تفسیر راهنما از آغاز تا کنون

نویسنده: آیة الله اکبر هاشمى رفسنجانى و جمعى از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن
سبک تفسیرى: ترتیبى - تقطیعى
هدف: تهیه معجم موضوعى قرآن
تعداد مجلدات: بیست جلد که تا سال 1380 دوازده مجلد آن به چاپ رسیده است.
نوبت چاپ: چاپ اول جز مجلد یکم که چاپ دوم شده است.
ناشر: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم
آغاز کار
22 دفتر دویست‏برگى حاصل تلاش آیة الله آقاى هاشمى رفسنجانى در زندان اوین از دى ماه 1354 تا پیروزى انقلاب اسلامى در 1357 است که به صورت سى‏هزار برداشت‏با هشت‏هزار عنوان پایه اولیه «تفسیر راهنما» را بنا نهاد. این دفترها در سال 1366 به دفتر تبلیغات اسلامى واگذار شد. براى تکمیل این کار مرکز فرهنگ و معارف قرآن تاسیس شد و محققان آن به کار پژوهش، تدوین و نگارش همت گماشتند.
محققان این مرکز در گروه‏هاى پنج‏نفره آن برداشت‏ها را بررسى و تکمیل کرده و در گروه‏هاى سه نفره به تصویب نهایى رساندند. از چاپ اولین مجلد آن در سال 1371 تا سال 1376 که چاپ دوم آن عرضه شد سبک ارائه برداشت‏ها تکامل یافت و کاستى‏هاى آن جبران شد تا آن‏که در سال 1378 و هم‏زمان با انتشار مجلد هشتم ترجمه آیات نیز به آن ضمیه شد.
گرچه براى پیش‏گیرى از حجم نامناسب، تا مجلد ششم سوره‏هاى بزرگ تقطیع شده است ولى از سوره توبه تا پایان قرآن تمام سوره‏هاى هر مجلد به صورت کامل در آن قرار گرفته است.
برداشت‏هاى هر آیه با تفکیک از یکدیگر شماره زده شده و در فهرست نمایه‏اى در پایان هر آیه به آن ارجاع داده شده است.
به این ترتیب خواننده مى‏تواند موضوعات هر آیه را به اجمال و تفصیل ببیند و موضوع انتخابى خود را از آن گزینش کند.
در پایان هر کتاب، فهرستى جامع از تمام موضوعات آیاتى که در آن مجلد تفسیر شده است‏به صورت الفبایى - موضوعى تهیه شده است که محققان را از راه موضوعات کلى به ریزترین مطالب آیات راهنمایى مى‏کند. این فهرست‏هاى جامع در نهایت همراه با آدرس آیات مربوط به آن به قرآن پژوهان عرضه خواهد شد و هم اکنون کتاب «فرهنگ قرآن‏» با کمک گرفتن از آن نمایه‏ها و تلفیق کردن با تحقیقات ارزشمند محققان دیگر به طبع رسیده و کلیدى براى فهم مفاهیم و موضوعات قرآن کریم است.
بخش اول: سبک تفسیر راهنما
1. توجه به روایات: این تفسیر در زمره تفسیرهاى روایى نیست ولى روایاتى را که به بیان ظاهر آیات پرداخته‏اند و ابهامى از آن را زایل ساخته‏اند در پایان آیه مربوطه آورده و متن عربى و ترجمه فارسى آن‏ها را پس از برداشت‏هاى هر آیه ضمیمه کرده است. مرکز فرهنگ و معارف قرآن در نظر دارد روایاتى که به تاویل آیات و یا تطبیق مصداق‏هاى خاص نظر دارد براى تکمیل و تحقیق بیشتر و ارائه در قالب تفسیر ماثور جمع‏آورى کرده در طرحى مستقل به آن بپردازد.
2. اعتماد به ظاهر آیات: در سرتاسر این تفسیر حجیت داشتن ظواهر قرآن مشهود است. گرچه رعایت‏سبک ترتیبى - تطبیقى که تفسیر راهنما را از دیگر تفاسیر ممتاز ساخته است،به نویسندگان آن اجازه نداده است که بین آیات ناسخ و منسوخ و حتى عام و خاص به قضاوت نشسته و نتیجه آن را به صورت دیدگاه قرآن در آن موضوع ارائه دهند. امید است این مهم به صورتى دیگر تامین شود و به بانک اطلاعات مرکز فرهنگ و معارف غنا بخشد.
3. ارتباط آیات: محققان از ارتباط جمله‏ها و بندهاى هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتى که در مجموعه‏اى مرتبط قرار گرفته‏اند، نکته‏هاى خوبى استخراج کرده‏اند.
4. ساختار ادبى: در سراسر تفسیر، نویسندگان آن به ساختار ادبى آیه نظر داشته و توجه به لغت‏ها و ترکیب‏هاى آیه مایه پیدایش برداشت‏هاى جدیدى شده است.
5. قیدها و صفت‏ها: هر صفت‏یا قیدى که در آیه آمده است منبعى براى کسب نکته‏ها قرار گرفته و حتى جایگاه حروف در آیه نیز گاه به دقت‏بررسى شده و راز استعمال آن به صورت برداشت مستقل مطرح شده است.
6. شان نزول‏ها: شان نزول‏هایى که محققان این تفسیر آن را معتبر شناخته‏اند به برداشت‏ها کمک کرده است و آن‏ها را افزایش داده یا قیدى به آن افزوده است.
7. الغاى خصوصیت: «الغاى خصوصیت‏» یکى از شیوه‏هاى برگزیده این تفسیر است که براساس آن از آیاتى که به ظاهر درباره شخص یا موضوع خاصى سخن گفته است نکته‏هایى کلى و جامع استفاده شده است.
8. مفهوم‏گیرى: از شیوه‏هاى دیگرى که در این تفسیر مایه دست‏یابى به بسیارى از برداشت‏ها شده «مفهوم‏گیرى‏» از آیات است. البته برداشت‏هایى که لازمه مفاد آیه مى‏باشد گرچه به تامل نیازمند باشد، حتى‏المقدور از قلم دور نمانده است.
9. نقل قول‏ها: قرآن هرگاه سخنى را از دیگرى نقل مى‏کند، این نکته بدیهى مى‏نماید که درباره اثبات یا نفى آن نظر دارد و آن را به منظور آموختن نکته‏اى مثبت‏یا منفى نقل کرده است. نویسندگان تفسیر راهنما این مبنا را باور داشته و براساس آن برداشت‏هاى مفیدى ثبت کرده‏اند.
10. آراء مفسران: تفسیر راهنما را نمى‏توان کتابى که جامع‏نظرها و آرا باشد معرفى کرد. گروه‏هاى تفسیرى خود را به مطالعه دقیق ده تفسیر از جمله المیزان و مجمع‏البیان ملزم ساخته بودند ولى هرگز به صرف وجود یک قول، آن را به برداشتى هر چند احتمالى تبدیل نکرده‏اند، بلکه تنها به نکاتى عنایت ورزیده‏اند که پس از مطالعه تفاسیر، خود نیز آن را پسندیده یا محتمل دیده‏اند. در نتیجه کمتر موردى مى‏توان یافت که سخنى را با استناد به یکى از مفسران آورده باشند.
آن‏ها در مراجعه به تفاسیر تنها به تفسیرهاى شیعه اکتفا نکرده بلکه از تفاسیر اهل‏سنت نیز بهره برده‏اند و آن‏جا که مفسرى به دور از تعصبات نادرست، سخنى صحیح آورده است، استفاده کرده و برداشت‏هاى خود را غنى ساخته‏اند.
11. کتاب‏هاى لغت: مراجعه به کتاب لغت‏براى مفسر اجتناب‏ناپذیر است. او هر چند عرب‏زبان باشد باید لغت را در استعمال عصر ظهور اسلام در نظر گیرد و از آیه همان معنایى را بفهمد که عرب‏هاى مکه و مدینه در آن زمان مى‏فهمیدند.
در آیین‏نامه‏هایى که نویسندگان تفسیر راهنما خود را به آن ملزم ساخته‏اند نام کتاب‏هایى خاص به عنوان منابع اصلى لغت آمده است که عبارتند از: مفردات راغب، لسان‏العرب، القاموس المحیط، المصباح المنیر، معجم مقاییس اللغه، تاج‏العروس، النهایة، الصحاح.
بدیهى است‏سخن اهل‏لغت را تنها در صورتى پذیرفته‏اند که به آن‏ها اطمینان داده است، زیرا هر مفسر و یا مترجم قرآن مى‏داند که صرف وجود معنایى در کتاب‏هاى لغت دلیل صحت و یا اراده آن از کلام نیست.
12. توضیحات: اگر گفته شود براى دانشجویان و طلاب مفیدترین بخش‏هاى تفسیر راهنما همان توضیحاتى است که ذیل برداشت‏ها آمده است، سخنى گزاف نیست، زیرا برخى نکات آیه تنها با توجه به آن‏چه در توضیحات آمده است ذهن مخاطب را به خود جلب مى‏کند و براى کسى که بخواهد بدون مراجعه به آن، برداشت‏ها را مطالعه کند سؤال‏هاى زیادى بى‏جواب خواهد ماند.
علاوه این‏که گاه در توضیحات، احتمالات گوناگونى در مصداق‏هاى آیه بیان مى‏شود که چون در متن برداشت‏ها نیامده است از راه فهرست‏هاى آخر آیه و نیز آخر کتاب به آن دست نمى‏یابند.
13. برداشت‏هاى احتمالى: تفاسیر گوناگونى که تاکنون بر قرآن نوشته شده است گاه نکته‏هایى را بیان کرده‏اند که نه مى‏توان آن را به راحتى پذیرفت و نه مى‏توان به آن بى‏اعتنا ماند.
نویسندگان تفسیر راهنما از طرفى ثبت این نکته‏ها را براى تهیه فهرستى جامع از مطالب قرآن ضرورى دیده‏اند و از طرفى دیگر نخواسته‏اند صحت آن نکته‏ها را به مخاطب القا کرده باشند، انتخاب علامت‏ستاره که نه نور خورشید دارد و نه تاریک است‏براى این برداشت‏ها آن‏ها را از مطالب دیگر آیه ممتاز ساخته است تا کسانى که مایلند احتمالات نه چندان قوى را نیز دیده باشند به خواسته خود برسند.
14. ترجمه آیات: انگیزه اصلى آیة‏الله آقاى هاشمى رفسنجانى و مرکز فرهنگ و معارف قرآن، تهیه فهرستى جامع از مطالب قرآن بود و براى این هدف نیازى به ترجمه احساس نمى‏شد تا زمانى که تفسیر به چاپ رسید و محققان با مراجعه به آن دریافتند که براى فهم آیه وجود ترجمه‏اى که با برداشت‏ها مطابقت کامل داشته باشد ضرورى است.
ترجمه‏اى که هم‏اکنون از مجلد هشتم به بعد ذیل آیات قرار گرفته است از ترجمه‏هاى دیگر دو امتیاز قابل توجه دارد: نخست این که تا حد امکان با فهم نویسندگان تفسیر راهنما هم‏آهنگ شده است و دیگر این که سعى شده است از خطاهایى که گاه در ترجمه‏هاى دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند.
15. هم‏آهنگى با اصطلاح‏نامه قرآنى: مرکز فرهنگ و معارف قرآن براى تهیه اصطلاح‏نامه‏اى که بتواند نیاز دائرة‏المعارف قرآنى و نیز فهرست‏نگارى تمام کتاب‏هاى قرآنى را تامین کند راهى جز ابداع عناوین جدید نداشت‏به آن امید که در بانک عظیم اطلاعات قرآنى بتواند راه‏گشاى کسانى باشد که در موضوعات قرآنى به تحقیق مى‏پردازند، نویسندگان تفسیر راهنما کلمات هر برداشت را باید به‏گونه‏اى انتخاب مى‏کردند که در نمایه‏سازى نهایى، با آن اصطلاح‏نامه هم‏آهنگ باشد از این‏رو از تعبیرات متنوع پرهیز کرده‏اند; این کار گرچه از زیبایى جمله‏ها کاسته است در نهایت‏براى معجم مطالب قرآنى کارسازتر است.
16. نمایه‏ها: اصلى‏ترین هدف تفسیر راهنما را نمایه‏هاى آن تامین مى‏کند این نمایه‏ها که نشان مى‏دهد در هر آیه چند مطلب و چه مطلبى وجود دارد، ذیل هر آیه و به ترتیب عناوین اصلى و فرعى و تنظیم الفبایى آمده است و در آخر هر مجلد مطالب سوره‏هاى موجود در آن به تفصیل فهرست‏نگارى شده است.
آخرین شکل‏نمایه‏ها -براساس پیش‏بینى مرکز فرهنگ و معارف قرآن این‏گونه خواهد بود که پس از پایان بیست جلد تفسیر راهنما، در سه جلد مستقل تمام موضوعات قرآن با عنوان‏هایى کلى به همراه زیر مجموعه‏هاى آن به چاپ رسد که هر عنوان ریز و درشت‏با آدرس سوره و آیه همراه باشد.
بخش دوم: تنگناها، نقدها و افق‏هاى آینده
1. تنگناها: استخراج تمام مطالب قرآن و فهرست کردن آن -که هدف نهایى تفسیر راهنما است در بخشى از معارف قرآنى قالبى مى‏طلبد که با طرح موجود در تفسیر راهنما سازگار نیست، زیرا:
الف) در لابه‏لاى معارف قرآنى مطالب بسیارى است که پس از ملاحظه چند آیه مختلف درباره یک موضوع استفاده مى‏شود; مثلا: وجود لیلة‏القدر در ماه رمضان از جمع آیه «انا انزلناه فى لیلة القدر» و «شهر رمضان الذى انزل فیه القرآن‏» به دست مى‏آید. ولى این معرفت قرآنى و نظایر آن در قالب موجود تفسیر راهنما قابل ارائه نیست.
ملاحظه عام و خاص و مطلق و مقید و آیاتى که گفته‏مى شود برخى ناسخ دیگرى‏اند نیز از تنگناهایى است که سبک تفسیر راهنما اجازه پرداختن به آن را نداده است.
ب) تکیه بر تک‏تک مطالب کلى یا جزئى که از آیه استفاده مى‏شود و تفکیک آن‏ها براى توجه دادن کسانى که نمایه‏ها و عنوان‏ها را فهرست مى‏کنند لازم است، ولى این تفکیک مطالب گاه به گونه‏اى درآمده است که خواننده گمان مى‏کند مطالب تکرار شده است و گاه عبارت‏ها جذابیت لازم را ندارد.
2. نقدها: با نگاهى گذرا و یا عمیق به تفسیر راهنما، خواننده آن پرسش‏هایى در ذهن خود مى‏یابد که پاسخ آن را مى‏جوید. کمتر کسى است که در این موارد قلم به دست گرفته و انتقادهاى خود را در نامه‏اى نوشته و به مرکز فرهنگ و معارف قرآن ارسال نموده باشد. کشف این پرسش‏ها و تهیه پاسخ مناسب آن و بهره‏گیرى از نقدها و نقطه نظرها آرزویى است که مؤلفان تفسیر راهنما داشته و دارند.
نخستین کسى که به این آرزو جامه عمل پوشید شخص آیة‏الله هاشمى رفسنجانى است که از ابتدا تاکنون تفسیر راهنما را با صبر و حوصله مطالعه کرده و حاشیه‏هاى مفیدى بر آن مرقوم مى‏فرمایند. این تذکرات به همراه نقدهایى که از دیگران مى‏رسد و یا در مجله‏هاى قرآنى به چاپ مى‏رسد مرکز فرهنگ و معارف قرآن را به بازنگرى تفسیر راهنما ترغیب کرده است.
3. افق‏هاى آینده: بازنگرى تفسیر راهنما به شکلى وسیع و جامع از اهداف بلند تهیه کنندگان تفسیر است و به گذشت زمان و جمع‏آورى پیشنهادها و انتقادهاى فراوان نیازمند است. ولى آن‏چه به سرعت مى‏توان به آن رسید نباید فداى کارهاى بزرگ‏تر شود. هم‏اکنون جمعى به بازبینى تفسیر راهنما و حذف زواید و تکمیل نواقص آن پرداخته‏اند تا در چاپ‏هاى بعدى این مجموعه بزرگ را در مجلداتى کمتر و با کیفیتى مطلوب‏تر ارائه دهند تا تهیه و مراجعه به آن براى همه قرآن پژوهان میسر شود و در تمام مجلدات، ترجمه آیات ضمیمه شده و روایات تفسیرى یکسان گردد.
واحد رایانه مرکز فرهنگ و معارف قرآن با تهیه نرم‏افزارى ویژه برداشت‏هاى تفسیر راهنما و نرم‏افزارى جامع‏تر، که در خود دائرة‏المعارف قرآنى و فرهنگ قرآن و فرهنگ تفاسیر را یک‏جا ارائه دهد، گام بلندى در راه نشر قرآن در جوامع اسلامى برخواهد داشت و ترجمه تفسیر راهنما به زبان‏هاى گوناگون که هم‏اکنون ترجمه به زبان اردو جامه عمل پوشیده، طرحى است که مراحل تدوین خود را مى‏گذراند.