نوآوری‌های فقهی امام
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
در عصر و زمان ما مناسب‌ترین فقیهی که توانست بر اساس اصول ثابت و جاودانه اسلام پاسخگوی نیازهای زمان و تحولات جامعه باشد و از چهره اسلام غبار انزوا و کدورت بزداید، رهبر انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) بود. امام خمینی به عنوان فقیهی زمان‌شناس و شجاع در ابراز عقیده و پایبند و متعهد به باورهای دینی از جایگاهی ممتاز در مرجعیت شیعه برخوردار بود.
ایشان از سویی رهبری یک انقلاب موفق را به عهده داشت و در کوران حوادث با نیازهای زمان و مشکلات جامعه پیوند خورده و دیدگاه‌های وی از ذهنیت پیراسته شده بود و از سوی دیگر دارای کرسی تدریس و شاگردان ممتازی در حوزه علمیه قم و نجف اشرف بود. امام خمینی از یک سو دست در سنت داشت و سخت به شریعت پایبند بود و از سوی دیگر پای در واقعیت‌های اجتماعی نهاده بود.
باید برای مسائل متجدده و نیازهای زمان و پرسش‌هایی که در جامعه مطرح می‌شد پاسخ‌هایی را تدارک می‌دید تا جایی که خود به صراحت بیان داشت: «اینجانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی‌دانم، اجتهاد به همان سبک صحیح است و این بدان معنی نیست که فقه اسلام پویا نیست. زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهادند.
مسئله‌ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر سیاست، اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند، بدان معنی که با شناخت دقیق روابط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرق نکرده است واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می‌طلبد، بنابراین مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد.» (صحیفه نور، ج 21، 98).
امام خمینی در دوران زعامت و رهبری خود نوآوری‌های فراوانی را در ابعاد سیاسی - اجتماعی فقه شیعه پایه‌گذاری کرد و یا آن را تعمیق و گسترش بخشید که اجمالا بخشی از آنها را از نظر می‌گذرانیم و طول و تفصیل و شرح و توضیح آنها را به ده‌ها کتاب و رساله که در این زمینه نگاشته شده وامی‌گذاریم که در این مقاله کوتاه مجالی جز ارائه فهرستی کوتاه از این دست نوآوری‌ها نیست.
1- تاسیس نظام جمهوری اسلامی و ارائه نظریه ولایت فقیه: بی‌تردید بارزترین نوآوری امام خمینی در دوران معاصر در حوزه فقه سیاسی تاسیس حکومت دینی بر مبنای ولایت فقیه است، امتیاز ایشان از دو جنبه قابل بررسی است: نخست از جنبه نظری در طرح نظریه ولایت فقیه و پردازش آن به عنوان تئوری نظام جمهوری اسلامی و دیگری از جنبه عملی یعنی توفیق در اقامه حکومت اسلامی و برپا کردن نظام سیاسی در محدوده جغرافیایی ایران اسلامی که هر یک در زمینه خود از موافقان و مخالفان مجال گفت‌وگوهای بسیاری را فراهم آورده است و از بحث‌انگیزترین موضوعات پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده که از زوایای گوناگون مورد پژوهش و نقد و بررسی قرار گرفته است.
2- تاکید امام خمینی بر وحدت مسلمانان از هر مرام و عقیده: امام خمینی همواره و به ویژه پس از تشکیل جمهوری اسلامی بر وحدت مسلمانان و همزیستی مسالمت‌آمیز آنان در کنار یکدیگر و ضرورت رعایت معتقدات همدیگر تاکید داشتند و در چارچوب مرزهای جمهوری اسلامی ایران و همزیستی مسالمت‌آمیز در خارج از مرزها تاکید می‌کردند، ایشان در این ارتباط بیان داشتند: «در جمهوری اسلامی ایران همه برادران سنی و شیعه در کنار هم و با هم برادر و در حقوق مساوی هستند. هرکسی خلاف این را تبلیغ کرد،دشمن اسلام و ایران است.»(صحیفه امام خمینی، ج 13، ص 443)
و در رساله عملیه و مناسک حج خود می‌نویسند: «اگر اول ماه ذی‌الحجه نزد علمای اهل سنت ثابت شد و حکم کردند به اول باید حجاج شیعه از آنها تبعیت کنند و روزی که سایر مسلمین به عرفات می‌روند اینها نیز بروند و حج آنها صحیح است... خارج شدن از مسجدالحرام یا مسجد مدینه در وقتی که جماعت اهل سنت منعقد شد اگر خلاف تقیه باشد جایز نیست و بر شیعیان واجب است.
در این صورت از جماعت آنان تخلف نکنند و نماز را با آنان به جماعت بخوانند و نماز آنها صحیح است و اعاده ندارد... سجده به سنگ‌هایی که در مسجدالحرام است اشکال ندارد و مهر گذاشتن و سجده کردن به آن در حال تقیه حرام است و نماز اشکال پیدا می‌کند و....» (مناسک حج، امام خمینی، 195 – 197)
3- جواز تعیین جایزه در مسابقات و سرگرمی‌ها: امام خمینی تعیین جایزه را منحصر به سیق و رمایه (اسب‌دوانی و تیراندازی) که در کتب فقهی متقدم آمده نمی‌دانند و در دیگر مسابقات و ورزش‌ها و سرگرمی‌ها نیز جایز می‌شمرند و در پاسخ یکی از شاگردانشان می‌فرمایند: «مختص دانستن «رهان» در سیق و رمایه که در جنگ‌های سابق به کار می‌رفته است مربوط به همان زمان‌هاست. با این گونه برداشت‌ها از آیات و روایت، تمدن جدید به کلی باید از میان برود و مردم کوخ‌نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند.» (صحیفه نور، ج 34 / 21).
4- حکم به حلیت موسیقی در غیر موارد لهو و غنا: یکی از مسائلی که همواره مبتلابه جامعه بوده و در مورد کم و کیف آن پرسش می‌شده است، گوش کردن به آواز خوش و شنیدن انواع موسیقی بوده است که چه نوع و چه اندازه آن حلال و چه نوع و چه اندازه آن در چه زمان و مکانی حرام است، در این مورد مباحث گسترده فقهی مطرح شده است.
بی‌تردید غنا و موسیقی – اعم از سنتی و کلاسیک آن – در جهت رذایل اخلاقی و زایل شدن قدرت تعقل حرام است، اما چنانچه موسیقی در جهت گرم کردن مجالس فسق و فجور نباشد و به‌طور عرفی نیز وسیله‌ای در این راستا تلقی نگردد، شنیدن و نواختن آن طبق فتوای امام خمینی بی‌اشکال است، در زمان صدور روایات یعنی عصر ائمه معصومین(ع) موسیقی فقط در مجالس فسق و خوشگذرانی و محفل‌های شرابخواری خلفای اموی و عباسی و طرفداران آنها نواخته می‌شده است و به نظر می‌رسد تحریم ائمه (علیهم‌السلام) با عنایت به عدم تصور عرف از کاربرد عقلایی و حلال آن در آن زمان، متوجه عمل خلفای خوشگذران و عیاش آن زمان بوده است.
امام خمینی (قدس‌سره)، در ارتباط با غنا می‌نویسد: «غنا صدای لهوی است، صدای اهل فسق و گناه، آنچه با مجالس لهو سازگاری دارد، صدای آماده شده برای مجالس لهو و لعب،صدای برانگیزاننده شهوت جنسی، صدایی که عقل را زایل می‌کند و شأن آن را دارد که برای متعارف مردم طرب‌انگیز باشد!» (المکاسب محرمه 1، 198 – 200)
5- فتوا بر جواز و بلکه ضرورت بیمه: از جمله مسائلی که در دوران جدید مطرح شده و عهده‌دار تامین اجتماعی جان و مال افراد جامعه است مقوله بیمه است که چون در گذشته‌های دور سابقه‌ای نداشته و برای فقهای گذشته ناشناخته بوده است، در مشروعیت یا عدم مشروعیت و تبیین جایگاه آن در میان سایر عقود اسلامی مواجه با اختلافات و ا شکال‌هایی بوده است که امام‌خمینی سال‌ها پیش از انقلاب اسلامی به جواز و بلکه به ضرورت آن فتوی داده‌اند و در کتاب تحریرالوسیله خویش در مسائل مستحدثه متعرض احکام آن شده‌اند.
ایشان نه‌تنها قرارداد بیمه را به عنوان یک عقد لازم جایز دانسته‌اند بلکه به ضرورت آن تاکید ورزیده و پس از بیان شرایط انعقاد بیمه و انواع مختلف آن، اعم از بیمه زندگی، بیمه ماشین، بیمه کارمندان و کارگران، آن را از وظایف دولت اسلامی برشمرده‌اند و می‌فرمایند: «بلکه بر دولت‌هاست که اهالی شهر یا سرزمین و یا مملکت خود را بیمه کنند.» (تحریرالوسیله 2 – 610)
6- حکم به جواز مجسمه‌سازی و تصویر: همان‌گونه که اهل فن مستحضرند یکی از مسائلی که در کتاب‌های فقهی به صورت گسترده آمده و روایات زیادی هم در مورد آن رسیده است حکم تحریم ساخت مجسمه و کشیدن تصویر است، تا جایی که در برخی روایات آمده: من جدد قبرا او مثل مثالا فقد خرج عن الاسلام – کسی که قبری را نوسازی کند یا صورت جانداری را بکشد از اسلام خارج شده است.
یا «من صور التماثیل فقدضادالله – کسی که نقاشی کند با خدا به جنگ برخاسته است» و ... مطلبی را که امام خمینی در فتاوای خود بر آن تاکید ورزیدند این بود که: «اخبار باب تجسیم و تصویر به مناسبت حکم و موضوع تماثیل و مجسمه‌هایی بوده که مورد عبادت قرار می‌گرفته است اما در زمان حاضر که اینگونه کارها از جمله هنرها به شمار می‌رود و آثار صحیح و درستی بر آنها مترتب است بعید نیست که بگوییم جایز است.» (المکاسب محرمه، 169- 170).
7 – دیگر نوآوری‌های امام خمینی(ره): علاوه بر آنچه گفته شد، مرحوم امام، فتاوای جدید و نوآوری‌های راهگشایی را در طول حیات فقهی خود مطرح فرمودند که برخی را فهرست‌وار یادآور می‌شویم:
الف – حکم به جواز تشریح پیکر میت و پیوند اعضا
ب – جواز خرید و فروش خون
ج – تمدید مالکیت به مالکیت عرفی
د – اعلام احکام حکومتی به عنوان احکام اولیه اسلام
هـ - جواز تحدیدنسل و جلوگیری از ازدیاد بی‌رویه جمعیت
و – جواز مسابقه و بازی شطرنج بدون قرار دادن پول و قصد قمار
و ده‌ها مورد دیگر از فتاوای راهگشا که در ابواب مختلف فقه از ایشان به یادگار مانده است.
به هر حال امام خمینی همانند هر انسان دیگر، از میان ما رخت برکشید و در سرای جاوید آرمید؛ اما بی‌تردید کاروان تحول فقه همچنان رو به حرکت است و با دگرگونی و تحول زمان همچنان نیازهای جدیدی فراروی فقیهان و کارشناسان مسائل اسلامی قرار دارد که بر اساس اصول و مبانی ثابت شریعت و بازگرداندن فروع به اصول پاسخ‌های لازم را می‌طلبد که در این ارتباط دانشجویان رشته‌های مختلف علوم و معارف اسلامی و فقهای جوان حوزه‌های علمیه باید دامن همت به کمر زنند و پاسخ‌های فقهی لازم را فراروی جامعه قرار دهند.
اما آنچه در این میان باعث تاسف و نگرانی است، اینکه افرادی بدون داشتن صلاحیت علمی و عملی لازم و بدون آشنایی با مبانی اجتهاد و پیش‌نیازهای آن و بدون توجه به شرایط زمان و مکان به اظهارنظر در مبانی دینی و صدور فتوی بپردازند. و تاسف‌بارتر اینکه کسانی بدون توجه به استقلال دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه از قدرت‌های زمان و برای خوشامد این و آن با هرگونه ابراز نظر علمی و فتاوای جدید فقهی پرچم مخالفت برافرازند که این هر دو از آفت‌های رشد و بالندگی مجامع علمی و رشد و پیشرفت مسائل اجتماعی است که متاسفانه هرگز تاریخ اسلام از آسیب این دو دسته در امان نبوده است.
ایشان از سویی رهبری یک انقلاب موفق را به عهده داشت و در کوران حوادث با نیازهای زمان و مشکلات جامعه پیوند خورده و دیدگاه‌های وی از ذهنیت پیراسته شده بود و از سوی دیگر دارای کرسی تدریس و شاگردان ممتازی در حوزه علمیه قم و نجف اشرف بود. امام خمینی از یک سو دست در سنت داشت و سخت به شریعت پایبند بود و از سوی دیگر پای در واقعیت‌های اجتماعی نهاده بود.
باید برای مسائل متجدده و نیازهای زمان و پرسش‌هایی که در جامعه مطرح می‌شد پاسخ‌هایی را تدارک می‌دید تا جایی که خود به صراحت بیان داشت: «اینجانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی‌دانم، اجتهاد به همان سبک صحیح است و این بدان معنی نیست که فقه اسلام پویا نیست. زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهادند.
مسئله‌ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر سیاست، اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند، بدان معنی که با شناخت دقیق روابط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرق نکرده است واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می‌طلبد، بنابراین مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد.» (صحیفه نور، ج 21، 98).
امام خمینی در دوران زعامت و رهبری خود نوآوری‌های فراوانی را در ابعاد سیاسی - اجتماعی فقه شیعه پایه‌گذاری کرد و یا آن را تعمیق و گسترش بخشید که اجمالا بخشی از آنها را از نظر می‌گذرانیم و طول و تفصیل و شرح و توضیح آنها را به ده‌ها کتاب و رساله که در این زمینه نگاشته شده وامی‌گذاریم که در این مقاله کوتاه مجالی جز ارائه فهرستی کوتاه از این دست نوآوری‌ها نیست.
1- تاسیس نظام جمهوری اسلامی و ارائه نظریه ولایت فقیه: بی‌تردید بارزترین نوآوری امام خمینی در دوران معاصر در حوزه فقه سیاسی تاسیس حکومت دینی بر مبنای ولایت فقیه است، امتیاز ایشان از دو جنبه قابل بررسی است: نخست از جنبه نظری در طرح نظریه ولایت فقیه و پردازش آن به عنوان تئوری نظام جمهوری اسلامی و دیگری از جنبه عملی یعنی توفیق در اقامه حکومت اسلامی و برپا کردن نظام سیاسی در محدوده جغرافیایی ایران اسلامی که هر یک در زمینه خود از موافقان و مخالفان مجال گفت‌وگوهای بسیاری را فراهم آورده است و از بحث‌انگیزترین موضوعات پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده که از زوایای گوناگون مورد پژوهش و نقد و بررسی قرار گرفته است.
2- تاکید امام خمینی بر وحدت مسلمانان از هر مرام و عقیده: امام خمینی همواره و به ویژه پس از تشکیل جمهوری اسلامی بر وحدت مسلمانان و همزیستی مسالمت‌آمیز آنان در کنار یکدیگر و ضرورت رعایت معتقدات همدیگر تاکید داشتند و در چارچوب مرزهای جمهوری اسلامی ایران و همزیستی مسالمت‌آمیز در خارج از مرزها تاکید می‌کردند، ایشان در این ارتباط بیان داشتند: «در جمهوری اسلامی ایران همه برادران سنی و شیعه در کنار هم و با هم برادر و در حقوق مساوی هستند. هرکسی خلاف این را تبلیغ کرد،دشمن اسلام و ایران است.»(صحیفه امام خمینی، ج 13، ص 443)
و در رساله عملیه و مناسک حج خود می‌نویسند: «اگر اول ماه ذی‌الحجه نزد علمای اهل سنت ثابت شد و حکم کردند به اول باید حجاج شیعه از آنها تبعیت کنند و روزی که سایر مسلمین به عرفات می‌روند اینها نیز بروند و حج آنها صحیح است... خارج شدن از مسجدالحرام یا مسجد مدینه در وقتی که جماعت اهل سنت منعقد شد اگر خلاف تقیه باشد جایز نیست و بر شیعیان واجب است.
در این صورت از جماعت آنان تخلف نکنند و نماز را با آنان به جماعت بخوانند و نماز آنها صحیح است و اعاده ندارد... سجده به سنگ‌هایی که در مسجدالحرام است اشکال ندارد و مهر گذاشتن و سجده کردن به آن در حال تقیه حرام است و نماز اشکال پیدا می‌کند و....» (مناسک حج، امام خمینی، 195 – 197)
3- جواز تعیین جایزه در مسابقات و سرگرمی‌ها: امام خمینی تعیین جایزه را منحصر به سیق و رمایه (اسب‌دوانی و تیراندازی) که در کتب فقهی متقدم آمده نمی‌دانند و در دیگر مسابقات و ورزش‌ها و سرگرمی‌ها نیز جایز می‌شمرند و در پاسخ یکی از شاگردانشان می‌فرمایند: «مختص دانستن «رهان» در سیق و رمایه که در جنگ‌های سابق به کار می‌رفته است مربوط به همان زمان‌هاست. با این گونه برداشت‌ها از آیات و روایت، تمدن جدید به کلی باید از میان برود و مردم کوخ‌نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند.» (صحیفه نور، ج 34 / 21).
4- حکم به حلیت موسیقی در غیر موارد لهو و غنا: یکی از مسائلی که همواره مبتلابه جامعه بوده و در مورد کم و کیف آن پرسش می‌شده است، گوش کردن به آواز خوش و شنیدن انواع موسیقی بوده است که چه نوع و چه اندازه آن حلال و چه نوع و چه اندازه آن در چه زمان و مکانی حرام است، در این مورد مباحث گسترده فقهی مطرح شده است.
بی‌تردید غنا و موسیقی – اعم از سنتی و کلاسیک آن – در جهت رذایل اخلاقی و زایل شدن قدرت تعقل حرام است، اما چنانچه موسیقی در جهت گرم کردن مجالس فسق و فجور نباشد و به‌طور عرفی نیز وسیله‌ای در این راستا تلقی نگردد، شنیدن و نواختن آن طبق فتوای امام خمینی بی‌اشکال است، در زمان صدور روایات یعنی عصر ائمه معصومین(ع) موسیقی فقط در مجالس فسق و خوشگذرانی و محفل‌های شرابخواری خلفای اموی و عباسی و طرفداران آنها نواخته می‌شده است و به نظر می‌رسد تحریم ائمه (علیهم‌السلام) با عنایت به عدم تصور عرف از کاربرد عقلایی و حلال آن در آن زمان، متوجه عمل خلفای خوشگذران و عیاش آن زمان بوده است.
امام خمینی (قدس‌سره)، در ارتباط با غنا می‌نویسد: «غنا صدای لهوی است، صدای اهل فسق و گناه، آنچه با مجالس لهو سازگاری دارد، صدای آماده شده برای مجالس لهو و لعب،صدای برانگیزاننده شهوت جنسی، صدایی که عقل را زایل می‌کند و شأن آن را دارد که برای متعارف مردم طرب‌انگیز باشد!» (المکاسب محرمه 1، 198 – 200)
5- فتوا بر جواز و بلکه ضرورت بیمه: از جمله مسائلی که در دوران جدید مطرح شده و عهده‌دار تامین اجتماعی جان و مال افراد جامعه است مقوله بیمه است که چون در گذشته‌های دور سابقه‌ای نداشته و برای فقهای گذشته ناشناخته بوده است، در مشروعیت یا عدم مشروعیت و تبیین جایگاه آن در میان سایر عقود اسلامی مواجه با اختلافات و ا شکال‌هایی بوده است که امام‌خمینی سال‌ها پیش از انقلاب اسلامی به جواز و بلکه به ضرورت آن فتوی داده‌اند و در کتاب تحریرالوسیله خویش در مسائل مستحدثه متعرض احکام آن شده‌اند.
ایشان نه‌تنها قرارداد بیمه را به عنوان یک عقد لازم جایز دانسته‌اند بلکه به ضرورت آن تاکید ورزیده و پس از بیان شرایط انعقاد بیمه و انواع مختلف آن، اعم از بیمه زندگی، بیمه ماشین، بیمه کارمندان و کارگران، آن را از وظایف دولت اسلامی برشمرده‌اند و می‌فرمایند: «بلکه بر دولت‌هاست که اهالی شهر یا سرزمین و یا مملکت خود را بیمه کنند.» (تحریرالوسیله 2 – 610)
6- حکم به جواز مجسمه‌سازی و تصویر: همان‌گونه که اهل فن مستحضرند یکی از مسائلی که در کتاب‌های فقهی به صورت گسترده آمده و روایات زیادی هم در مورد آن رسیده است حکم تحریم ساخت مجسمه و کشیدن تصویر است، تا جایی که در برخی روایات آمده: من جدد قبرا او مثل مثالا فقد خرج عن الاسلام – کسی که قبری را نوسازی کند یا صورت جانداری را بکشد از اسلام خارج شده است.
یا «من صور التماثیل فقدضادالله – کسی که نقاشی کند با خدا به جنگ برخاسته است» و ... مطلبی را که امام خمینی در فتاوای خود بر آن تاکید ورزیدند این بود که: «اخبار باب تجسیم و تصویر به مناسبت حکم و موضوع تماثیل و مجسمه‌هایی بوده که مورد عبادت قرار می‌گرفته است اما در زمان حاضر که اینگونه کارها از جمله هنرها به شمار می‌رود و آثار صحیح و درستی بر آنها مترتب است بعید نیست که بگوییم جایز است.» (المکاسب محرمه، 169- 170).
7 – دیگر نوآوری‌های امام خمینی(ره): علاوه بر آنچه گفته شد، مرحوم امام، فتاوای جدید و نوآوری‌های راهگشایی را در طول حیات فقهی خود مطرح فرمودند که برخی را فهرست‌وار یادآور می‌شویم:
الف – حکم به جواز تشریح پیکر میت و پیوند اعضا
ب – جواز خرید و فروش خون
ج – تمدید مالکیت به مالکیت عرفی
د – اعلام احکام حکومتی به عنوان احکام اولیه اسلام
هـ - جواز تحدیدنسل و جلوگیری از ازدیاد بی‌رویه جمعیت
و – جواز مسابقه و بازی شطرنج بدون قرار دادن پول و قصد قمار
و ده‌ها مورد دیگر از فتاوای راهگشا که در ابواب مختلف فقه از ایشان به یادگار مانده است.
به هر حال امام خمینی همانند هر انسان دیگر، از میان ما رخت برکشید و در سرای جاوید آرمید؛ اما بی‌تردید کاروان تحول فقه همچنان رو به حرکت است و با دگرگونی و تحول زمان همچنان نیازهای جدیدی فراروی فقیهان و کارشناسان مسائل اسلامی قرار دارد که بر اساس اصول و مبانی ثابت شریعت و بازگرداندن فروع به اصول پاسخ‌های لازم را می‌طلبد که در این ارتباط دانشجویان رشته‌های مختلف علوم و معارف اسلامی و فقهای جوان حوزه‌های علمیه باید دامن همت به کمر زنند و پاسخ‌های فقهی لازم را فراروی جامعه قرار دهند.
اما آنچه در این میان باعث تاسف و نگرانی است، اینکه افرادی بدون داشتن صلاحیت علمی و عملی لازم و بدون آشنایی با مبانی اجتهاد و پیش‌نیازهای آن و بدون توجه به شرایط زمان و مکان به اظهارنظر در مبانی دینی و صدور فتوی بپردازند. و تاسف‌بارتر اینکه کسانی بدون توجه به استقلال دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه از قدرت‌های زمان و برای خوشامد این و آن با هرگونه ابراز نظر علمی و فتاوای جدید فقهی پرچم مخالفت برافرازند که این هر دو از آفت‌های رشد و بالندگی مجامع علمی و رشد و پیشرفت مسائل اجتماعی است که متاسفانه هرگز تاریخ اسلام از آسیب این دو دسته در امان نبوده است.
تبلیغات
