند سال پیش آغاز نمود.
با عنایت به اینکه ضعف سند احادیث طبى نمى‏تواند دلیل عدم صدور قطعى آنها باشد و با توجه به وجود زمینه‏هاى جعل در این احادیث، پالایش این گونه روایات به منظور بهره‏ورى همگان ـ خصوصاً مراکز علمى ـ از گنجینه علمى اهل بیت(ع) ضرورى مى‏نمود. از این رو، مرکز تحقیقات دارالحدیث، تصمیم گرفت احادیث طبى را جمع آورى و تنظیم نماید تا زمینه تحقیق پژوهشگران در امور گوناگون پزشکى فراهم شود. اکنون که به فضل خداوند متعال و مساعدت همکاران مرکز تحقیقات، این هدف تحقق یافته است، نیم‏نگاهى گذرا به این اثر مى‏اندازیم.
موضوع موسوعه احادیث طبى
طب، هر چند از نظر لغت1 و نصوص اسلامى، شامل درمانِ بیمارى‏هاى جسم و جان است و درمان کننده جسم مانند درمان کننده جان، مظهر اسماى حسناى الهى است. افزون بر این، طبّ تن و روان ارتباط بسیار نزدیکى با هم دارند؛ به گونه‏اى که با روش‏ها و شیوه‏هاى روانى مى‏توان شمارى از بیمارى‏هاى جسمانى را درمان نمود و بر عکس با درمان بیمارى‏هاى جسمانى مى‏توان پاره‏اى از بیمارى‏هاى روانى را نیز برطرف ساخت؛ موضوع این موسوعه شامل احادیثى است که در آنها بهداشت و یا درمان بیمارى‏هاى جسمى مطرح شده است.2
ارزیابى کلّى احادیث طبى
در ارزیابى کلى و بررسى احادیث طبّى، باید به این نکته، توجه کامل شود که ائمه(ع) دانش‏هاى خود ـ به ویژه دانش پزشکى‏ـ را از راه تحصیل کسب نکرده‏اند؛ بلکه از راه ارتباط با خالق هستى به این گونه علوم دست یافته‏اند. آنان هر گاه اراده مى‏کردند که چیزى را بدانند، مى‏دانستند.
امام صادق(ع) مى‏فرماید:
إِنَّ الإِمامَ إِذا شاءَ أَنْ یَعْلَمَ عَلِمَ؛3
امام هرگاه اراده مى‏کرد که بداند، مى‏دانست.
بنابراین، اگر ثابت گردد که اهل بیت(ع) در هر موضوعى از دانش پزشکى نکته‏اى را بیان نموده‏اند؛ قطعاً کلام آنان مطابق با واقع است؛ با توجه به اینکه فلسفه دین، ورود به حرفه پزشکى نبوده است و روایات اسلامى، علم دین را قسیم علم طب شمرده‏اند.4 اهل بیت(ع) به صورت حرفه‏اى وارد مسائل پزشکى نشده‏اند و مردم هم به صورت دائمى ـ که به پزشک مراجعه مى‏کنند ـ به ایشان مراجعه ننموده‏اند. آنچه از ائمه(ع) در زمینه طب وارد شده، به صورت موردى یا کرامت و اعجاز بوده است.
بدیهى است، اگر مردم اهتمام مى‏ورزیدند و از دانش سرشار اهل بیت(ع) بهره مى‏جستند و به صورت متقن، آثار علمى آنان را ثبت و ضبط مى‏نموند، امروز ذخایر علمى و فرهنگى عظیمى در رشته‏هاى مختلف دانش در اختیار بشر مى‏بود؛ اما متأسفانه این امر تحقق نیافت و آنچه که از ایشان درباره موضوعات پزشکى باقى مانده، معمولاً فاقد سند است و زمینه جعل هم در آنها وجود دارد. به همین دلیل، دست‏یابى به میراث علمى ایشان، تلاش‏هاى فراوانى را مى‏طلبد که این کار، تا حدودى در موسوعه احادیث طبى انجام گرفته است.
اقسام احادیث طبى و روش ارائه آنها
احادیث طبى را مى‏توان به چهار دسته تقسیم نمود:
اول. احادیثى که اعجاز پیشوایان دین در درمان بیمارى‏ها است؛
دوم. احادیثى که پیشگیرى از بیمارى‏ها را بیان نموده است ؛
سوم. احادیثى که درمان بیمارى‏ها را از طریق استشفا به قرآن و دعا نقل کرده است؛
چهارم. احادیثى که درباره درمان بیمارى‏ها از راه دارو وارد شده است.
احادیث دسته اول که به اعجاز در مسائل پزشکى مى‏پردازد، از محدوده موسوعه احادیث طبى خارج و در بحث‏هاى نبوت و امامت (قسمت اعجاز) جاى دارد.
احادیث دسته دوم، غالباً با موازین علمى منطبق است و عواملى که براى پیشگیرى در این احادیث مطرح شده است، به معناى علت تامه پیشگیرى نیست؛ از این رو مى‏توان آنها را به عموم مردم ارائه نمود و براى همه قابل استفاده دانست.
احادیث دسته سوم در باره دعا مى‏باشد که با توجه به شرایط اجابت دعا و مجرب بودن دعا در درمان بسیارى از بیمارى‏ها، مى‏توان این احادیث را براى همگان مطرح نمود. هم اکنون در مرکز تحقیقات دارالحدیث این دسته احادیث بررسى مى‏شود و در آینده بخش قابل توجهى از آن ـ به خواست خدا ـ در «موسوعه نهج الدعاء» خواهد آمد.
احادیث دسته چهارم ـ یعنى احادیثى که درمان بیمارى‏ها را از طریق داروهاى خاصى توصیه نموده‏اند ـ احادیثى هستند که بدون ارزیابى کامل، نمى‏توانند مبناى عمل قرار گیرند و نمى‏توان آنها را به پیشوایان دین نسبت داد؛ زیرا زمینه جعل در این‏گونه احادیث وجود دارد. براى عرضه این احادیث و استفاده از آنها مى‏توان با شیوه‏هاى متعددى به ارزیابى احادیث طبى پرداخت که یکى از معتبرترینِ این شیوه‏ها ارزیابى تجربى مى‏باشد. بدون شک بهترین راه براى ارزیابى دقیق احادیث طبى و بهره گیرىِ کامل از آنها، آزمون‏هاى تجربى است. در واقع روش‏هاى تجربى مانند آزمایش و آزمایشگاه، مى‏توانند به عنوان یکى از بهترین قرینه‏ها براى اثبات صحت و سقم احادیث طبى به حساب آیند. خوش‏بختانه در عصر حاضر، امکان بهره‏ورى از آن بیش از هر وقت دیگر فراهم است.
مراحل تحقیق و تدوین موسوعه
در تدوین این موسوعه، ابتدا با کمک نرم‏افزارهاى رایانه‏اى، احادیث طبى و نصوص مربوط به دستگاه‏هاى مختلف بدن از طریق کلید واژه‏هاى اصلى و مرتبط جمع آورى گردید. پس از جمع آورى احادیث و مرتبط ساختن آنها با طرح اولیه، تنظیم ابتدایى روایات بخش سوم انجام شد. در ادامه کار، احادیثى که دیدگاه‏هاى پیشوایان اسلام را درباره علم پزشکى و آداب آن، رهنمودهاى پزشکى، بیمارى و حکمت‏هاى آن، وظایف بیمار، پرستارى، عیادت بیمار و خواص درمانى غذاها و گیاهان بیان کرده‏اند، به این مجموعه افزوده گردید.
پس از تنظیم ابتدایى موسوعه و رفع نسبى نواقص آن، کار استخراج احادیث در بخش مربوط آغاز گردید. در این مرحله، از طریق برنامه‏هاى نرم‏افزارى، جست‏وجوهاى لازم انجام شد. نشانى منابع احادیث به دست آمد و احادیث بر اساس میزان اعتبار آنها تنظیم گردید. در طى انجام تدوین، اگر در مواردى متن قوى‏ترى یافت مى‏شد، جایگزین متن اصلى مى‏گردید.
بعد از استخراج مصادر و تنظیم ابتدایى، متن اولیه کتاب را یکى از پژوهشگران مرکز نقد نموده و بر اساس پیشنهادهاى ارائه شده، مجدداً متن اولیه کتاب به دقت بازبینى گردید و اصلاحات لازم از نظر شکل و محتوا در آن صورت پذیرفت.
آخرین مرحله تدوین موسوعه احادیث طبیه، تهیه مدخل، تحلیل‏ها و بیان‏هاى مورد نیاز بود. با عنایت به نکات جدیدى که هنگام تهیه تحلیل‏ها به نظر مى‏رسید، برخى از ابواب و عناوین جدید افزوده شد، که چینش قبلى بخشى از کتاب را تغییر داد.
گفتنى است، کلیه مراحل تهیه و تنظیم کتاب از آغاز تا انجام، حدود پنج سال به طول انجامید.
ویراستارى، شرح لغات، مقابله و تصحیح، اعراب گذارى و ترجمه مدخل‏ها و تحلیل‏ها اقدامات مهم دیگرى است که کارشناسان خبره، آن‏را انجام و کتاب آماده طبع و نشر گردید.
مخاطب اصلى موسوعه احادیث طبى، پژوهشگران علوم پزشکى هستند. البته بخش پیشگیرى از بیمارى‏ها و خواص خوراکى‏ها نیز مى‏تواند براى عموم مردم مورد بهره‏ورى قرار گیرد. به دیگر سخن: جز فصل‏هاى درمان بیمارى‏ها در بخش سوم، سایر بخش‏هاى این موسوعه براى عموم قابل استفاده است.
سر فصل‏هاى موسوعه احادیث طبى
القسم الاول. الطبابة (طبابت)
الفصل الاول. الطبابة فى منظار الاسلام (طبابت از دیدگاه اسلام).
الفصل الثانى. أهمّ آداب الطبابة (مهم‏ترین آداب پزشکى).
الفصل الثالث. مسئولیة الطبیب (مسئولیت پزشک).
الفصل الرابع. معالجة الجنس ال‏آخر (معاینه جنس مخالف).
الفصل الخامس. التداوى بالمحرّمات (درمان با چیزهاى حرام).
الفصل السادس. إرشادات طبیّة متفرّقة (راهنمایى‏هاى متفرقه طبى).
القسم الثانى. المرض (بیمارى)
الفصل الاول. المرض و مرارته (بیمارى و تلخى آن).
الفصل الثانى. منافع المرض (فواید و حکمت‏هاى بیمارى).
الفصل الثالث. أخلاق المریض (اخلاق بیمار).
الفصل الرابع. التمریض (پرستارى).
الفصل الخامس. عیادة المریض (عیادت بیمار).
القسم الثالث. ما یتعلق بأجهزة البدن (دستگاه‏هاى بدن)
الفصل الاول. القلب و العروق (قلب و عروق)
الفصل الثانى. الدماغ و الأعصاب (مغز و اعصاب).
الفصل الثالث. العین (چشم).
الفصل الرابع. الأُذن (گوش).
الفصل الخامس. جهاز التّنفّس (دستگاه تنفّس).
الفصل السادس. الفم و الأسنان (دهان و دندان).
الفصل السابع. جهاز الهضم و الدفع (دستگاه گوارش).
الفصل الثامن. الدم و الطحال (خون و طحال).
الفصل التاسع. الجلد (پوست).
الفصل العاشر. الشعر (مو).
الفصل الحادى عشر. الظفر (ناخن)
الفصل الثانى عشر. العظام (استخوان).
الفصل الثالث عشر. الجهاز البولى و التناسلى (دستگاه‏هاى ادرارى و تناسلى).
الفصل الرابع عشر. الجنین (جنین).
القسم الرابع. دور الأکل و الشرب فى الصحة و المرض (نقش خوردن و آشامیدن در سلامتى و بیمارى)
الفصل الاول. قلّة الأکل (کم خورى).
الفصل الثانى. الحِمیة (پرهیز).
الفصل الثالث. التّجوّع (گرسنگى کشیدن).
الفصل الرابع. کثرة الأکل (پر خورى).
الفصل الخامس. آداب أکل الطعام (آداب غذا خورى).
الفصل السادس. آداب أکل اللحم (آداب خوردن گوشت).
الفصل السابع. آداب أکل الفاکهة (آداب خوردن میوه).
الفصل الثامن. آداب الشرب (آداب نوشیدن).
الفصل التاسع. وجبات الأکل (دفعات غذا خوردن).
القسم الخامس. التداوی بالأغذیة و العقاقیر (درمان با غذاها و گیاهان دارویى)
در این بخش، آثار و خواص 60 گیاه و میوه مورد بررسى قرار گرفته است که به دلیل اختصار از ذکر اسامى آنها خوددارى مى‏کنیم.
 پى‏نوشت‏ها:
1. الطبُّ ـ مثلَّثة الطاء ـ: علاج الجسم و النفس، القاموس المحیط، ج 1، ص 96.
2. امروزه در طب نوین، مفهوم و گستره طب شامل تمامى موارد جسمى و روانى و روحى مى‏باشد. براى توضیح بیشتر مى‏توان به مقاله «نگرشى نوین به طب» در همین شماره مراجعه نمود.
3. الکافى، ج 1، ص 258، ح 1. در این زمینه ر. ک: أهل البیت فى الکتاب و السنة، القسم الرابع، علم أهل البیت.
4. رسول الله: العلم علمان: علم الادیان و علم الابدان. بحار الانوار، ج 1، ص 220، ح 52؛ کنزالفوائد، ج2، ص 107؛ معدن الجواهر، ص 25.