طرح کتاب درسى علوم حدیث (1)

مقدمه:
سنت که برگرفته از حدیث است، پس از قرآن کریم دومین رکن آموزه‏هاى دین به شمار مى‏رود. استفاده از این منبع فیاض، محتاج شناخت راه‏کارها و روش‏هایى است که «منطق فهم صحیح حدیث» وابسته به آن مى‏باشد.
طرح نامه «علوم حدیثى» در صدد آن است که مخاطب را با منابع، اهداف، مسائل و روش‏هاى صحیح استفاده از حدیث آشنا گرداند.
مقصود از علوم حدیثى، مجموعه‏اى از دانش‏هاى زیر است:
1. تاریخ حدیث: وضعیت حدیث و نقل و کتابت آن در روزگار پیامبر(ص) و مواجهه متفاوت اصحاب با آن، منع نگارش و نقل حدیث پس از رحلت پیامبر(ص) تا سال 100 هجرى، آثار منع از تدوین، سرگذشت حدیث در میان شیعیان و استفاده آنان از علوم ائمه(ع) برخى مباحث این علم است.
2. آشنایى با منابع حدیث (منبع‏شناسى): تاکنون کتاب‏هاى متفاوت و متنوعى در زمینه حدیث تألیف شده است. موقعیت زمانى نگارش، قدرت علمى نویسنده، نوع نگارش، منابع مورد استفاده، قدمت تا تأخر زمان نگارش و... از معیارهایى است که موجب تفاوت اعتبار کتاب و نوع استفاده از آن است.
هر مصدر حدیثى باید با معیارهاى بالا سنجیده شود و نتیجه به دست آمده به گونه‏اى شفاف در معرض دید محققان قرار گیرد.
3. مصطلحات الحدیث: براى استفاده از ذخایر پیشینیان، آشنایى با اصطلاحات آنان، لازم و ضرورى است. با این آشنایى مى‏توان با دقایق نظرات و پژوهش‏هاى آنان ارتباط برقرار کرد.
4. رجال: استنتاج نظرات شارع مقدس در گرو آن است که احادیث را به گونه‏اى مطمئن و عقلایى به دست آوریم. رایج‏ترین راه، اطمینان به قول اشخاص ثقه و راستگو مى‏باشد. علم رجال در پى شناسایى راویان ثقه و غیر ثقه است.
5. فقه الحدیث: سرآمد دانش‏هاى حدیثى، فقه الحدیث است که به معناى «آشنایى کامل، دقیق و عمیق حدیث» مى‏باشد.
این علم، مجموعه‏اى از دانش‏هاى کوچک‏تر است که به اجمال معرفى مى‏گردند:
1 ـ 5. غریب الحدیث: دانستن معناى اصلى و استعمالى لغات غریب، استعارات، کنایات و همچنین روش‏هاى استفاده از منابع غریب الحدیث بعضى موضوعات این دانش است.
2 ـ 5. خانواده حدیث: نمى‏توان به صرف دیدن یک حدیث و یا یک گروه از احادیث، نظرى را به شارع منتسب کرد. این امر باید پس از جمع‏آورى تمامى آیات و روایاتى که در موضوع دخیل است، انجام گیرد. مجموعه آیات و روایات مربوط به یک موضوع را «خانواده حدیث» مى‏نامیم. خانواده حدیث تقطیع صورت گرفته در بعضى روایات و تأیید مضمونى یک حدیث را نیز روشن مى‏کند.
3 ـ 5. اسباب ورود حدیث: دلیل صدور یک حدیث، ما را در فضاى مناسب با فهم معناى حدیث قرار مى‏دهد و اطلاق یا عموم آن و حتى بدفهمى و متشابه بودن آن را زایل مى‏کند.
4 ـ 5. تعارض اخبار: تعارض اخبار از مشکلاتى است که محقق حدیث با آن دست به گریبان است. علل تعارض اخبار، راه‏هاى جمع بین اخبار به ظاهر متعارض و... در پى گشودن این مشکل است.
5 ـ 5. احادیث موضوع: راه‏هاى شناخت احادیث مجعول از طریق نقد متن و مقایسه با آیات قرآن، ضروریات دین و مذهب، مسلمات تاریخى، عقل فطرى و... به دست مى‏آید. شناخت احادیث موضوع بسیار مشکل است؛ زیرا انتساب سخنى به شارع یا رد انتساب سخنى از شارع را به دنبال دارد.
6 ـ 5. شناخت شروح: براى به دست آوردن نظرات دانشمندان، چاره‏اى جز مراجعه به کتاب‏هاى شرح الحدیث نیست. توجه به تخصص و دقت نظر هر یک از علما ما را در این راه یارى مى‏کند.
7 ـ 5. شناخت عوامل تحریف: تحریف‏ها و تغییرهاى خواسته یا ناخواسته، اشتباهات کاتبان، تحریف‏هاى لفظى و معنوى و... از جمله عوامل عدم فهم صحیح حدیث هستند.
8 ـ 5. نسخه‏شناسى.
9 ـ 5. شناخت پیش‏فرض‏هاى بیرونى که بر ذهن محقق تأثیر مى‏گذارد.
10 ـ 5. تدبر عمیق در روایات و توجه کامل به احتمالات مختلفى که در فهم دقیق حدیث تأثیرگذار است.
سرفصل‏هاى متن درسى علوم حدیث (1)
طرح کتاب درسى «علوم حدیث (1)» که شامل سرفصل‏هاى این ماده درسى است، در گروه «علوم حدیث» دفتر تألیف و نشر متون درسى حوزه بررسى و تصویب گردیده است. در این طرح مجموع مباحث حجّیت حدیث، تاریخ حدیث، کتاب‏شناسى حدیث و مصطلحات حدیث در نزدیک به نود جلسه درسى مطرح شده‏اند. امید است صاحب نظران و اساتید با مطالعه و بررسى این طرح، نظرات خود را به این دفتر منعکس کنند.
بخش اول: آشنایى با علوم حدیثى
مقدمه
ضرورت و اهمیت بحث
روش بحث
فصل 1. کلیات و مفاهیم
حدیث
خبر
روایت
اثر
سنت
متن
سند
فصل 2. علوم حدیثى
تاریخ حدیث
مصطلح الحدیث
غریب الحدیث
علل الحدیث
اسباب ورود حدیث
فقه الحدیث
رجال
فصل 3. حجیت سنت
کاربردها
تأثیر حدیث بر علوم مختلف
فقه
تفسیر
کلام
اخلاق
تاریخ
سایر علوم.
فصل 4. اخبارى‏گرى و اخبارگرایى
بخش دوم: تاریخ حدیث شیعه
فصل 1. توصیه معصومین(ع) به کتابت و تدوین حدیث
فصل 2. تلاش‏هاى حدیثى امیرالمؤمنین(ع)
کتاب امام على(ع)
صحیفه امام على(ع)
نامه‏هاى امیرالمؤمنین(ع)
خطبه‏هاى امیرالمؤمنین(ع)
نقش امام على(ع) در پالایش حدیث
ضمیمه (متن‏خوانى)
فصل 3. تلاش‏هاى حدیثى اصحاب پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع)
سلمان
ابوذر
جابر بن عبدالله
عبدالله بن عباس
ابورافع و پسرانش
سلیم بن قیس
اصبغ بن نباته
حارث اعور
زید بن وهب
فصل 4. حدیث در روزگار امام حسن(ع) و امام حسین(ع)
فصل 5. کوشش‏هاى امام سجاد(ع)
صحیفه سجادیه
صحیفه زهد
سایر ادعیه
ضمیمه (متن‏خوانى)
فصل 6. حدیث در روزگار صادقین(ع)
مقدمه: عصر شکوفایى
زمینه‏ها
رفع منع
دگرگونى‏هاى سیاسى
دگرگونى‏هاى فرهنگى
کوشش‏هاى امام باقر(ع)
کوشش‏هاى امام صادق(ع)
تلاش‏هاى اصحاب صادقین(ع)
زراره
محمدبن مسلم
ابوبصیر مرادى
برید بن معاویه
حلبى
حریز
اصول اربعمائه
فصل 7. حدیث در روزگار امام کاظم(ع)
مسائل على بن جعفر
ضمیمه (متن‏خوانى)
فصل 8. حدیث در روزگار امام رضا(ع)
صحیفة الرضا(ع)
طب الرضا(ع)
رساله ذهبیه
ضمیمه (متن خوانى)
ضمیمه (بطلان انتساب فقه الرضا(ع) به امام رضا(ع))
تلاش‏هاى حدیثى اصحاب امام رضا(ع)
یونس بن عبدالرحمن
ابن ابى عمیر
صفوان بن یحى
بزنطى
فصل 9. حدیث در روزگار ائمه متأخر(ع)
مکاتبات و توقیعات
وکالت و نیابت
فصل 10: عرضه و نقد حدیث
بخش سوم: تاریخ حدیث اهل سنت
فصل 1. کتابت حدیث در عصر پیامبر(ص)
عبدالله بن عمرو بن عاص
ابوبکر
ابوهریره
عایشه
فصل 2. منع از تدوین و نقل حدیث
ابوبکر
عمر
بنى امیه
فصل 3. انگیزه‏هاى منع
بررسى توجیهات و پاسخ آن‏ها
انگیزه‏هاى واقعى
فصل 4. آثار منع
فصل 5. آغاز کتابت حدیث
عمر بن عبدالعزیز و فرمان وى
دلایل امر به تدوین
فصل 6. نخستین تدوین‏گران اهل سنت
فصل 7. گونه‏هاى نگارشى اهل سنت
بخش چهارم: تدوین و نگارش (شیعه)
فصل 1. گونه‏هاى گوناگون نگارشى شیعه
فصل 2. تک نگارى‏ها
اصول اربعمائه
مصنفات و کتب
زهد (حسین بن سعید)
محاسن (برقى)
بصائر (صفار)
غیبت (نعمانى)
غیبت (طوسى)
تحف العقول
امالى‏ها
صدوق
مفید
طوسى
کتاب‏هاى شیخ صدوق
خصال
معانى الاخبار
علل الشرائع
عیون اخبار الرضا(ع)
سایر کتب صدوق
ضمیمه (هر کتاب 2 صفحه متن‏خوانى دارد)
فصل 3. جوامع حدیثى اولیه شیعه
الکافى
من لایحضره الفقیه
تهذیب الاحکام
الاستبصار (براى مطالعه)
فصل 4. نهج البلاغه
ضمیمه (متن خوانى 10 تا 15 صفحه)
ضمیمه (سایر کتبى که سخنان امام على(ع) را جمع کرده‏اند)
فصل 5. دوران فترت (قرن 6 تا 10)
احتجاج طبرسى
مکارم الاخلاق
تنبیه الخواطر
کتاب‏هاى سید بن طاووس
تلاش‏هاى حدیثى شهید اول
منتقى الجمان
فصل 6. شکوفایى دوباره
جوامع حدیثى متأخر
وافى
وسائل الشیعه
بحارالانوار
سایر کتب
عوالم العلوم
مستدرک الوسائل
البحر الزخّار
جامع احادیث الشیعه
میزان الحکمة
الحیاة
مکاتیب الرسول
فصل 7. تفاسیر روایى
تفسیر قمى
تفسیر عیاشى
تفسیر نور الثقلین (و کنز الدقائق)
تفسیر البرهان
روایات تفسیرى بحارالانوار
فصل 8. کتب ادعیه و مزار
فصل 31. اربعین نویسى
(کلاً هر کتاب ضمیمه‏اى 1 تا چند صفحه‏اى براى متن‏خوانى دارد)
فصل 9. سایر کتاب‏هاى حدیثى شیعه (براى مطالعه)
بخش پنجم: تدوین و نگارش (اهل سنت)
فصل 1. بعضى مصادر اولیه مهم
موطأ مالک
مسند ابن حنبل
مصنف عبدالرزاق
فصل 2. صحاح سته
صحیح بخارى
صحیح مسلم
سنن ابى داود
ضمیمه: سایر کتب (براى مطالعه)
فصل 3. سایر کتب
مستدرک حاکم
سنن بیهقى
جامع الأصول
مجمع الزوائد
کتب سیوطى
کنز العمال
نضرة النعیم
ضمیمه 1. متن‏خوانى هر کتاب
ضمیمه 2. سایر کتاب‏هاى حدیثى اهل سنت (براى مطالعه)
بخش ششم: مصطلح الحدیث (درایه)
فصل 1. آشنایى با اصطلاحات و فواید آن
فصل 2. اصطلاحات مربوط به متن حدیث
فصل 3. اصطلاحات مربوط به سند حدیث
فصل 4. اصطلاحات مربوط به راویان حدیث
فصل 5. اصطلاحات مربوط به کتاب‏هاى حدیثى
فصل 6. اصطلاحات مربوط به طرق تحمل حدیث
فصل 7. اصطلاحات مربوط به رجال
فصل 8. اصطلاحات مشترک
فصل 9. اصطلاحات دیگر
فصل 10. مرجع‏شناسى اصطلاحات اهل سنت
معرفة علوم الحدیث (حاکم)
علوم الحدیث (ابن صلاح)
کفایه (خطیب)
قواعد التحدیث (قاسمى)
الفیه سیوطى و شروح آن (فتح المغیث و...)
فصل 11. مرجع‏شناسى اصطلاحات شیعه.
الرعایة (شهید)
الوجیزة (شیخ بهایى)
ارجوزة (بحرالعلوم)
مقباس الهدایة (مامقانى)