مروری بر وجوه مختلف واژه ذکر

قرآن کریم سرچشمه بزرگی از کلمات زیبا است که فهم معانی آن نیاز به ورزیدگی و اندیشه عمیق دارد تا سد احتمالات ممکن گردد،بنابراین،شناخت «وجوه» و معناهای احتمالی یک ضرورت تفسیری به شمار می‌رود.اصولاً «وجوه» به معناهای احتمالی گفته می‌شود.بنابراین،اگر برای لفظ یا عبارتی چند معنا احتمال رود،این معناها را وجوه گویند.در این میان،یکی از واژه‌های قرآن که معناهای مختلفی در قرآن دارد،کلمه «ذکر» است که در چند معنی به کار می‌رود؛ مقاله زیر به بررسی آن می‌پردازد.
«ذکر» یاد کردن و یادآوری است،خواه با زبان باشد و یا با قلب.«ذکر» را همچنین به معنای حفظ چیزی و در مقابل «نسیان» به معنی فراموشی دانسته‌اند، «تذکر» نیز به معنای یادآوری است.
ذکر را می‌توان به جوارحی،زبانی، جلی، خفی و قلبی تقسیم کرد.
در قرآن کریم«ذکر» معناهای گوناگون و ویژه خود را دارد؛یعنی تنها به معنی یادآوری کردن و یاد کردن به کار نمی‌رود، بلکه اگر در معانی ایات الهی بیشتر اندیشه کنیم،می‌توانیم به وجوه ذکر، این چنین اشاره کنیم:
1.یاد کردن به زبان فاذکروا الله کذکرکم آباءکم؛پس خداوند را یاد کنید،همچنان که از پدرانتان یاد می‌کنید ;.(سوره بقره،ایه 200)
2.یاد کردن در دل ذکروا الله فاستغفروا لذنوبهم؛خدا را یاد کردند،پس برای گناهانشان درخواست آمرزش نمودند ;.(سوره آل عمران،ایه 135)
3. حفظ کردن واذکروا ما فیه؛و آنچه در آن است،حفظ کنید ;.(سوره بقره،ایه 63)
4.طاعت و پاداش فاذکرونی اذکرکم؛پس از من پیروی کنید،تا من نیز به شما پاداش دهم ;. (سوره بقره،ایه 152)
5.نمازهای پنج گانه فاذا اَمنتم فاذکروا الله؛پس هر گاه امنیت یافتید،خدا را یاد کنید(نماز را بر پای دارید) ;.(سوره بقره،ایه 239)
6.موعظه وذکّر فانّ الذّکری تنفع المؤمنین؛و موعظه کن که موعظه(به مؤمنین سود می‌رساند) ;.(سوره ذاریات،ایه 55)
7.بیان او عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم؛ایا تعجب کردید که بیانی از سوی پروردگارتان آمد ;. (سوره اعراف،ایه 69)
8.تعریف کردن اذکرنی عند ربک؛مرا به نزد اربابت متذکر شو؛از حسن و خوبی‌ها من برایش تعریف کن ;.(سوره یوسف،ایه 42)
9.قرآن و من اعرض عن ذکری؛و هر آن که از ذکر من (قرآن) روی گرداند… ;.(سوره طه،ایه 124)
10.تورات فاسئلوا اهل الذّکر؛پس از اهل تورات بپرسند ;.(سوره نحل،ایه 43)
11.خبر ساتلوا علیکم منه ذکراً؛به زودی،از آن قضیه برایتان خبری می‌آورم ;.(سوره کهف،ایه 83)
12.شرف و انّه لذکر لک؛و به تحقیق که این شرافتی برای تو است ;.(سوره زخرف،ایه 44)
13.مسخره کردن: اهذا الذی یذکر ءالهتکم؛ایا این همان کسی است که خدایان شما را مسخره می‌کند ;.(سوره انبیاء،ایه 36)
14.لوح محفوظ: من بعد الذّکر؛پس از لوح محفوظ ;.(سوره انبیا،ایه 105)
15.ثناگویی: و ذکر الله کثیراً؛و خداوند را بسیار ثنا می‌گوید ;.(سوره احزاب،ایه 21)
16.وحی: فالتالیات ذکرا؛پس فرشتگانی که وحی را تلاوت می‌کنند ;.(سوره صافات،ایه 3)
17.رسول: قد انزل الله الیکم ذکراً.رسولاً یتلوا علیکم ایات الله؛به تحقیق،خداوند به سوی شما پیامبری فرستاد که بر شما ایات او را می‌خواند ;.(سوره طلاق،ایات 10 و 11)
18.نماز: ولذکر الله اکبر؛و به تحقیق که ذکر خدا(نماز) بالاتر است ;.(سوره عنکبوت،ایه 45)
19.نماز جمعه: فاسعوا إلی ذکر الله؛پس بشتابید به سوی نماز جمعه ;.(سوره جمعه،ایه 9)
20.نماز عصر: عن ذکر ربی؛ازیاد پروردگارم(نماز عصر) ;.(سوره ص،ایه 32)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1.قرآن کریم.
2.الاتقان،جلال الدین سیوطی،ترجمه سید مهدی حائری قزوینی.
3.از مفاهیم قرآن، مصطفی اسرار.
4.تفسیر نمونه،ایت الله مکارم شیرازی.
5.تفسیر المیزان،علامه طباطبایی.
6.فرهنگ اصطلاحات قرآنی، یوسف حریری.